2-Tema: Orayliq Aziya xaliqlari alg`ashqi ha`m en`a`yyemgi ma`deniyati

2-Tema: Orayliq Aziya xaliqlari alg`ashqi ha`m en`a`yyemgi ma`deniyati

Режеси

1. Ояныў дәўири түсиниги. Оны дәўирлестириў мәселеси.

2. Орайлық Азияда ояныў дәўири мәдениятын белгилеген социал-сиясий ағымлар.
3. Шығыс ояныў дәўири раўажландырыў басқышлары, өзине тән өзгешеликлери.
4. Ояныў дәўириниң Шығыс ҳәм Батыс мәденияты байланысларында тутқан орны.
Шығыстың ояныўы, Шығыс Ренессанс ҳаққында гәп кеткенде түрли-түрли тараў алымлары-тарийхшылар, әдебиятшылар, мәденият хызметкерлери ҳәм искусствошылар бул мәселеге бийпарық болмағанларындай, көз-қараслар тийкарынан екиге бөлинеди. Ояныў атамасын (италиянша-французша-ренаиссанс-ояныў) дәслеп усы мәденият ийелери-итальян гуманистлери тәрепинен қолланылған. Булардан итальян жазыўшысы Ж.Бакаччо бул атаманы Джоттоның мийнетине қарап, {ол антик искусствоны оятты}деп биринши рет айтқан еди. Бүгин бир дәўирди аңлатыўшы түсиник сыратында искусство тарийхшысы Ж.Вазари (qtqq-qtur ж) т1репинен оны4
Атақлы искусствошылар өмиринен көринислер} китабында (qtt0 ж) тилге алынған. Бул түсиник биринши ўақытларда антик м1денияты мийрасларын Итальяда {мы4 жыллық жабайышылықтан со4} тиклениўди аңлатып, соңырақ илимий изертлеўлерде кеңнен қолланыла баслады. Я.Бурхарт ояныў (Ренессанс) ды жеке типтеги мәденият деп баҳалады. Мәселеге қызығыўшылық артып, илимий излениўлер көбейип барған сайын ояныў түсиниги, бул дәўир мәдениятының хронологиялық ҳәм географиялық шегаралары, оны дәўирлестириў туўралы керекли, түрли пикирлер билдире баслады. Й.Хейзинг өзиниң {Орта әсирдиң гүз мәўсими} атлы мийнетинде ояныў дәўири-орта әсир мәдениятының басланыў дәўири деп есапланса, басқа алымлар ояныў дәўири жаңа дәўир мәдениятының басланыўы деп есаплайды. Көпшилик алымлар Европа ояныў дәўирин классик тәризде дәўирлестирип ол ХI^-ХYI әсирлерге тән деп таныса, басқалар ояныў мәдениятын бир қанша алдынырақ ХII әсир-Каролинглер Ренессансынан баслап, Испания, Италия арқа мәмлекетлер (Арқ ояныўы) Ояныў Х:II 1сир менен жуўмақланады.
qot0 жыллардың орталарынан баслап Шығыс Ояныў дәўири мәселесинде кескин пикирлер тартысы жүзеге келди. Қытай мәденияты тарийхы анализи академик Н.Конрад Ояныў дәўирин Әййемги, орта әсирлер сыяқлы инсаният цвилизациясының ҳәмме тараўына тән улыўма цвилизациялық ҳәдийсе деп қарайды. дүнья жүзлик процесс саналған Ояныў Шығыста (Қытай) :II-:Ш әсирде басланып, Батысқа қарай жылысқан ҳәм ХI: әcирде Европа ҳәдийсесине айлқнған. Ояныўдың бундай жайылыўына қарсы бундай ўақыя түрли мәмлекетлерде регионлық айрым көринислерде жүзеге келиўи мүмкин, бирақ ол дүнья жүзилик феномен болыўы мүмкин емес, деп есаплаўшылар да бар. Ояныў дәўири Қытайда (Конрад), Кореяда (Тэн), Иран-Тажикстанда (Брагинский, Никитин), Ҳиндистанда (Целишев), Туркияда (Меллов), Арменияда (Чалоян), Азербайжанда (Гажиев), Грузияда (Нуцубидзе, Натадзе) кешкенлиги ҳаққында айырым мағлыўматлар келтириледи. Сол ўақыттағы ҳәр еки көз-қарас тәрепдарларын Европа ояныў дәўирин улыўма тәкирарланбайтуғын ҳәдийсе деп қараўшы дөретиўшилер (А.Лосев,М.Петров) қатты критикалайды.
Өзбекстанда Шығыс Ояныў дәўири мәселеси жергиликли материалларын улыўмаластырылған ҳалда жетерли исленбеген. Орайлық Азия регионындағы Ояныў ҳаққында гәп барғанында IХ-ХII әсирлер дәслеп сырт ел мәденияты ҳәм пайда болған исламшылық исенимге салыстырғанда раўажланған ҳәм байыған ески мәденият негизинде миллий Ояныў деп қараў лазым. Орайлық Азия узақ жыллық тарийхта көп басқыншылық ҳәм таланыўшылықларды көрди, оларға қарсы азатлық ҳәм еркинлик ушын гүрес алып барды. Ҳақыйқатында да ҳәр бир басқыншылықтан соң миллий мәмлекетшилик ҳәм мәденият тикленди. Ғәрезсизликке умтылыў идеясы ҳәрекети өзге халықлар тәрепинен дөретилген мәдениятларды бийкарламады. Орайлық Азия мәдениятында улыўма, инсаныйлық әҳмийетке ийе барлық мәденият жетискенликлери унамлы жәмлескениндей, сол ўақыттағы регион мәденияты басқа халықлар мәдениятларына унамлы тәсир көрсетти ҳәм оларды байытты.
Бар болған әдебиятлар ҳәм пикирлер анализине тийкарланып Орайлық Азиядағы халықлар миллий Ояныўын үш дәўирге бөлиў мүмкин`
1 .IХ-ХII әсирлер-араб басқыншылығынан кейинги дәўир.
2. ХI:-Х: әсирлер монғол басқыншылығынан кейинги дәўир.
3. .ХХ әсир басы ҳәм ҳәзирги дәўир колониялық басқыншылық ҳәм Совет дәўиринен кейинги сиясий, миллий, мәдений Ояныў.
Ғәрезсизлик ҳәм миллий мәденият Ояныў ўақыялары мазмуны жағынан, ишки тәрептен тығыз байланыслы болып, бул туўралы акад. М.М.Хайруллаев мынадай деп жазады` Ғәрезсизлик ояныў, Ғәрезсизлик ҳәм раўажланыў тығыз байланыслы ол бизден ақыллылықты, билимди, шебер қәбилетти, белсендиликти, күш-ғайратты талап ететди}.
Орайлық Азияда Ояныў дәўир мәдениятының белгилери төмендегише`
«дүньялық илимлерге умтылыў, дин ҳәм диний билимлерди жәмийет, инсанлар мәпи көз-қарасынан түсиндириў`
«Түрли халықлардың руўхый-мәдений мийрасы өтмиши мәдений қәдириятларынан (араб, иран, грек мәденияты байлықлары) пайдаланыў`
«Тәбиятты, жасап турған өмирди, тиршиликти үйрениўге қызығыўшылықтың күшейиўи, оның умтылыўшылықтың артып барыўы, сол мүнәсибет пенен тәбияттаныў илимлериниң раўажланыўы`
«Билиўде ақылды өлшем деп билиў, ақылый билиў, рационалистлик усыл, илимийлик ролиниң артып барыўы.
«Инсанға муҳаббат, оның мораллық ақылый қәсийетлерин, қәбилетлерин үйрениў ҳәм пазылетлерин ашып бериўге умтылыў, логика илимине үлкен итибар бериў, кәмил инсанды тәрбиялаў, жетик фазил жәмәәт ҳаққындағы пикирлерди тийкарлап бериў`
«Диний түсиник диний талийматлардың раўажланыўында диний-әдеп-икрамлыў тематикасының 6стинлиги, инсан 3ул3ы м1плерини4 диний идеяларда жетекши тема2а айланы7ы, ишки м1н17ий камалат, Алла2а субьектив ишки жетилүсиў, руўхый көтерилиў, өсиў жәрдеминде ерисиў ҳәм оның сапаларына ылайық болыўға қаратылған хызмет`
«Аўызеки ҳәм жазба сөзге үлкен итибар, оның социаллық әдеп-икрамлық қүдиретин жырлаў тәрийплеў лирика, философия, көркем мәденияттың жоқары раўажланыўы, сөз шеберлиги, риторика менен шуғылланыў мәдениятлылықтың әҳмийетли белгисине айланып қалыўы.
IХ-ХII 1сирлерде Орайлы3 Азия территориясында м1дениятты4 ра7ажланы7ы жо3ары бас3ыш3а шы33анлы2ы ту7ралы г1п барар екен, тап сол айма3 ж181нди та4 3алдыр2ан уллы данышпанларды жетистирип бергенлиги илим-а2арты7шылы3, 3айталанбас ашылы7лар бесиги-тарийхта Мусылман м1денияты}, {араб м1денияты} деп атал2ан т6синиклер менен бийкар2а ба8аланбады.
Орта 1сир тарийхшылары 81м сиясатшылары сол д17ирде Орайлы3 Азияда экономика, са7да 6стинлиги, к5ркем ш181рлер бой тиклегенлиги, илим-а2арты7шылы3 г6рлеп ра7ажлан2анлы2ы 8а33ында ма2лы7матлар береди.
Монументал архитектура к5ркем 5нер, с67рет салы7шылы3 81м музика 5нери жо3ары ра7ажлан2ан, китапханалар хызмет к5рсеткен. Сол 7а3ытта {Бухарада б1лент с67ретлер менен безелген мийманханалар, шеберлик пенен жаратыл2ан ба2лар, аллеялар 8а7ызлар} бол2анлы2ы 8а33ында естеликлерде с5з етиледи. Абдул Вафо ал Бузжоний 5зини4 {Геометриялы3 3а2ыйдаларыны4 5нерментшилерге керекли таманлары 8а33ында} шы2армасында т6рли геометриялы3 усыллар ж1рдеминде 81р 3ыйлы на2ыслар имарат безе7лерин исле7 жоллары, 3уры7шы усталарды4 т1жирийбелери, к5ркемле7 усыллары 8а33ында с5з ететди. Бас3а дереклерде сол д17ирдеги к5ркем архитектура 81м с67ретшилик 5нери, 1сиресе портрет сызы7 8а33ында ма2лы7матлар келтиреди. Археологиялы3 3азылмалар 81м сол д17ирде музыка 81м музыкатаны7шылы3 ке4нен ра7ажлан2ан 81м ол математика илимини4 ишки бир б5лими деп санал2ан. Сол д17ирди4 жетик алымлары Абу Насыр Фарабий музыканы4 теориялы3 тийкарлары, 3осы3лар, 1спаблар музыка м1дениятыны4 критериялары,атамалары анализине ба2ышлан2ан {:лкен музыка} китабыны4 авторы. ({Китоб ал муси3и ал Кабир}). Орта 1сир мусылман Шы2ыста музыка теориясына ба2ышлан2ан бул китап w б5лим e китаптан ибарат. Фарабий :лкен музыка дан бас3а Музыка 8а33ында с5з, Ритмлер т1ртиби 8а33ында китап, Ритмге 3осымша 3ылынату2ын 3оз2алыслар 8а33ында} шы2армаларыны4 д5рети7шиси. Ояны7 д17ири м1дениятыны4 жетик алымлары 5з д5рети7шилик, излени7леринде тиккелей 1ййемги м1деният мийрасларына таянады. Орайлы3 Азия халы3лары 1йемги греклер, римлилер,месопотамиялы3лар, 8индистанлылар 81м 3ытайлыларды4 м1денияты менен жа3ынан таныс бол2ан.
Журтты 3арабхана2а айландыр2ан, м1дений естеликлерди, ойран еткен, илим 2айраткерлерин 3у7дала2ан (Ибн Кутайба) араб бас3ыншылы2ына 3арамай, 31димги бай м1деният изсиз жо2алмады. Ислам п6ткил м1деният3а, тилге, 6рп-1детлерге белгили д1режеде 5з т1сирин болса да, оны4 мазмуны 5згермеди. Бул хал3ымыз2а т1н жа3сылы3, ме8ир-мири7бет, инсаныйлы3, 3айыр са3а7ат, а3 ке7илшилик, ба7ры ке4лик, илимге умтылы7шылы3, 5зге халы3лар2а исеним 86рмет пазыйлетлеринен болып табылады. Грек, *инд, №ытай, м1денияты ж6д1 жа3сы билген Орайлы3 Азияны4 илим 2айраткерлери 2ана 5зге халы3ларды бас3алар м1денияты менен жа3ыннан таныстыры7ы м6мкин. еди. Соны4 ушын да белгили математик ал-Хорезмий 8индлерди4 есап системасын, Фарабий Грециялы3 Аристотельди4 философиялы3 т1лийматын, Ибн Сино Гипократ медицинасын жа4а д17ирде жа4а бас3ыш3а к5терди, Имам ал-Бухарий ислам т1лийматын тийкарларды. Му8аммед Пай2амбардан кейинги екинши шахс3а айланды.
Ояны7 д17иринде миллий м1дениятты ра7ажландыры72а бол2ан итибар м1млекет сиясаты д1режесине к5терилди. “1резсизликти 3ол2а киргизгеннен Саманийлер шежиресини4 биринши 86кмдарлары миллий м1дений 31дириятларды тура3ластырмастан турып толы3 м1млекет 21резсизлигине ериси7 м6мкин емеслигин а4лап жетти. М1селен, ана журтты ма3тап жырла7 бул д1ст6рде сондай д1режеге к5терилди, зардуштизм еске алынбай 3алды. Араб жазы7ында к5ркем д5рети7шиликти 3ада2ан етпеген 8алда, саманийлер 1пи7айы халы3 т6синету2ын тилде жаз2ан авторларды толы3 3оллап 3у7атлады. Саманийлер тек 1дебиятшылар2а емес, ал барлы3 алымлар2а 86рмет к5рсетип, Шераз китапханасы д1режесиндеги 6лкен китапхана2а тийкар салды. Уллы ойшыл Ибн Синаны4 еске т6сири7инше, китапхана к5п б5лмели болып, б5лмелерини4 биринде араб китаплары, 3осы3лары бас3асында 8у3ы33а тийисли китап жа3лан2ан. Сол т1ртипте 81р бир б5лмеде п1нни4 белгили тара7ларына тийисли китаплар ж1мленген.
Китап жазы7ды4 к6шейи7и, к5ркем жазы7 5нерини4 оны безе7, на2ыслар менен к5ркемле7 с67ретле7 5нерини4 ра7ажланы7ына алып келди.
Улы7ма бул д17ирде 3ол жазбаларды к5шири7, таярла7, топла7, м1дений турмысты4 керекли к1сибине айланды. Бизге белгили, шы2арма тек 3олда бир нус3ада жазылар еди. Баспахана болса бир неше 1сирден со4 пайда бол2ан. Жазыл2ан шы2арманы4 нус3асын к5бейти7, бас3алар2а жеткизи7, оннан нус3а алы7 з1р6р еди. Соны4 ушын нус3а к5шири7, шы2арманы к5бейти7ге 6лкен итибар берилди. !сте-а3ырын арна7лы нус3а к5шири7 санааты 81м 5нери ж6зеге келди, сол себепли бир жерде жазыл2ан шы2армаларды бас3а ш181р 81м 6лкелерге тар3аты7 имканияты пайда болды.
Арна7лы нус3а к5шири7 менен шу2ылланы7шылар, хаткерлер пайда болып, олар буйыртпа ямаса саты7 ушын шы2армалардан нус3а к5шири7 менен шу2ылланады. Китаптан нус3а к5шири7, китап са7дасыны4 ке4 жол2а 3ойылы7ы 81мде а2арты7шылы3 пенен шу2ылланы7шыларды4 тынымсыз 81рекети н1тийжесинде Бухара, Самар3анд, Марв, Нишапур, Ба2дад, Дамас3 сыя3лы ш181рлерде 6лкен китапханалар ж6зеге келди. Базарларда китап тахталары к5бейди, китап са7дасы, оны тар3аты7 менен шу2ылланы7шылар хызмети ке4ейди. Орайлы3 Азия2а Ба2дад, Мыср, Иран 81м Испанияны4 т6рли ш181рлеринен 3ол жазбалар келтирилип, 7атанласларымызды4 мийнетлери бас3а 6лкелерге алып келету2ын болды.
Таяныш т6синиклери.
Ояны7 д17ири, Ренессанс, Мусылман м1денияты, №араханийлар
Саманийлер, миниатюра.