2-tema. Qaraqalpaq tilinde morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisi

SGS - 540 - 76,3%

(S) GS - 107 - 15,1%
SGSS - 25 - 3,6%
(S) GSS - 14 - 2,0%

SG (S) - 18 - 2,5%

(S) G (S) - 5 - 0,5%
_______________
709 – 100%
Qazaq til biliminde Á.K.Xasenova qazaq tilinde qarım-qatnas jasawda kóbirek qollanılatuǵın 230 túbir morfemanı alıp, olar fonetikalıq dúzilisi boyınsha tómendegishe ekenin kórsetedi
SGS - 179 - 78,1%
(S) GS - 39 - 17%
SGSS - 4 - 1,6%
(S) GSS - 3 - 1,3%
SG (S) - 4 - 1,6%
(S) G (S) - 1 - 0,4%
_______________
230 – 100%
Ózbek til biliminde de túbir morfemalardıń fonetikalıq dúzilisin anıqlaw boyınsha statistikalıq izertlewler júrgizilgen. Onda dawıssız+dawıslı qurılısına iye túbir morfema 49%, al dawıssız+dawıslı+dawıssız qurılısına iye morfema 40% ke shamalas ekeni anıqlanǵan. Bul haqqında A.A.Abduazizov: «Bul esap ózbek tilindegi sózlerde keyin dawıssız+dawıslı buwınnıń kóbeygenin kórsetedi. Dawıssız+dawıslı buwın dúnya tillerinde ádewir kóp tarqalǵan ulıwma buwın túri esaplanadı. Sebebi bul buwınnıń aytılıwı ádewir ańsat, dawıssızdıń artikulyatsiyası menen dawıslı qosıp aytıladı» - dep jazadı.
Biraq ayırım til faktleri bul pikirge qarama-qarsı da keledi. Máselen, túrkiy tillerdegi kóz, jay, jaz hám t.b. sózlerdiń dáslepki túbiri kó, ja boldı degen shamalawlar onıń ayqın mısalı boladı. Sonlıqtan túbir morfemalardıń buwın qurılısın hám onıń fonemalıq quramın ele de hár tárepleme izertlew zárúr.
Qaraqalpaq tilinde bir dawıslı fonemadan ibarat túbir morfemalar tańlaqlarda ushırasadı. Atap aytqanda a, á, o fonemaları tańlaq túbir morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, A, siz be keshe kelip ketken (Sh.Seytov). O,-dedi Atajanov meniń soraǵanıma tań qalǵan sıyaqlı tús bildirip,...(K.Sultanov)
Házirgi qaraqalpaq tilinde dawıssız+dawıslı fonemadan turatuǵın ashıq buwınlı túbir morfemalar da shekelengen. Tek ǵana má, je, de sıyaqlı ayırım feyil túbir morfemalar ushırasadı. Eki fonemadan ibarat dawıslı+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan turatuǵın túbir morfemalar kóp. Olar atawısh sózlerde de, feyil sózlerde de ónimli ushırasadı: at, ol, aq, al, ar, ul hám t.b.
Úsh fonemadan ibarat dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi tuyıq buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde siyreklew ushırasadı. Bunday túbir morfemanıń sońındaǵı qabatlasqan dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz bolıp keledi: iyt, ayt, ant, órt hám t.b. «Qaraqalpaq tilinde úst, ast usaǵan túbir sózlerdiń aqırında eki únsiz dawıssız sesler qatara keledi. Biraq ol sózler mudamı ústi, astı túrinde qosımta qosılǵan halda jumsaladı.»
Úsh fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan ibarat túbir morfemalar qaraqalpaq tilinde kóp hám olar ónimli jumsaladı: nan, qan, gúl, sen hám t.b. Bul jaǵday túrkiy tillerde dáslepki túbir sózler úsh fonemalı qamaw buwın túrinde bolǵan degen shamalawdıń shınlıqqa sáykesliginen bolsa kerek. Al tórt fonemadan ibarat dawıssız+dawıslı+dawıssız+dawıssız túrindegi qamaw buwınnan turatuǵın túbir morfemalar siyreklew ushırasadı. Olardıń qurılısındaǵı qabatlasqan eki dawıssızdıń aldıńǵısı sonor, sońǵısı únsiz dawıssız boladı. Máselen, qant, márt, tórt, tart, shárt hám t.b. Mısallardan kórinip turǵanınday bunday túbir morfemalardıń aqırı tiykarınan t únsiz dawıssızına tamamlanǵan. Sonıń menen tórt fonemalı qamaw buwınnan ibarat eliklewish túbir morfemalar da bar. Olar p fonemasına tamamlanadı. Jalp (ete qaldı), shorp (ettirip súydi), gúrp (ete qaldı) hám t.b. Qaraqalpaq tiline arab-parsı tillerinen ózlestirilgen tórt fonemalı dawıssız+ dawıslı +dawıssız+dawıssız túrindegi túbir morfemalardaǵı qatnasqan dawıssızdıń aqırǵısı túsip qaladı. Mısalı, dos (t), qas (t), ras (t) hám t.b. Bul sózler tek seplengende, tartımlanǵanda t fonemasınıń affiks morfema quramında payda bolıwın kóremiz: dostım, qastıń, dostıma hám t.b. Biraq ras sózi tartımlanǵanda t foneması payda bolmaydı. Bizińshe bul ras sóziniń aldına protezalıq dawıslınıń qosılıwına baylanıslı bolsa kerek. Protezalıq dawıslı qosılǵanı ushın onıń qurılısındaǵı buwınlar sanında ózgeris boladı. Endi ol tartımlanǵanda basqa ózgeristi talap etpeydi.
Qaraqalpaq tilinde túbir morfemalardıń bulardan basqa da túrleri bar. Olar tildiń tariyxıy rawajlanıw dawamında ishki hám sırtqı sebepler nátiyjesinde payda bolǵan. Birinshiden, olar ishki sebepler nátiyjesinde túbir morfemalarǵa affiks morfemalardıń tıǵız birigip ajıralmaytuǵın túbir bir morfemaǵa aylanıwınan kelip shıqqan. Bul qubılıs til biliminde ekinshi hám birinshi dárejeli túbir túsiniklerin payda etken. Máselen, qawın, pıshqı, jamǵır, shómish hám t.b. sózler burın eki morfemalı bolǵan. Biz onı etimologiyalıq tallaw arqalı tolıq anıqlawımızǵa boladı. Bul sózlerdegi ın, qı, ǵır, ish bólekleri házirgi qaraqalpaq tilinde affiks morfema xızmetinde jumsaladı. Máselen, jawın, qısqı, alǵır, ótinish hám t.b. sózlerde olar affiks morfema xızmetin atqarıp tur. Ekinshiden, sırtqı sebepler nátiyjesinde arab-parsı, rus tili hám ol arqalı basqa tillerden sózlerdiń ózlestiriliwi nátiyjesinde túbir morfemalardıń fonologiyalıq dúzilisinde ózgerisler júzege keledi. Máselen, parta, qálem, respublika, miyman, mádeniyat hám t.b.
Ádebiyatlar:
1.Абдуазизов А.А.Ўзбек тили фонологияси ва морфонологияси. –Тошкент. Ўқитувчи. Б.84-85.
2.Ризаев С.А. Бўғин структурасини ўрганиш тажрибасидан. –Ташкент: Фан. 1975. Б.7.
3.Хасенова А.К. Производные глагольные основы казахского языка. –Алма-Ата: АН Каз ССР. 1959. С.17.