2 topshiriq javoblari. Modellashtirish va uning ko'rinishlari

= ega, O = to’ldiruvchi, V = kesim.

Bundan kelib chiqib aytish mumkinki, o’zbek tilida qo’shma gapning eng kichik modeli quyidagicha bo’ladi:

S_{1 +} V_1, S₂ + V₂ : Bahor keldi, ishlar qizib ketdi.

Ingliz, rus tillarida sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan: S + V + O: Я пишу диссертацию. Он читает книгу.

I have read the book. I am writing a research work

Modellashtirish metodi keyingi paytlarda tilshunoslikda faol tadbiq qilina boshlandi. Bunda olimlar bu metodning bir qator abzalliklari va pragmatik jihatlarini nazarda tutadilar. Buni quyidagicha izohlash mumkin:

• 
  Birinchidan, modellashtirish amaliy metod hisoblanadi, tavsifiy emas.
  
• 
  Ikkinchidan, modellashtirish metodi har qanday sharoitda optimal hisoblanadi.
  

Optimal – eng qulay,eng yaxshi degan ma’nolarni ifodalaydi.

• 
  Uchinchidan, modellashtirish metodi ekonomiya prinsipiga tayanadi. Bunda so’z tejaladi.
  
• 
  To’rtinchidan, obyektni tushuntirish va izohlashni osonlashtiradi va soddalashtiradi.
  

Borliqdagi hamma narsalarning ijobiy va salbiy tomonlari bo’lgani kabi, modellashtirish metodining ham pozitiv va pragmatik tomonlari bilan birga salbiy tomonlari ham bor. Uning kamchiliklari, salbiy tomonlarini quyidagicha umumlashtirish mumkin:

• 
  Birinchidan, modellashtirishda faqat struktur va formal belgilarga asoslaniladi. Bunda mazmuniy tomon, semantik qirralar e’tibordan chetda qoladi. Vaholanki, har qanday hodisaning, xususan, lisoniy hodisaning, mohiyati shakl va mazmun birligida o’z ifodasini topgan bo’ladi.
  
• 
  Ikkinchidan, bizning obyekt haqidagi bilimlarimiz rivojlanib brogan sari modellar eskiradi. Avvalgi bilimlarni inkor qilish hisobiga fan rivojlanadi. Mavjud modellar bilimlarimiz ufqini cheklaydi va xato tasavvurlarga olib keladi.
  
• 
  Uchinchidan, tabiat va jamiyatdagi hech bir narsa boshqa obyektlar ta’siridan holi bo’lmaydi. Ya’ni modellar nisbiylik xarakteriga ega bo’ladi, biz ularni mutlaq haqiqat sifatida qabul qila olmatymiz.
  

«Model» tushunchasi fan va texnikada turli ma'nolarda ishlatilgani bois modellashtirish turlarining yagona tasnifi mavjud emas. Tasnif modelning xarakteriga ko‘ra, modellashtirilayotgan ob'ektning tabiatiga ko‘ra, modellashtirish tatbiq qilinayotgan soha yoki yo‘nalishga qarab amalga oshirilishi mumkin.

Modellarni shartli ravishda quyidagicha tasniflash mumkin:

1.Tabiiy modellar – o‘rganilayotgan ob'ekt bilan bir turda bo‘ladigan va undan faqat o‘lchamlari, jarayonlarining tezligi va ba'zi hollarda yasalgan materiali bilan farq qiladigan modellar.

2.Matematik modellar – prototipdan (asl nusxadan) jismoniy tuzilishi bilan farq qiladigan, lekin prototip bilan bir xil matematik tasvirga ega bo‘lgan modellar.

3.Mantiqiy-matematik modellar – belgilardan iborat bo‘lgan, tafakkur jarayonini o‘rganishda qo‘llanadigan abstrakt modellar.

4.Kompyuter modellari – matematik, mantiqiy modellashtirish metodlariga asoslanib kompyuterda algoritm va dasturlardan foydalangan holda yaratiladigan modellar.

Modellashtirish har bir fan ob'ektini soddalashtiruvchi metoddir. Lingvistik birliklarni modellashtirish bu belgilar tarkibidagi elementlarning barqaror munosabatlariga asoslanadi. Shuning uchun ham butunlik tarkibidagi elementlar o‘rtasida munosabatlarning barqaror va beqaror turlarga ajratilishi lingvistik modellashtirish uchun muhim ahamiyatga ega. Modellashtirish barcha fanlar uchun xos bolgan fanlararo metod hisoblanadi va u quyidagi tamoyillarga amal qiladi:

• 
  deduktivlik–mantiqiy xulosa chiqarishga asoslanish, xususiylikdan umumiylikka boorish tamoyili;
  
• 
  tafakkur eksperimentidan foydalanish;
  
• 
  evristik funksiyaga ega bo‘lish,yangi g‘oyalar bera olish va uni amaliyotda sinab ko‘rish imkoniyatiga ega bo‘lish;
  
• 
  modelni ideallashtirilgan ob'ekt sifatida talqin qilish.
  

-eksplanatorlik xususiyatiga, ya'ni tushuntirish kuchiga ega bo‘lishi kerak. Shu tamoyillarga asoslansagina model an'anaviy nazariyalar tushuntirib bera olmagan muammoni hal qiladi, ob'ektning ilgari kuzatilmagan, ammo kelajakda amalga oshishi mumkin bo‘lgan tomonini kashf etadi.¹

Modellashtirish jarayoni uch asosiy tushunchani o‘z ichiga oladi:

• 
  sub'ekt (tadqiqotchi);
  
• 
  tadqiqot ob'ekti;
  
• 
  o‘rganuvchi sub'ekt va o‘rganiluvchi ob'ekt munosabatini aks ettiruvchi model.
  

Modellashtirishning quyidagi turlarini ajratib ko‘rsatish mumkin: informatsion modellashtirish, lingvistik modellashtirish, kompyuter asosida modellashtirish, matematik modellashtirish, matematik-kartografik modellashtirish, molekulyar modellashtirish, mantiqiy modellashtirish, pedagogik modellashtirish, psixologik modellashtirish, statistik modellashtirish, struktur modellashtirish, fizik modellashtirish, iqtisodiy-matematik modellashtirish, imitatsion modellashtirish, evolyusion modellashtirish, kognitiv modellashtirish kabi.

Kompyuter asosida modellashtirish bugungi kunda barcha fanlarda, xususan, kompyuter lingvistikasida ham samarali qo‘llanayotgan metod hisoblanadi.²

Kompyuter asosida modellashtirish quyidagi asosiy bosqichlardan iborat:

• 
  masalaning qo‘yilishi, modellashtirish ob'ektining aniqlashtirilishi;
  
• 
  konseptual (tushunchaviy, fikriy) modelning ishlab chiqilishi, asosiy tushunchalarning ajratib olinishi;
  
• 
  formalizatsiya, ya'ni matematik model bosqichi; algoritmyaratilishi hamda dastur tuzilishi;
  
• 
  kompyuter eksperimentlarini o‘tkazish;
  
• 
  natijalar tahlili va talqini.
  

Sun'iy intellekt tizimi doirasidagi tabiiy tilli interfeys, ekspert tizimlari, neyron tarmoqlar, lingvoanalizatorlar, gapiruvchi avtomatlar – barchasi kompyuter asosida modellashtirish natijasi hisoblanadi.

Modellashtirishning ob'ektni umumlashtirish darajasiga ko‘ra turlari quyidagicha:

1. 
   Lingvistik faktni tavsiflashga qaratilgan analitik model.
   
2. 
   Oraliq model yoki to‘ldiruvchi model.
   
3. 
   Maksimal umumlashtirishga asoslangan sintezlovchi model.
   

Lingvistik model tushunchasi struktur tilshunoslikning E.Sepir,L.Blumfild, R.Yakobson, N.Xomskiy, Z.Harris, Ch.Hokker kabi namoyondalari tomonidan kirib kelgan. Lingvistik model taraqqiyoti esa XX asrning 60 - 70-yillariga (matematik va kibernetik lingvistika rivojlana boshlagan davrga) to‘g‘ri keladi. Lingvistik modelni quyidagi turlarga ajratish mumkin:

1.Inson nutqiy faoliyati modellari. Bu modellar konkret nutq jarayonini va hodisalarini aks ettiradi. Masalan, aniq bir tovushning talaffuz modeli yoki nutqning yuzaga chiqish modeli.

2.Lingvistik tadqiqot modellari. Bunda muayyan til hodisalari asosida olib borilgan tadqiqot jarayoni aks ettiriladi. Masalan, o‘zbek tilida morfologik usul asosida so‘z yasalishining umumiy modeli: asos + so‘z yasovchi qo‘shimcha; xususiy modellari: asos + -chi; asos + -dosh; asos + -do‘z kabi.

3.Metamodellar– bunda lingvistik modellar saralanadi, u gipotetik-deduktiv xarakterga ega, abstraktlashgan va ratsionallashgan bo‘ladi.

Modellashtirish metodi ayrim tillarga, jumladan, ingliz tiliga faol tatbiq qilingan.

Ingliz, rus tillarida sodda gap qurilishi quyidagicha belgilangan:

S + V + O: S = ega, O = to‘ldiruvchi, V = kesim.

Я пишу диссертатсию. Он читает книгу.

I have read the book. I am writing a research work.

O‘zbek tilida sodda gap qurilishi:

S + O + V: Sen she'r bitding. Men she'r yod oldim.

S = ega, O = to‘ldiruvchi, V = kesim.

O‘zbek tilida qo‘shma gapning eng kichik modeli quyidagicha bo‘ladi:

S,,₊V, S₂ + V₂: Bahor keldi, qalblar huzurga to‘ldi.