2. Umumiy ma`lumotlar

QIDIRUV QAZILMALARI USTUNLARI BO‘YICHA GEOLOGIK KESIMLARNI TUZISH
Reja:
1. Geologik kesim

2.Umumiy ma`lumotlar

3. Geologik uchastkalar geologik xaritalar yordamida tuziladi .
4.


Geologik kesim
Geologik kesim, geologik profil — joyning geologik tuzilishining vertikal tekislikdagi grafik tasviry. Bunday kesim togʻ jinslarining yoʻnalishiga koʻndalang qilib, ayrim hollarda esa biror burchak ostida tuziladi. G. k. geologik haritalarni toʻldiradi va uni aniqlashtiradi. Yer yuzasida olib borilgan geologik kuzatishlar, burgʻilashdan olingan maʼlumotlar va turli geofizik usullarning natijalaridan G. k. tuzishda foydalaniladi. G. k.da togʻ jinslarining oʻzaro munosabati, yoshi, qatlamlarning qalinligi, fatsiyalarning bir-biriga oʻtishi tasvirlanadi. G. k.ga joyning relyefi va geologik tuzilishini koʻrsatuvchi geologik harita, topografik profil va marksheyderlik planlari asos qilib olinadi. Muxandislik G. k. antropogen jinslarning qalin gʻilofi bilan qoplangan rayonlar uchun juda muhim. G. k. turli masshtabda: 1:1000000 (regional kesim)dan 1:1000— 1:50 (mufassal kesim)gacha boʻladi. G. k.ning vertikal va gorizontal masshtabi bir xil boʻladi. Muhandislik geol. sila, temir yoʻl va suv omborlari kurishda ishlatiladigan G. k.ning vertikal masshtabi gorizontal masshtabga nisbatan 10 va hatto 100 baravar katta boʻlishi mumkin.

Umumiy ma`lumotlar

Muhandis-geologik kesimlar xaritalarning asosiy to’ldiruvchilaridir. Ular chuqurlikdagi maydonning muhandis-geologik sharoitlarini aniqlash imkonini beradi. Ular parmalangan quduqlardan va shurflardan olingan ma'lumotlar bo’yicha quriladi.
Izlanish maqsadiga bog’liq holda tarh tuzishda loyihalanayotgan inshootlar, ko’prik kechuvlari, yo’l trassalarning o’qlari yo’llanma sifatida xizmat qilishi mumkin.
Kesim tuzish uchun zaruriyatlar:

• 
  topografik asos kesim yo’nalishi bo’ylab topografik bo’ylama profil yoki gorizontallariga qidiruv qazilmalari tushirilgan topografik xarita;
  
• 
  qidiruv qazilmalari yoki shurflar – parmalangan quduqlarning grafik ustunlari bo’yicha geologik tuzilishi ta'riflangan jurnallar;
  
• 
  gruntlarning laboratoriya tekshiruvlari natijalari.
  

Kesimlarning masshtablari ko’p hollarda xaritaning masshtabiga mos kelishi kerak. Ko’proq yaqqollikka ega bo’lish zarurati tug’ilganda xarita masshtabiga nisbatdan kesim masshtabini yoki kesimning gorizontal masshtabiga nisbatdan vertikal masshtabni orttirish mumkin. Jinslarning gorizontal va vertikal joylashishi geologik kesimdagi masshtab farqiga ta'sir qilmaydi. Qatlamlar og’ishida masshtab o’zgarishini hisobga olish kerak.

Talabalardan, qidiruv qazilmalari ustunlari bo’yicha loyihalanayotgan temir yo’l trassasi o’qi bo’ylab geologik kesimni tuzish talab etiladi.

Buning uchun qidiruv qazilmalari ustunlari (parmalangan quduqlar va shurflar) va ularni temir yo’l trassasida joylashish rejasi daftarga ko’chiriladi va kesimda joylashgan tub jinslarining joylashish xarakterini hisobga olish asosida paydo bo’lgan tektonik tuzilish taxlil qilinadi.
Kesimni tuzish quyidagi tartibda topografik profil chizishdan boshlanadi:

1. 
   varaqning chap tomonidan vertikal masshtab chiziq o’tkaziladi, vertikal masshtab aniqlanadi (1:200;1:500). Masshtab chizig’i yuqori sathi topoasosning maksimal sathiga moslashgan, topoasosning maksimal sathi sifatida quduq ustining mutloq sathi qabul qilinishi mumkin. Pastki sath topoasosning minimal sathiga to’g’ri kelishi kerak, eng chuqur qazilmani chuqurligini ayirgan holda;
   
2. 
   topshiriqqa mos ravishda (1:1000; 1:5000) gorizontal masshtabda quduqlar orasidagi masofalar o’tkazilgan shartli bazis (no’linchi) chizig’i chiziladi;
   
3. 
   bazis chizig’iga tushirilgan nuqtalardan (profilni vertikal masshtabidan foydalanib) balandligi bo’yicha berilgan nuqtadan no’linchi chiziq sathigacha bo’lgan masofaga teng perpendikulyarlar tiklanadi. Perpendikulyarlar uchlarini ravon chiziq yordamida tutashtirib, topografik profil chizig’i olinadi;
   
4. 
   tuzilgan topografik profilga quduq va shurflarning o’q chiziqlari tushiriladi va ularning raqamlari ko’rsatiladi. Quduqlarni bitta yo’g’on chiziq ko’rinishda, shurflarni eni 2 mm ga teng ikki qator chiziq ko’rinishda ko’rsatiladi.
   
5. 
   qazilmalarning o’tkazilgan o’q chiziqlarida tanlangan vertikal masshtabda kichik gorizontal shtrixlar bilan tepadan pastga qarab o’tilgan qatlamlar qalinligi belgilanadi.
   

Qazilmalar orasidagi qatlamlar chegarasi to’g’ri yaxlit chiziq bilan tutashtiriladi. Agar, qaysidir quduqda jins qatlami ochilgan bo’lib qo’shni quduqda yo’q bo’lsa, bunda quduqlar masofalari o’rtasida qatlam quyuqlanadi, qatlamlar aro chegaralar punktir chiziq bilan belgilanadi;

6. 
   kesim asosida joylashgan tub jinslari qatlamlari og’ish burchagini aniqlash uchun vertikal masshtabga nisbatdan gorizontal masshtabning o’zgarish darajasi belgilanadi;
   
7. 
   kesimga punktir chiziq yordamida yer osti suvlari sathi tushiriladi. Barcha qatlamlar litologik chegaralari bog’langandan so’ng qazilmalar orasidagi uchastkalar shartli belgilarga muvofik shtrixlanadi;
   
8. 
   geologik kesimni batamom shaklga keltirish uchun kesim tepasidan kesimning nomi yoziladi, vertikal va gorizontal masshtablar ko’rsatiladi, kesim tagida bajaruvchining familiyasi va kesim tuzilgan sana ko’rsatiladi.
   

1-rasmda qidiruv qazilmalari ustunlari bo’yicha geologik kesim tuzish misoli keltirilgan. 2-rasmda masshtab buzilgan holda qatlamlarning og’ish burchagini aniqlash misoli keltirilgan.

1-rasm. Loyihalanayotgan temir yo’l o’qi bo’ylab geologik kesim tuzish

.

2-rasm. Qidiruv qazilmalari ustunlari bo’yicha geologik kesimni tuzish sxemasi

Geologik uchastkalar geologik xaritalar yordamida tuziladi .

Amaliy mashg’ulotlarda o’quvchilar foydali qazilmalar va tog’ jinslarini aniqlagandan so’ng, geologik xaritaga barcha kesmalarni joylashtirishga kirishdilar.

Geologik xaritada tog‘ jinslarini gorizontal masshtabda tuzilishi, holati, ob-havo sharoiti va tarqoq maydonlarini grafik tarzda tavsiflovchi shartli belgilar, indekslar , ranglarda chizish aytilgan .
Geologik xarita qobiqning mineral qismining geologik tuzilishi haqida tushuncha beradi.
Geologik kesma yerning ish zonasining tuzilishini aniqladi. Geologik xarita yerimizning barcha uchastkalari tuzilishi haqidagi barcha bilimlarimizni takomillashtirishda katta ahamiyatga ega hujjatdir. Geologik xaritalar mintaqaning geologik tuzilishini aniqlash uchun xarita ko'rinishiga ko'ra barcha masshtablarda joylashtirilgan. Mayda masshtabli geologik xaritalar, masshtab 1:500000 kishi. O'rta masshtabli geologik xaritalar , masshtab 1:200000 dan 1:100000 gacha. Katta masshtabli kartalar, masshtab 1:10000 va undan katta.
Geologik xaritalar mazmuniga ko‘ra stratigrafik va litologik turlarga bo‘linadi. Agar xaritalarda sochilgan barcha turdagi jinslar birgalikda suratga olinsa, u geologik-litologik xaritalar deyiladi. Muhandislik-geologik xaritalar, geologik xaritalar , yer qobig'ining tuzilishini ko'rsatadigan tektonik xaritalar geologik xaritalarga kiritilgan.
Geologik xaritalar topografik sohadagi geologik suratga olish ishlari natijalari asosida tuzilgan.
Geologik o'rganish jarayonida turli yoshdagi jinslar ostida eroziya (tabiiy yoriqlar) joylari o'rganildi. Har bir tabiiy tog‘ jinsida hosil bo‘lish sharoiti, shakllanish elementlari, tog‘ jinslarining petrografik nomi, tarkibi va tarqalish chegaralari o‘rganilib , ulardan namunalar olindi va barcha shartli belgilar topografik xaritada chop etildi. Mintaqaning geologik xaritasi Atiz ishi davomida olingan ma'lumotlarni tahlil qilish orqali tayyorlangan. Tawt xududlarining balg'amli taw turlarining xaritasi tuzildi. Shu sababli balg'amli turlarning kesuvchi turtlamchi sikli konlarining xaritasi tayyorlangan.
Geologik xaritalarda togʻ jinslari hosilalarining chegaralari geologik xaritalarda toʻgʻri chiziqlar orqali, togʻ jinslarining rangi indekslarda (belgilarda) (geoxronologik diagramma asosida) koʻrsatilgan va togʻ jinslarining shakllanishi. taw jinslari barlarda ko'rsatilgan.

Nazorat savollari

1. 
   Geologik kesim nima?
   
2. 
   Geologik xaritalar va kesimlar qanday masshtabda olinadi?
   
3. 
   Kesim tuzish uchun qanday boshlang’ich ma'lumotlar zarur?
   
4. 
   Topografik profil qanday tuziladi?
   
5. 
   Qidiruv qazilmalari ustunlari bo’yicha geologik kesimni tuzish tartibi qanday?
   

1. Masshtab buzilgan holda qatlamlarning og’ish burchagi qanday aniqlanadi?