2 Ўзбекистон республикаси олий ва ўрта махсус таълим вазирлиги заҳириддин муҳаммад бобур номидаги андижон давлат университети табиий фанлар факультети

PESTIDSIDLARNI KALAMUSH JIGAR HUJAYRALARI 
ULTRASRUKTURAVIY TUZILISHIGA TA`SIRI 
D.Tuychiyeva*, S.Amanbayeva*, N.Yuldasheva** 
*Andijon davlat universiteti. **Quva Tibbiyot kolleji
Uzoq vaqt qishloq xojaligida, sanoatda va maishiy tumushda qo’llanilib 
kelinayotgan pestisidlarni suvda, atmosfera havosida va tuproqda yig’ilib 
qolishi atrof muhitni himoya qilishning hozirdagi dolzarb muammolaridan 
bo’lib qolmoqda.

---

243 
Pestitsidlarning toksik ta’sirlari mexanizmini o’rganishda hujayradagi 
organoidlarning strukturaviy va funktsional xususiyatlariga ta’sirini o’rganish 
alohida ahamiyatga egadir. Ayniqsa, jigar hujayralari mitoxondriya 
membranalariga ta’sirini o’rgangan ko’plab tadqiqotchilarning e’tirof 
etishlaricha, hujayra organoidlari, yadro, mitoxondiriya va endoplazmatik 
reticulum (mikrosoma) membranalari pestitsidlar ta’siriga “qalqon” bo’lish 
xususiyatlariga ega ekan.[1,5] 
Aslida insonlar pestitsidlar ta’siri ob’ekti bo’lmasa ham, pestitsidlar 
qo’llanilayotgan hududlarda, ayniqsa, ular bilan bevosita ishlayotgan aholiga 
ta’sir ko’rsatayotgan pestitsidlarni ta’sir mexanizmlarini o’rganish barcha 
olimlarning diqqatini o’ziga tortib kelgan va hozirgi kunda ham o’zining 
ahamimiyatini yo’qotmagan. 
Oxirgi o’ttiz yil mobaynida olib borilgan tadqiqotlar shuni ko’satadiki, 
hujayralarning strukturaviy va funksional tuzilishida asosiy o’rin 
mitoxondriyalarga 
to’g`ri 
keladi. 
Hujayralarning 
10-25% 
oqsili 
mitoxondriyalarda, 
asosan 
mitoxondriyalar 
matriksida 
joylashgan. 
Shuningdek mitoxondriyalarda shunday fermentativ sistema mavjudki, ular 
ishtirokida Krebs sikli, substratli fosforlanish, oksidlanishli fosforlanish, yog’ 
kislotalarining oksidlanishi va murakkab lipidlar hosil bo’lish jarayoni 
amalga oshadi. Umuman olganda, mitoxondriyalar hujayrada boradigan 
modda va energiya almashinuvi markazi hisoblanadi. 
Ko`pgina pestitsidlar gepotoksik effekt hususiyatiga egadirlar. Bu holat 
jigar hujayralarining ksenobiotik va dorivor vositalarini metabolizmini 
amalga oshirishi bilan bog`liq bo`lib, bunda jigar kimyoviy vositalar uchun 
“nishon” vazifasini o`taydi. 
Mazkur ishda homilador kalamush jigar hujayrasining ultrastrukturaviy 
hususiyatiga pestitsidlar butilkaptaks va droppning turli muddatlarda ta`siri 
o`rganildi. Zaharlanish homiladorlikning 3-, 13-, 19-kunlari o`tkazildi. 
Homilador kalamushlarni homiladorlikning 3-kunida butilkaptaks bilan 
zaharlanganda, 
jigar 
hujayralarida 
quyidagi 
o`zgarishlar 
kuzatildi: 
zaxarlanish natijasida mitoxondriya va gepatotsitlarda jiddiy o’zgarishlar 
yuzaga kelgan. Jigar hujayrasi mitoxondriyalarining polimorfizimi yuzaga 
keladi, mitoxondriya matriksi loyqalangan. Harakterliligi shundaki, 
ko`pchilik mitoxondriyalarda yakka vakuolalar paydo bo`lgan, bu holat 
normadagi hayvonlarda kuzatilmaydi. Mitoxondriyalar soni normadagi 
kalamush jigari hujayralaridagiga nisbatan ko`paygan va ko`proq mayda 
guruhlar holida uchraydi. Donador endoplazmatik to`r notekis tarqalgan, soni 
kamaygan. Erkin ribosoma va polisoma soni ko`paygan. 
Homiladorlikning 13-kunida butilkaptaks bilan zaharlanganda ham 
mitoxondriya polimorfizimi saqlangan. Mitoxondriyalar shishgan, matriks bir 
oz yorug’lashgan. Mitoxondriyaning ichki membranasi - kristalari aniq 

---

244 
ko`rinmaydi, ajratib bo`lmaydi. Ayrim joylarda donador endoplazmatik 
to`rning uzun kanalchalar ko`rinishida to`planishi, hamda ularning 
fragmentlanishi kuzatiladi. Donador endoplazmatik to`rning markazlashgan 
giperplaziya o`chog`i (endoplazmatik to`rning bir joyda ko`plab to`planishi) 
saqlangan. Bu o`zgarishlar ayrim tadqiqotchilar fikriga ko`ra, hujayraning 
bioenergetik potensialini izdan chiqqanidan dalolat beradi. [2,3]. 
Bipolyar qutblarda katta zichlikka ega suyuqlikdan iborat vezikulyar 
strukturalar keskin kattalashgan. Bunday vezikulyar strukturalarning 
genezisianiqlanmagan bo’lsada, ularning hosil bo’lishida mitoxondriyalar 
ishtirok etishi taxmin qilinadi. 
Homiladorlikning 
19-kunida 
butilkaptaks 
bilan 
zaharlanganda 
genototsitlardagi o`zgarish sezilarli emas. Mitoxondriya polimorfizimi 
kuzatiladi.Mitoxondriyalar asosan tayoqchasimon shaklda, soni nisbatan 
kamaygan. Ko`pchilik mitoxondriyalar yadro oldi zonada joylashgan, 
matriksi loyqa, kristalari noaniq. Endoplazmatik to`r fragmentlangan. Lipid 
tomchilari mavjud. Hujayra ichida filomontoz qo`shilmalari ko`paygan, 
ayrim joylarda yakka holda lizosomalar uchraydi. Kariolemma notekis, 
qalinlashgan va zichlashgan. 
Homiladorlikning 
3-kunida 
dropp 
bilan 
zaharlanganda 
ham 
mitoxondriyalar polimorfizimi kuzatilgan, nisbatan mitoxondriyalarning 
tayoqsimon shakllari soni ko`paygani kuzatildi. Ular shishgan, matriks 
loyqalangan, 
mitoxondriyalarda 
vakuola 
paydo 
bo`lgan. 
Donador 
endoplazmatik to`rning markazlashgan giperplaziya o`chog`i, shuningdek 
ularning mitoxondriya membranalaridan ajralishi kuzatiladi. Geterogen 
suyuqli lizosomalar paydo bo`ladi. Hujayrada lipid tomchilari ko`rinadi. 
Geteroxromotin kordiolemma ostida joylashgan. Yadroda yadrocha
xromotin maydoni kattalashganligi ko’ringan. 
Homiladorlikning 
13-kunida 
dropp 
bilan 
zararlanganda 
ona 
organizmning gepatotsidlarda retikulum fibrillar va membranali qo`shilmalar 
hosil bo`lganligi ko`rildi. Mitoxondriyalar mayda, yumaloq va oval shaklda, 
bir xil kattalikda, soni esa nisbatan kamaygan. Mitoxondriyalar matriksi 
loyqa, kristalar aniq shakllanmagan. Endoplazmatik to`r esa aniq 
shakllangan, ribosomalar uning membranasida bir tekisda tarqalgan, 
sitoplazmada esa tarqoq joylashgan. Yadro yumaloq shaklda, yadro to`liq 
euxromatinlangan, kariolemma zichlashgan, poralari kam. 
Homiladorlikning 
19-kunida 
dropp 
bilan 
zaharlanganda 
ham 
mitoxondriya polimorfizimi kuzatiladi, kristalari noaniq, kaltalashgan, 
matriks yorug`lashgan. Endoplazmatik to`r uzunlashgan. Ko`p miqdorda 
lipid tomchilari mavjud. 
Hujayra sitoplazmasida lipid tomchilarining ko`payishi – Burlakova va 
Malaya fikricha, lipidlarning pereksli oksidlanishi kabi metobolitik 

---

245 
jarayonining natijasidir. [2,4]. 
Hujayra billyar qutblarida ko`p 
miqdorda ikkilamchi lizosomalar uchraydi. 
Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, pestitsidlar - butilkaptaks va dropp 
bilan zaharlanganda kalamush jigar hujayralarining ultrastrukturaviy 
tuzilishining o`zgarishiga olib keladi. Asosiy o`zgarishlar, sitoplazmada ko`p 
miqdorda lipid tomchilarining paydo bo`lishi, mitoxondriya metomorfozining 
kuchayishi, mitoxondriyalarda vakuolalarning paydo bo`lishi, yadro va 
sitoplazma strukturasida son va sifat jihatdan o`zgarishlar kuzatildi. 
Tadqiqotlar shuni ko’rsatdiki, yuqoridagi pestisidlar bilan zaxarlanganda 
jigar hujayrasi komponentlari strukturasidagi o’zgarishlar xronik toksik 
gepatitdagiga o’xshash manzara yuzaga keladi. Bu esa hujayraning 
biokimyoviy va funksional ko’satkichlarini buzilishiga olib keladi, oqibatda 
qayta tiklanish imkoni bo’lmaydi. 
Zaharlanganishda kalamush jigar hujayrasi ultrastrukturasining 
o`zgarishiga, hujayra komponentlarining funksional holatining o`zgarishiga 
olib keldi. Bu o`zgarishlar esa o`z navbatida organizmning himoyalash va 
moslashish hususiyatlarining pasayishiga sabab bo`ladi. 
Mazkur ishning natijalari asosida pestitsidlarning jigar hujayralari 
strukturaviy va funksional xolatiga toksik ta’sir etish mexanizmlarini yoritib 
berish imkonini beradi. Isdagi ma’lumotlardan toksikologiya fanini o’qitishda 
kimyoviy vositalardan zaxarlanish mexanizmini yoritishda foydalanish 
tavsiya etiladi.  
Foydalanilgan adabiyotlar ro’yxati;
1
. Mirhamidova N. “Piretroid pestitsid bilan zaharlangan kalamush jigarining funksional holatini 
o`rganish”. Mag. akad. daraj. olish uchun yozilgan dissertatsiya. Toshkent. 2014. 73 b. 
2. Зогорийко Г.В., Пескарева Е. В, Михалко В. И. Элекронно-микроскопическая структура 
клеток паренхимы печени в эмбриогенезе домашней утки. В кн: Молекулярные и 
физиологические механизмы возрастного развития. Киев: Наукова думка 1975., 46-50 с. 
3. Каган Ю. С. Общая токсикология пестицидов. Киев 1981 г, 56 с. 
4. Хaликовa С.Н. Действие используемых в сельском хозяйстве пестицидов на структуру и 
функцию клеток. Maгистерскaя диссертaция, Т.: - 2004, 50с. 
5. Шарипова 
Ф.О., Бобожонова Н.О. и др. Некоторые аспекты токсического действия 
пиретроида каратэ на метаболизм печени крыс// Мат. Всеросийск. конф. Экология в 
современном мире. Улан-Удэ, Россия: 2007. С.397-398.