22-mavzu. Transport logistikasi tizimini davlat tomonidan tartibga solish va qo‘llab-quvvatlash

2. Respublikada logistika tizimini qo‘llab-quvvatlashning huquqiy va tashkiliy-iqtisodiy asoslari

Transport- milliy iqtisodiyotning ustuvor tarmoqlaridan biridir. Uning barqaror ishlashi bozor sharoitida umumiy iqtisodiy o'sishning zaruriy sharti, ijtimoiy barqarorlikning muhim omili hisoblanadi.

O'zbekiston iqtisodiyotidagi tub o'zgarishlar transportni boshqarishning yangi tizimini shakllantirishni taqozo etadi. Markazlashtirilgan rejalashtirilgan tizimga xos bo'lgan boshqaruv usullaridan voz kechish, transport korxonalari faoliyatini bevosita ma'muriy boshqarish imkoniyatini yo'qotish transport faoliyatini davlat tomonidan tartibga solishning yangi usullarini ishlab chiqishni talab qiladi.
Turli dasturlar va loyihalar ko'rinishidagi transport sohasidagi davlat siyosati transport va yo'l-transport kompleksini boshqarish bo'yicha yagona xuddiiy organ nazorati ostida ishlab chiqilishi va amalga oshirilishi kerak. Bu tashkiliy-huquqiy birlikni va jamiyat, iqtisodiyot va ayrim transport turlarining manfaatlarini mutanosib ravishda hisobga olishni ta'minlaydi. Shuningdek, davlat organlarining "transport bozori sub'ektlari" - transport, ekspeditorlik, xizmat ko'rsatish va yordamchi korxonalar, ayrim hollarda esa mijozlar faoliyatiga aralashishini tasdiqlovchi yanada ob'ektiv shart-sharoitlar mavjud. Transportni davlat tomonidan tartibga solishning asosiy shartlari:
1. Transport ishlab chiqarish va ijtimoiy infratuzilmaning eng muhim elementi bo'lib, boshqa infratuzilma tarmoqlari: energiya, aloqa, moddiy-texnik ta'minot bo'lib, ular har qanday iqtisodiy mexanizmda davlat tomonidan doimiy nazoratga olinadi.

2. "Tabiiy monopoliya" sharoitida bo'lgan transport kompaniyalari faoliyatini nazorat qilish kerak. Temir yo'l transporti transportda tabiiy monopoliyaning klassik namunasidir. Tabiiy transport monopoliyasi, shuningdek, boshqa yirik transport vositalari egalari bo'lmagan hududda joylashgan transport kompaniyasidir. Mahalliy va xorijiy amaliyot bir narsadan dalolat beradi:

tabiiy monopolist-transport operatori har qanday holatda ham o'z mavqeidan maksimal foyda olishga intiladi, o'zi uchun foydasiz transportni rad etib, shuningdek o'zboshimchalik bilan narxlarni ko'taradi. Shuning uchun, davlat bunday transport korxonalarini tashkil etish va litsenziyalashda ularga bozor sektoriga monopol xizmat ko'rsatish huquqini beradi, mijozlarga xizmat ko'rsatish sifati, tariflar darajasi, xizmat ko'rsatishdan bosh tortish yo'qligi kabi funktsiyalarni saqlab qoladi.
3. Transport narxlari darajasini nazorat qilish va ko'p hollarda cheklash kerak. Transport narxlarini boshqarish bozor iqtisodiyoti barqaror ishlashi uchun zarurdir. Erkin narxlar sharoitida transport tariflarining o'sishi transport korxonalari tomonidan etkazib beriladigan tovarlar, shuningdek transportni qo'llab-quvvatlashni talab qiladigan xizmatlar narxining mutanosib o'sishiga olib keladi. Shuning uchun transport tariflarining o'sishi narxlarning umumiy o'sishi va inflyatsiya jarayonlarining rivojlanish omillaridan biridir.
4. Transport kompaniyalarini vijdonsiz raqobatchilardan himoya qilishni ta'minlash kerak. Ko'p yillik jahon tajribasi shuni ko'rsatadiki, transport kompaniyalari o'rtasidagi raqobat bir-biri bilan raqobatlashganda, o'zaro kelishuv asosida yoki sud jarayoni orqali o'rnatilmaydi, garchi bu ikkala transport bozorida ham mavjud.
Raqobat muhitida transport korxonalarining normal ishlashi "o'yin qoidalari" ni ishlab chiqishni talab qiladi (turli xil korxonalar uchun qanday faoliyat turlari ruxsat etiladi, qanday tariflar qo'llanilishi mumkin, mijozlar bilan munosabatlar qanday yo'lga qo'yilishi kerak va hokazo) va ushbu qoidalarga rioya qilinishini nazorat qiluvchi organ mavjudligi. ... Ko'rinib turibdiki, bunday funktsiyalarni davlat zimmasiga olishi kerak.
5. Atrof-muhitni muhofaza qilish, yo'l harakati xavfsizligi sohasidagi yagona normalar, standartlar va qoidalarni, transportda ish sharoitlarini, shuningdek yagona texnik standartlarni o'rnatish va nazorat qilish zarur. Faqat davlat organlari standartlashtirish, transport xavfsizligini oshirish, transportning atrof-muhitga zararli ta'sirini kamaytirish, tegishli talablarga rioya etilishini nazorat qilish va boshqa sohalarda ishlarni moliyalashtirishi va tashkil qilishi mumkin
Ushbu ro'yxatni quyidagi shartlar bilan kengaytirish mumkin:
- tabiiy ofatlar, avariyalar va falokatlarning oqibatlarini bartaraf etish uchun samarali transport yordamiga ehtiyoj, shuningdek, davlat ahamiyatiga ega shoshilinch iqtisodiy harakatlarni amalga oshirish uchun transport resurslarini kontsentratsiyalash zarurati va boshqalar.;
- transport faoliyatining xalqaro xarakteri va tegishli xalqaro shartnomalarga rioya etilishini nazorat qilish zarurati;
- transport tizimlarini qurish uchun er ajratish muammolarini hal qilish zarurati (ko'pincha davlat idoralari ishtirokisiz mumkin emas);
- barcha hollarda davlat tomonidan boshqariladigan mamlakat mudofaa tizimida transportning eng muhim roli.
Shunday qilib, transport faoliyatini davlat tomonidan tartibga solish, mavjud iqtisodiy tizimning xususiyatlaridan qat'i nazar, ob'ektiv zaruratdir.
Shuni ham yodda tutish kerakki, hozirgi inqiroz sharoitida, O`zbekistonaning transport va tovar bozorlari hali ham muvozanatdan yiroq bo'lganida, transport faoliyatining har xil turlari teng darajada foyda ko'rmaydi va transport xizmatlarini iste'molchilarining ayrim guruhlariga xizmat ko'rsatish xavf ostida bo'lishi mumkin, transport bozorini davlat tomonidan tartibga solish tizimi o'ta qat'iylikni ma'muriy dastaklarni o'z ichiga olishi kerak.
Transport faoliyatini tartibga solish bo'yicha har qanday chora-tadbirlarning asosiy maqsadi transport xizmatlaridan sanoat iste'molchilarining barcha guruhlari va aholi uchun transport xizmatlarining etarli hajmini va qoniqarli sifatini ta'minlashdir.
Shu sababli, tartibga soluvchi organlar va mahalliy hokimiyat organlari tomonidan transport kompaniyalari faoliyatini cheklashga yoki ularga biron bir ko'rsatma berishga qaratilgan har qanday harakatlar mijozlarga xizmat ko'rsatishni yaxshilashga qaratilgan bo'lishi kerak.
Transport-logistika majmui deganda yuklarni tashish va ularga bog'liq xizmatlarni amalga oshiruvchi xo'jalik yurituvchi subyektlarning hududiy birlashmasi, shu qatorda turli faoliyat turlarini birlashtiruvchi, shuningdek, tashqi ta'sir doirasi har xil bo'lgan bir nechta terminallar (kamida bitta) kiradi.
Bir shaharda, uning transport va logistika aloqalari tizimidagi holatiga qarab, bitta yoki bir nechta transport-logistika komplekslari bo'lishi mumkin. Toshkent bunga misol bo'lishi mumkin - shaharning logistika tarmog'ini tashkil etuvchi turli darajadagi transport va logistika komplekslarining ko'p darajali tarmog'iga ega mintaqaviy markaz.
Shaharning logistika tarmog'i - bu turli ahamiyatga ega (xalqaro, shtat, viloyat, shahar va mahalliy) transport va logistika majmualarining yig'indisidir (1-rasmga qarang).