24. Shet el mámleketlerde agrar huqıqınıń ayriqsha tárepleri. Reje

24. Shet el mámleketlerde agrar huqıqınıń ayriqsha tárepleri.
Reje:

1. 
   Shet el mámleketlerde awıl xojalıǵı jáne onı rawajlanıwınıń ayriqsha tárepleri.
   
2. 
   Shet el mámleketlerde agrar tarawdi shólkemlestiriw hám rawajlanıwınıń yuridikalıq tábiyati.
   
3. 
   Házirgi kúnde shet el mámleketlerde awıl xojalıǵı tarawında zamanagóy texnologiya hám innovaciyalardan paydalanıw.
   

Awıl xojalıǵında investiciya aktivligin asırıwda investicion jeńilliklerdi qollaw menshikli hám shet el investorlardı bul processke qosıwda, eń dáslep, olardıń materiallıq mápdarlıǵına unamsız tásir kórsetpegen halda, tarmaqta ústin turatuǵın áhmiyetke iye bolǵan jerdiń meliorativ jaǵdayın jaqsılaw, suw xojalıǵi infradúzilmesin qayta remontlaw hám rawajlandırıw, jańa agrotexnologiyalardı engiziw, ishki hám sırtqı investorlarǵa jaratılǵan shárt-shárayatlarda keskin ayırmashılıqǵa jol qoymaslıq hám berilip atırǵan jeńillikler ekonomikalıq process qatnasıwshıların tolıq qánaatlandırıw kerek.
Atap ótiw orınlı, buǵan baylanıslıǵı shet el mámleketler tájiriybesin úyreniw bólek áhmiyetke iye boladı. Shet el mámleketlerde awıl xojalıǵı natiyjeliligi tiykarlanıp iri fermer xojalıqlarına baylanıslı. Tuwrısıda, iri óndiristiń ústinligi bazar ekonomikası nızamlarınan biri bolıp, ol zamanagóy texnologiyalardan ónimli paydalanıw hám de shiyki zattı tejew imkaniyatın beredi. Qánigelerdiń iri xojalıqlarǵa resurs mútajligi mayda xojalıqlarǵa salıstırǵanda maydan birligi esabında eki ese kemligi haqqında atap kórsetkeni de biykarǵa emes. Shet elde awıl xojalıǵında islep shıǵarıw naǵız ózi jóneliste rawajlanıp atır. Atap aytqanda, AQSH, GFR, Kanada hám basqa mámleketler tájiriybesi iri shólkemlerde kishi xojalıqlarǵa qaraǵanda islep shıǵarıw kólemi 1, 5-2 teńdey joqarı hám áyne waqıtta ónim tán bahası da talay tómen. Shet elde áyne iri fermer xojalıqları hám birlespeleri awıl xojalıǵı ónimlerin jetkezip beretuǵınlar bolıp tabıladı.
Atap kórsetiw orınlı, sırt elde awıl xojalıǵina mámleket aralasıwı tiykarlanıp ráhbetlendiriwshi kóriniske iye. Eń dáslep, bul awıl xojalıǵi texnikasın modernizaciyalaw, ekologiya hám agrar tarawda zamanagóy ilim jetiskenliklerin qollawǵa qaratılǵan iskerliginiń mámleket tárepinen qollap-quwatlanıwında kórinetuǵın boladı. Rawajlanǵan mámleketlerde awıl xojalıǵi salasında subsidiya hám dotaciyalar 40% den 80% ke deyin quraydı.
Mámleket tárepinen kórsetiletuǵın finanslıq járdem muǵdarı hám xarakteristikası haqqında tómendegi kórsetkishler arqalı jáne de tolıqlaw maǵlıwmat alıw múmkin. Germaniyada hár bir frermyerge jılına ortasha 35 mıń markadan tuwrı keledi hám mámleket shólkemleri sistemasında awıl xojalıǵı mákemeleri is júrgiziw natiyjeliligin asırıwǵa qaratılǵan ilajlar da ámelge asıriladı. Atap aytqanda, ǵárezsiz auditorliq awqamları tárepinen awıl xojalıǵı shirketleriniń finanslıq hám xojalıq iskerligi jılına keminde bir márte tekseriwden ótkiziledi. Bunday tekseriw nátiyjesinde ámeldegi kemshiliklerdi saplastırıw maydanınan máslahát hám usınıslar beriledi.
Agrar tarawdı mámleket tárepinen hoshametlewge qaratılǵan qatań siyasatti kórinetuǵın etiwshi bunday tábiyat kórinisin basqa rawajlanǵan mámleketlerde de kóriw múmkin. Mısalı, Kanadada sutke mámleket byudjetinen dotaciya ajıratıw 90% den artıq bolıp tabıladı.
Shet el mámleketlerde awıl xojalıǵi salasında mámleket subsidiyasi úlesi muǵdarı tuwrısında anıqlaw oyda sawlelendiriwge ıyelew ushın olardıń fermerler hám islep shıǵarıw mekemeleri dáramatlarındaǵı úlesleri tuwrısındaǵı tómendegi maǵlıwmattı keltirip ótemiz: bul kórsetkish AQSHda-309 s9, Evropa Birlespesi mámleketlerinde-4990, Shveciyada -5990, Finlandiyada-7196, Yaponiyada 759 oni quraydı.
Búgingi kúnde hár bir mámleket ekonomikasında agrar tarawdıń ózine tán ornı bar. Sebebi agrar tarmaq mámleket xalqın zárúrli azıqawqat ónimlerine bolǵan talabın qandırıw tiykarı bolıp tabıladı. Rawajlanǵan mámleketler agrar tarmaqların úyreniw sonı kórsetedi, bul mámleketler awıl xojalıǵi ulıwma ekonomika tarmaqlarında kem úlesti quraydı, biraq bunıń menen awıl xojalıǵinıń ekonomikadaǵı ornı joǵalıp qalmaydı. Bul bolsa búgingi kúnde jáhán ulgileri tiykarında rawajlanıp atırǵan Ózbekstan ushın zárúrli áhmiyetke iye boladı.
Fransiya. Fransiyada awıl xojalıǵi sanaatı salasında basqarıwdı Awıl hám toǵay xojalıǵi ministrligi, onıń jergilikli hám departament basqarmaları, awıl xojalıǵı palatalari, sonıń menen birge qatar aralas yarım mámleket shólkemleri ámelge asıradı. Awıl xojalıǵi óndirisin yonaltirish hám awıl xojalıǵi ónimleri bazarı basqarıwdıń birden-bir sisteması islengen bolib, olardıń kepilligi awıl xojalıǵi sheńberinden da shetke shıǵadı, bul sistema azıq-awqat bazarın da óz ishine aladı. Fransiyada azıq-túlik kompleksinde tarmaqlar ara baylanıslardı muwapıqlastırıw organı bolıp awıl xojalıǵi hám azıq-túlik sanaatın rawajlandırıwdı jóneltiriw hám muwapıqlastırıw boyınsha Joqarǵı Keńes esaplanadı. Búgingi kúnde Fransiyada tarawdıń boyınsha basqarıwdı orınlarda 22 regionlıq hám 100 dan departament basqarmaları ámelge asırıp atır. Awıl xojalıǵi salasında basqarıwdıń fransuz sistemasınıń ayriqsha tárepi sonda, onıń salmaqlı bólegi túrli qánigelesken awıl xojalıǵi shólkemlerine tiyisli.
Finlandiya. Finlandiyada awıl xojalıǵi óndiristiń tiykarǵı maqseti-zárúrli azıq-túlik ónimleri menen ózini-ózi támiyinlew bolıp, bir saz ásbapları menen aytqanda bul mámleket gózlegen maqsetine erisken. Eger, ıqlım qolaysız kelgen sharayatlarda ayırım awıl xojalıǵı ónimleri import etilsede, Finlandiya awıl xojalıǵi ónimleri menen ózin-ózi ǵárezsiz támiyinley alıwǵa ılayıq mámleketlerden esaplanadı. Finlandiyada awıl xojalıǵi YAIMdaǵi úlesi 3 Janı quraydı. Bul tarawda 190 mıń xalıq xojalıǵında bánt bolǵanlardıń 8901 miynet qılıp atır.
Ullı Britaniyada 70 gektar átirapında jer maydanına iye bolǵan ortasha xojalıqlar keń tarqalǵanlıǵın atap kórsetiw kerek. Atap aytqanda, ulıwma fermer xojalıqlaridan 40% ti 100 gektardan aspaytuǵın jer uchastkasına iye. Bir saz ásbapları menen aytqanda anglichan ferma bul qaǵıyda jol menende sap shańaraqqa tiyisli biznes bolib, ol jaǵdayda xızmetkerler sanı 1-5 kisini quraydı. Britaniyada fermer xojalıqlari iskerliginde dıyxanshılıq hám sharbashılıq ónimlerin islep shıǵarıw tiykarǵı iskerlik túri retinde keń taraqqiy etken bolsada, fermerler kop tarmaqlı isbilermenlikke, yaǵnıy kommerciyanıń bir neshe túrlerin uyǵınlıqda aparıwǵa háreket etediler. Bul finanslıq turaqlılıqqa erisiw, kapitaldıń bir normada háreketleniwi taminlew hám de jalǵız islep shıǵarıw salasındaǵı múmkinshiligın páseńlew táwekelshiligi dárejesin azmaz bolsada kemeytiw zárúriyatı menen anıqlama bernedi.
Germaniya awıl xojalıǵı joqarı dárejede rawajlanǵanlıǵı menen xarakterlenip, ol búgingi kúnde mámleket xalqınıń azıq-túlikke bolǵan zárúriyatınıń 90901 ni qánaatlantira aladı.
1955-jılda-yaq Germaniya Fermerler awqamınıń húkimet menen ózara kelisiwleri nátiyjesinde “Germaniya awıl xojalıǵi tuwrısında” nızam qabıl etilgen hám usı nızamdı awıl xojalıǵı salasındaǵı tiykarǵı nızam retinde bahalaw múmkin.
Házirgi kúnde, ilimpazlardıń shamalarına kóre, 2050-jılǵa barıp Jer planetası xalqı 9, 6 milliardqa etip, olardı azıq-túlik menen támiyinlew ushın búgingine salıstırǵanda 70 procent kop ónimler kerek balar eken. Biraq, ekologiyalıq jaǵdaydıń jamanlasıwı, energiya qurallarınıń qımbatlewuvi hám jer ońimdarlıǵınıń tómenlep ketiwi talap dárejesindegi azıq-túlik óndiriske saldamlı tosiq bolıwı da aytnıp atır. Al, ol jaǵdayda keleshekte adamzat ashlıqqa mahkum baladimi% Álbette, jaq. Bul mashqalalardi dıyxanshılıq iskerligin ozgacha usıllar tiykarında basqarıw, atap aytqanda, tarawǵa zatlar interneti konsepsiyası sıyaqlı zamanagóy texnologiyalar hám innovciyalıq sheshimler kirgiziw, bir saz ásbapları menen aytqanda, «aqlli» awıl xojalıǵı arqalı sheshiw múmkin.
Sonıń menen birge, shet el mámleketlerde awıl xojalıǵı salasında zamanagóy texnologiya hám innovaciyalardan paydalanıwda “Sanalı” suw támiynatına bólek itibar qaratılıp atır. Atap aytqanda, Shillede bolsa miyweler plantaciyasini datchikler boyınsha suwǵarıw suw sarpın 70 procentke kemeytiw imkaniyatın berip atır. Álbette, bunday izertlewler dúnya boylap alıp barılıp atır. Indiyalıq fermerler buǵan baylanıslı “Nano Ganesh” mobil sistemasınan paydalanıwadı. Sistema járdeminde olar suwdı, mablaglarini hám waqıtların tejab qalıwǵa jerishmoqdalar.
Shet el mámleketlerde awıl xojalıǵi salasında qarjılardan paydalanıw hám olardı tartıw awıl xojalıǵındaǵı tabıslar investorlar arasında da úlken qızıǵıwshılıq oyatpaqta.