26. Aniq faoliyat turlari bilan bog’liq bo’lgan psixologiya sohalari: T. I. Mehnat, Pedagogik-sixologiya, Tibbiyot, Sport, Savdo psixologiyasi va b

35.Psixika va uning namoyon bo’lish shakllari
T.I. ongli va ongsiz aks ettirish, namoyon bo’lish shakllari.

Psixika to‘g‘risida dastlabki tasawiirga ega bo'lish uchun dastavval psixik hodisalar mohiyati bilan tanishish lozim.Odatda psixik hodisalar deganda ichki, subyektiv tajribafaktlar (voqelik) namoyon bo‘lishi tushuniladi, boshqacha aytganda psixika hayotning sezgi. idrok, xotira, tafakkur, xayol kabi har biri alohida olingan yaqqol shakllarda namoyon bo'ladi.

Ko’pincha biz psixika bilan ongni bir ma’noda ishlatamiz. Bu to’g’ri.
Chunki psixikaning yuksak shakli ong bo’lib hisoblanadi. Lekin psixika
insonlarga ham, hayvonlarga ham xosdir, ong esa faqat insonlarga xos
xususiyatdir.
Obyektiv borliq inson miyasida turli xil darajada aks etadi. Ong
psixikaning eng yuksak darajasi bo’lib, u faqat insongagina xosdir. Ong
ijtimoiy-tarixiy sharoitda, mehnat faoliyatida boshqa odamlar bilan til
yordamida munosabatda bo’lishi natijasida shakllangan. Ontogenetik taraqqiyot
jarayonida ham ong ijtimoiy muhit ta’siri ostida faoliyat va muloqot jarayonida
shakllanadi.
Psixologiya fanida "ong" tushunchasi bilan bir qatorda "ongsizlik", "ong
osti" tushunchalari ham o’rganiladi va tahlil qilinadi. Ongsizlik psixikaning
quyi darajasi bo’lib, bunda qilinayotgan ishlarga hisobat berilmaydi, xulq-atvor
va hatti-harakatlar ongli ravishda boshqarilmaydi. Ongsizlik sohasiga quyidagi
psixik xodisalarni kiritish mumkin: uyqu holatidagi xodisalar (tush ko’rish);
ilgari ongli bajarilgan, ammo ko’p takrorlanishi natijasida avtomatlashib ketgan
hatti-harakatlar; faoliyatga undovchi, ammo anglanmaydigan mayllar va h. k.
Kasal odam psixikasida yuzaga keladigan ba’zi patologik holatlar ham ongsizlik
xodisalari jumlasiga kiradi: alahlash, gallyusinasiya va shu kabilar.
Hayvon psixikasi bilan inson ongini bir-biridan farq qila bilmoq kerak.
Inson ongining hayvon psixikasidan asosiy farqini quyidagilarda ko’rish
mumkin:
1. Inson hayvonlardan farq qilib o’z faoliyatining bo’lajak natijasini oldindan
ko’ra olishi mumkin. Bundan tashqari, kishi o’z ishini oldindan rejalashtiradi,
uni bajarish uchun eng oson yo’l, usullarni tanlaydi.
Agar hayvonlar atrofdagi muhitga ongsiz ravishda moslashsalar, inson
esa o’z ehtiyojini ko’prok darajada qondirish uchun muhitga ongli, rejali
ravishda moslashadi. Bu moslashish mehnat jarayoni orqali bo’ladi.
2. Inson shuning uchun o’z faoliyatini rejalashtiradiki, oldindan ko’ra biladiki,
chunki u nutqqa egadir. Uning nutqqa ega bo’lishi hayvonlardan ajratib
turuvchi ikkinchi muhim farqidir. Doimo boshqalar bilan munosabatda bo’lish,
kitob o’qish, ishlab chiqarish madaniyati bilan tanishish, texnikani egallash
tufayli inson o’z ongini boyitib, o’stirib boradi.
3. Insonning hayvonlardan yana bir muhim farqi shuki, u jamiyat ichida,
jamoa ichida yashaydi. Jamiyatda yashamasdan, jamoa a’zolari bilan
munosabatda bo’lmasdan turib inson shaxsi shakllanmaydi.
Insonning ongi mehnat jarayonida, yangi-yangi mehnat qurollarini yasash
prosessida o’sib boradi.
Xulosa qilganimizda, psixologiya inson va hayvonga xos bo’lgan psixik
jarayonlarni, ularning paydo bo’lish yo’llarini va rivojlanish xususiyatlarini
o’rganadigan fandir. Psixika esa bosh miya va nerv sistemasining mahsulidir.
U doim o’sib, rivojlanib boradi. Psixikaning eng yuksak shakli ong bo’lib, u
faqat insonlarga xosdir. Ong shaxsiy va ijtimoiy shaklda bo’ladi.
Inson psixikasining taraqqiyoti filogenez va ontogenezni boshidan
kechiradi. Filogenez shuki, odamzod paydo bo’lgandan toki hozirgi davrgacha
avloddan-avlodga psixika takomillashgan holda o’tgan. Masalan, dastlabki
odaminson maymunlar yoki ibtidoiy jamoa tuzumi davridagi odamlar bilan
hozirgi insonlar psixikasi o’rtasida beqiyos darajada katta farq bor. Ontogenez
esa bola tug’ilgan kundan toki umrining oxirigacha yoshining ortib borishi bilan
psixikasining ham o’sib, rivojlanib borishidir.
Psixik xodisalarning qanday ro’y berishini bilish uchun uning moddiy
asosi – nerv sistemasiga bog’langan holda o’rganish kerak. Chunki insondagi
barcha psixik jarayonlar bosh miya va nerv sistemasi faoliyatining natijasidir.
XIX asrning ikkinchi yarmida rus olimi I. M. Sechenov (1829-1905) “Bosh
miya reflekslari” (1863) asarida ongli va ongsiz hayotning barcha harakatlari
ro’y berish usuliga ko’ra reflekslardan iboratdir, degan xulosaga kelgan edi. I.
M. Sechenov psixikaning reflektorligi va faoliyatning psixik jihatdan
boshqarilishi g’oyasini ilgari surdi. Bu muhim nazariy qoidalar I. P. Pavlov
(1849-1936) tomonidan tajriba yo’li bilan tasdiqlandi va konkretlashtirildi. U
hayvonlarning va odamlarning tashqi muhit bilan o’zaro harakati miya
tomonidan boshqarilishi qonuniyatlarini kashf etgan edi. I. P. Pavlovning ushbu
qonuniyatlarga nisbatan jami qarashlari odatda ikki xil signal sistemasi haqidagi
ta’limot deb ataladi.
Psixika miyaning xususiyatidir. Sezgi, fikr, ong maxsus tarzda tashkil
topgan materiyaning oliy mahsulidir. Organizmning psixik faoliyati tananing
ko’p sonli maxsus a’zolari vositasida amalga oshiriladi.
Organik dunyoning amyobalardan tortib to odamga qadar uzoq davom
etgan evolyutsiyasi davomida xulq-atvor va hatti-harakatlarning fiziologik
mexanizmlari to’xtovsiz murakkablashib, tabaqalashib va shular tufayli
organizm muhit o’zgarishlariga tez reaksiya qila oladigan va moslashuvchan
bo’la oladi.