27-мавзу. Фискал сиёсат режа: Молиянинг моҳияти ва вазифалари. Молия тизими. Бюджет тақчиллиги ва давлат қарзлари

2-чизма. Прогрессив, пропорционал ва регрессив солиқларнинг график кўриниши.


1. Даромад ҳажми ўсиб бориши билан ўртача ставкаси ўсиб борувчи солиқлар прогрессив солиқлар дейилади.
2. Даромад ҳажми ўсиб бориши билан ўртача ставкаси пасайиб борувчи солиқлар регрессив солиқлар дейилади.
3. Даромад ҳажми ўсиб бориши билан ўртача ставкаси ўзгаришсиз қолувчи солиқлар пропорционал солиқлар дейилади.
Солиқларнинг бу турларини алоҳида график орқали ифодалаш мумкин (2-чизма).
Солиқлар амал қилиш доираси (марказий ва маҳаллий солиқлар), маҳсулот таннархига қўшилиш усули (тўғри ва эгри солиқлар) ва иқтисодий мазмунига қараб ҳам туркумланади.
Эгри солиқлар таркиби таҳлили шундан далолат берадики, таҳлил қилинаётган даврда озиқ-овқат спиртига акциз ставкаларини пасайиши натижасида акцизлар улуши (51,3%дан 48,2%гача), табиий газ ва бензинга акциз йиғимлари бўйича тушумларнинг ўсиши (2,8%дан 3,2%гача) окибатида қўшилган қийматда солик улуши кўпайди (39,6%дан 42,5 %гача).
Давлат бюджети ҳаражатлари ЯИМга нисбатан 24,6%дан 22,9%гача ёки 1,7 даражага пасайган. Бу асосан харажатларнинг марказлаштирилган инвестицияларни молиялаштириш тенденцияларининг сақланиши (3,3%дан 2,7 %гача) ва бошқа ҳаражатларнинг (6,4% дан 5,6%гача) пасайиши ҳисобига содир булди. Иқтисодиётда сарф қилинган харажатлар улуши (3,0%дан 3,1%гача) ортиши маълум даражада электрэнергияга тарифларнинг ошиши натижасида содир бўлди.
Солиқлар такрор ишлаб чиқариш жараёнига таъсир кўрсатиб, иқтисодий фаолликни тартибга солишнинг воситаларидан бири ролида ҳам чиқади.
Бунда давлат бутун хўжалик конъюнктурасига умумий таъсир кўрсатиш мақсадида солиқ механизмидан кенг фойдаланилади. Давлат иқтисодиётдаги турғунлик ҳолатини бартараф қилиш учун имтиёзли солиқлар ёрдамида капитал қўйилмаларни рағбатлантиради ҳамда шу орқали шахсий истеъмол ва инвестицион товарларга ялпи талабни кенгайтириш учун анча қулай шароит яратади. Солиқларни пасайтириш иқтисодий юксалиш ва давлат даромадларининг ўсишига олиб келишини биринчи бўлиб америкалик иқтисодчи А.Лаффер асослади. А.Лаффернинг мулоҳазаларига кўра, корпорациялар даромадига солиқлар ставкасини ҳаддан ташқари ошириш уларнинг капитал қўйилмаларига бўлган рағбатини сусайтиради, фан-техника тараққиётини тўхтатади, иқтисодий ўсишни секинлаштиради ва булар охири оқибатда, давлат бюджети тушумларига салбий таъсир кўрсатади.
Давлат бюджетининг даромадлари ва солиқ ставкаси ўсиши ўртасидаги боғлиқликнинг графикда тасвирланиши “Лаффер эгри чизиғи” номини олди (3-чизма). График тик ўқида солиқ ставкаси (R), ётиқ ўқида - давлат бюджетига тушумлар (V) акс этган. Солиқ ставкасининг оптимал миқдори (R₁) давлат бюджетига энг юқори тушум (V₁) ни таъминлайди. Солиқлар янада оширилганда ишлашга ва тадбиркорликка қизиқиш сусаяди, 100 фоизли солиқ олишда давлат даромади нолга тенг бўлади, чунки ҳеч ким текинга ишлашни хоҳламайди. Бошқача айтганда, узоқ муддатли истиқболда ҳаддан ташқари юқори ўрнатилаган солиқларни пасайтириш жамғармалар, инвестициялар, бандликнинг ортиши орқали солиқ ундириладиган ялпи даромад ҳажмининг ўсишини таъминлайди. Натижада солиқ тушумлари суммаси кўпаяди, давлат даромадлари ҳажми ўсади, тақчиллик камаяди ва инфляциянинг сусайиши рўй беради. Лекин ўз-ўзидан тушунарлики, Лаффер самараси фақат эркин бозор механизми меъёрида амал қилган ҳолдагина намоён бўлади.
Лаффер назариясининг ҳақиқатга яқинлиги шундаки, солиқ ставкасининг ошиши ёки пасайиши шубҳасиз капитал қўйилмалар ўсиш суръатига тўсиқ бўлувчи ёки аксинча рағбатлантирувчи таъсир кўрсатади. Аммо, умуман бозор иқтисодиёти шароитида инвестицияларга солиқ ставкасидан ташқари кўплаб омиллар таъсир кўрсатади. Бу омиллар ичида муҳим ўринни циклнинг хусусиятлари, у ёки бу корхона маҳсулотига талаб ва таклиф нисбати, улар фойдасининг даражаси эгаллайди.
Шунингдек, мамлакатнинг турли минтақаларида солиқ юкининг бир хил даражада бўлиши ҳам муҳим аҳамият касб этади. Бу борада ЮНЕСКО халқаро ташкилоти томонидан тавсия этилган таққослама усуллардан фойдаланилади. Солиқ юки даражасини миқдоран аҳоли жон бошига тўғри келувчи солиқлар миқдорини тўловга лаёқатлилик кўрсаткичига нисбати ёки солиқ тўлангандан кейинги даромад миқдорини тўловга лаёқатлилик кўрсаткичига нисбати сифатида ифодалаш мумкин:


,
бу ерда: Н_х – аҳоли жон бошига тўғри келувчи солиқларнинг ўртача миқдори; ДН – ахолининг соликлар тўлангандан кейинги даромади; ПН – аҳолининг тўловга лаёқатлилиги.
Солиқ юки даражасини солиқларнинг ялпи ички маҳсулотдаги салмоғи бўйича ҳам аниқлаш мумкин:
,
бу ерда: Н – солиқлар миқдори;
ЯИМ – ялпи ички маҳсулот ҳажми.