28 mavzu: buxgalteriya hisobini konsepsiyasi va tamoyillari

Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot
Moliyaviy hisobdan ichki va tashqi foydalanuvchilar uchun korxonaning asosiy vositalarining tarkibi, ularning ish holati umumiy qiymata muxim ahamiyatga ega. Bu ma’lumotlar korxonalarning moliyaviy hisobot tarkibida tuziladigan«Asosiy vositalar xarakati to’g’risidagi hisobot»da aks ettiriladi. Quyida bu hisobotning shaklini keltiramiz.
Korxona, tashkilot
Tarmoq ____
Tashkiliy-huquqiy shakli
Mulkchilik shakli
Vazirlik, idora va boshqalar
Soliq to’lovchining identifikatsion raqami
Hudud
Manzil
O’lchov birliga, ming so’m
BHUT bo’yicha 3shakl KTUT bo’yicha XXTUT bo’yicha TPPT bo’yicha
MSHT bo’yicha DBIBT bo’yicha
SIGGR MHBT
Jo’natilgan sana Qabul hilingan sana Taqdim qilish muddati
3shakl
Kodlar

Moliyaviy hisobot

Uziqmuddatli ijara (moliyaviy lizing) shartnomasi bo’yicha olingan asosii vositalarni obodonlashtirish	030
Bino	040
Inshoot	050
Uzatish moslamalari	og’o.
Mashina va uskunalar	070
MeG’el va ofis jihozlari	080
Kompg’yuter jihozlari va hisoblash texnikasi	090
Transport vositalari	100
Ishchihayvoilar	110
Mahsuldor hayvonlar	120
Ko’p yillik o’simliklar	130
Boshqa asosiy vositalar	140
Konservatsiya qilingan asosii vositalar	150
Uzoq muddatli ijara (moliyaviy lizing)ga olingan asosiy vositalar	160
Jami asosiy vositalar (010 satryaan 160satrgacha)	170
SHundan: ishlab chiqarish	1.1
Noishlabchiqarish	172
Ma’lumot uchun:
Iil davomida sotib olingan asosiy vositalar, jami(satr 181+182+183)	180					X	X	X	X	X	X
Uz mablag’’lari hisobiga	131					X	X	X	X	X	X
Bank krediti hisobiga	182					X	X	X	X	X	X
Boshqa qarzga olingan mablag’’lar hisobiga	183					X	X	X	X	X	X
I ugallanmagan qurilish	190					X	X	X	X	X	X

Bosh buxgalter.
Asosiy vositalarning harakati to’g’risidagi hisobot jadvali mazmuni dan ko’rinib turibdiki, unda asosiy vositalar va ularning eskirishi belgi langan tasnifi asosida quyidagi ko’rsatkichlar bo’yicha aks ettiriladi:

• 
  yil boshiga qoldig’i;
  
• 
  hisobot davrida asosiy vositalarining kirimi; - hisobot davrdda hisobdan chiqarilgani; - yil oxiriga qoldig’i.
  

Hisobotning 3 va 6 ustunlarida korxona balansida hisobga olingan barcha asosiy vositalarning qiymati aks ettiriladi.
4 ustunda hisobot davrida, qo’shimcha baxolash qiymati ham qo’shilgan xolda quyidagi manbalardan korxona tasarrufiga o’tgan asosiy vositalar aks ettiriladi:

• 
  pulga sotib olish yoki yangidan qurish;
  
• 
  aylanma mablag’’lardan asosiy vositaga o’tkazilishi;
  
• 
  boshqa korxona va tashkilotlardan bepul olinishi;
  
• 
  inventarizatsiya natijasida ortiqcha chiqqan asosiy vositalari kirimi;
  
• 
  lizing muomalalari bo’yicha uzoq muddatli ijaraga olingan asosiy vositalar.
  

5 ustunda qaytadan baxolash natijasida narxini pasaytirish ham qo’shilgan xrlda quyidagi sabablarga ko’ra ho’jalik tasarrufidagi asosiy vositalar tarkibidan chiqarilgan obhektlar qiymati aks ettiriladi:

• 
  pulga sotilgan keraksiz va ortiqcha asosiy vositalar;
  
• 
  asosiy vositalar tarkibidan aylanma mablag’’larga o’tkazilgan obhektlar;
  
• 
  boshqa korxona va tashkilotlarga bepul berilgan obhektlar;
  
• 
  eskirishi natijasida obhektlarning hisobdan chiqarilishi;
  
• 
  tabiiy ofatlar, avariya natijasida va boshqa sabablarga ko’ra obhektlarning hisobdan chiqarilishi.
  

7. 
   va 10 ustunlarda asosiy vositalarning turlari bo’yicha hisobot davri boshiga va oxiriga yig’ilgan amortizatsiya (eskirish) summasi aks ettiriladi.
   
8. 
   ustunda asosiy vositalarni qo’shimcha baxolash natijasida qo’shimcha hisoblangan amortnzatsiya summasi ham qo’shilgan holda hisobot davrida barcha asosiy vositalari bo’yicha hisoblangan amortizatsiya (eskirish) summasi aks ettiriladi.
   
9. 
   ustunda tugatilgan, sotilgan va boshqa yo’llar bilan ho’jalik tasarrufidan chiqib ketgan asosiy vositalar eskirishi ko’rsatiladi.
   

11. 
    ustunda asosiy vositalarning yil boshiga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettiriladi. Bu summa 3 ustun bilan 7 ustunlari summalari farqidan iborat.
    
12. 
    ustunda asosiy vositalarning hisobot davri oxiriga qolgan sof qoldiq qiymati aks ettiriladi. Bu summa 6 ustun bilan 10 ustun summalari farqidan iborat.
    

Asosiy vositalarning jami summasidan ishlab chiqarish va noishlab chiqarish yo’nalishidagilarning xarakati alohida ajratib ko’rsatiladi.
Ishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga sanoat, qurilish, qishloq xo’jaligi ishlab chiqarishi, savdo va umumiy ovqatlanish, qishloq ho’jalik mahsulotlarini va boshqa moddiy ishlab chiqarish faoliyati soxasiga tegishli vositalar kiradi.
Noishlab chiqarish yo’nalishidagi asosiy vositalar tarkibiga kommunal ho’jalik, sog’liqni saqlash, jismoniy tarbiya, maorif, madaniyat va shunga o’xshaganlarda foydalaniladigan vositalar kiradi.
Pul oqimlari to’g’risidagi hisobot ma’lumotlaridan foydalanish quyidagi imkoniyatlarni beradi:

• 
  korxonaning pul mablag’’lari va ularning ekvivalentlarini ishlab topish qobiliyatini, shuningdek, shunga o’xshagan pul mablag’’laridan foydalanishda korxona extiyojini baxolash;
  
• 
  korxonaning sof aktividagi o’zgarishlarni, uning (to’lov qobiliyati xam qo’shilgan holda) moliyaviy strukturasini va uning o’zgaruvchan vaziyat va imkoniyatlariga moslashish mahsadida pul oqimlarining summalari xamda o’z vaqtida tushishiga tahsir etish qobiliyatini baholash;
  
• 
  turli korxonalarning operatsion faoliyati to’g’risidagi hisobotni taqqoslash. CHunki bu ho’jalik faoliyatining bir xil muomala va voqealari uchun buxgalteriya hisobining turli usullaridan foydalanish oqibatlarini bartaraf etadi.
  

Pul oqimi to’g’risidagi hisobotda hisobot davri ichida pul mablag’’lari oqimi quyidagi faoliyatlar bo’yicha tasniflanadi: h> operatsion faoliyati;

• 
  moliyaviy faoliyati.
  

Operatsion faoliyatdan olinadigan pul mablag’’lari hajmi korxona faoliyati samarasining xal etuvchi ko’rsatkichi bo’lib hisoblanadi. CHunki u tashqi moliyalash manbalarisiz qaytarish, mehnat unumdorlik darajasini saqlash, dividendlar to’lash va yangi kapital qo’yilmalarni amalga oshirish im
Operatsiok faoliyatida bo’lgan pul mablag’’lari xarakati birinchi navbatda daromad olish bo’yicha asosiy fasliyat natijasi bo’lib hisoblanadi.
Investitsion faoliyat bu pul ekvivalentiga kirmaydigan uzoq muddatli aktivlar va boshqa investgadiyalarni sotib olish va sotish, qaytariladigan kreditlarni berish va olishdir. Bularga bino, asbob uskuna, nomoddiy va boshqa aktivlarni sotish va sotib olish, aktsiya yoki boptsa qarz majburiyatlarini sotishdan tushgan tushum va boshqa korxonalarning aktsiyalari va qarz majburiyatlarnni sotib olish, fg’yuchers, forvard, optsion va svop kontraktlar bo’yicha tushumlar va ular bo’yicha to’lovlar kiradi.
Fg’yuchers kontrakt (mudtsatli kontrakt) bu mahlum miqdorda moliyaviy instrumentlarni yoki belgilangan miqdordagi tovarni erkin savdo birjasida kyolishilgan narxda oldi sotdi to’g’risidagi shartnoma.
Forvard kontrakti bu tovar yoki moliyaviy instrumentlarni kelajaqda jo’natish va hisob kitob qilish bo’yicha oldi — sotdi to’g’risidagi bitim.
Optsion kontrakt (mukofotli bitim) bu mahlum miqdordagi moliyaviy instrumentlar yoki tovarlarni kelishilgan mudtsat ichida belgilangan miqdorda mukofot to’lash evaziga qayd etilgan narxda sotib olish yoki sotish huquqi.
Moliyaviy faoliyat bu shunday faoliyat turiki, uning natijasida korxonaning xususiy kapitali, qarzlari hajmi va strukturasi (tuzilishi) da o’zgarish hosil bo’ladi. Quyidagi pul mablag’’larining harakati bunga misol bo’la oladi: