29-variant 1-topshiriq. Nazariy savollarga javob
Download 0.57 Mb. Pdf ko'rish
|
bolalar adabiyoti
|
1
1-TOPSHIRIQ. NAZARIY SAVOLLARGA JAVOB .
1. Bolalar folkloridagi parokanda allalar. 2. Qudrat Hikmat she’rlarining badiiy-tasviriy xususiyati. 3. Safar Barnoyevning “Oq laylaklar” asari tahlili. 4. Jonatan Sviftning “Gulliverning sayohatlari” asarida ilgari surilgan g’oya. 1.Bolalar folkloridagi parokanda allalar.
Parokanda allalar. O’zbek onalar ijodida ko’p uchraydigan allalardan biri hisoblanadi. Eng muhim hususiyati- yagona syujet asosida bo’lmaganligidir. Har bir parokanda band o’zicha mustaqil tugal bir mazmunga egadir. Ammo bunday mustaqillik faqat tashqi belgi, chunki mazmun mantiqi, bolaga qaratilganligi bandlarni yagona bir ipga tizadi, buni vazn, qofiya, radif va xatto naqorat kabi badiiy- tasviriy komponentlar kuchaytiradi. Allada parokandalikning yuzaga kelishida, uni kuylayotgan ona kayfiyatdagi betakrorlik, o’z sarguzashtlari, tashvishlari, omadsizliklari, o’kinchlari, armonlari asosiy ro’l o’ynaydi. Ona bola atrofida aylanadi-yu lekin qo’shiqda onalik hislari va istaklarini singdirayotganini o’zi sezmay qoladi. Natijada onaning o’y mulohazalari ikki guruhga bo’linadi: ham bolani, ham o’zini o’ylaydigan bo’ladi. Shunday vaziyatda ona o’y- muloxazalarida parishonlik barqarorlasha boradi. Lekin, onaning o’zi haqidagi o’y- muloxazalari bolasi atrofidagi o’y-muloxazalar zaminida kechadi. Bu esa, alladagi sirtqi parokandalikga mantiqiy bir butunlikni ta’minlab turadi. Masalan: Allo-allo, odingnan Alvonjiying bodinan Onajoning o’rgulsin Kokilingni torinan Alla-yo heya… Qudrat Hikmat she’rlarining badiiy-tasviriy xususiyati. 2
Qudrat Hikmat asarlarida ona-Vatanning ko’rki , istiqboli- bolalar bilan, o’qish, bilish va halol mehnat qilish bilan bog’liq ekanligi mutassil talqin qilib boriladi. Shoir o’z asarlari bilan bolalarda kichiklikdan Vatanga, mehnatga muhabbat his tuyg’usini, fuqarolik mas’uliyati va faxrini tarbiyalay boshlaydi. Bu Qudrat Hikmat ijodidagi bosh va muhim mavzudir. Mehnat- go’zal hayot manbai, halol mehnat bilan kamol topish, hurmat-e’tibor orttirish mumkin degan g’oya Qudrat Hikmat sherlarida bola tushunchasiga hos sharxlanadi. Masalan, “Bob ova nabira” sherini olib ko’ring: munkillab qolgan chol yaxshi niyat bilan ko’chatlar o’tkazadi. Shu vaqt nabirasi ununig yoniga kelib, bolalarga shoshqaloqlik, sabrsizlik bilan bu nixollar o’zini tutib kata bo’lguncha necha-necha vaqt o’tadi, qo’ying, bu ish zarur emas, damingizni oling, deydi. Shunda: Bog’bon bobo unga der: -eshitgil ey, jon bolam! Ko’chat ekkan to’kib ter Mening ham marxum bobom O’sha nixol quchoqqa Sig’mas endi, mana ko’r Qarab to’ymaysan boqqa Mevalari to’kin mo’l. Sendek o’g’il qizlarni Ko’rib ko’nglim bo’lar shod. Ekaman tok, behilar Mendan qolsin yaxshi ot. Chol tilidan aytilgan bunday o’git nasixat bolani yaxshi, hayrli ishga da’vat etmay qolmaydi. “Bog’chadagi bog’cham” kabi bir turkum sherlarida kichkintoylarda mehnat zavqi to’lib toshganini shunday lavhalarda tasvirlaydi: Hovuzchadan zing’illab Suvni tashib bog’chamga. Quydim bultur o’tkazgan Qanddak o’rik, olchamga. Undan keyin oq, luchchak Shaftoliga quydim suv, Tupini sal silkitsang, Pishganlari tushar duv. Bola psixikasi ruhiga monand tugal voqei badiya formasida yozilgan bu kichik sher yugurib yelib ishlagan kichkintoy bog’bonning mehnat samarasini ham ko’rsatadi qo’yadi. Bunday tugal, ravon misralardan kichik kitobxon murod hosil qiladi. Shoir “Baxtli bolalar” sherida bolalarni ozod, erkin, baxtiyorligi va ularning ona-Vatanga bo’lgan cheksiz mehr-muhabbatlarini zo’r ko’tarinki ruh bilan kuylaydi. Qudrat Hikmat bu she’rida ham o’z uslubiga sodiq o’laroq misralarni eng kichik vazndaifodalaydi:
Quyosh yo’liday Yorug’ yo’limiz. 3
Qayga uzatsak, Yetar qo’limiz … Gullasin doim Jonajon Vatan! Xalqimiz uchun Fido jon va tan. Qudrat Hikmat kichik yoshdagi bolalarni maktabga qiziqtirishni, ularning ilm-fanga nisbatan bo’lgan havasini uyg’otishni o’zining shoirlik vazifasi deb bildi. Masalan, unung “Kitob-do’stim” she’rini olib ko’raylik. She’rda boshdan oyoq kitob ta’rifi yotganligini ko’ramiz. Shoirning ta’kidlashicha, kimki kitobga mehr qo’ysa, astoydil o’qisa, aqli-zehni rivojlanishini juda o’ynoqi misralarda yozadi:
Kitob-keng dunyo. So’zi nur-ziyo. Qo’ysang mehringni, Ochar zehningni.
Shoir kitobning mohiyatini ochishga intilib, “Keng dunyo” ,”So’zi nur ziyo” kabi iboralarni qo’llab o’z oldiga qo’ygan maqsadiga erishadi. “Salom maktab” she’rida shoir maktabning mohiyati va ulug’vorligini bir butunligicha kitobxon ko’z o’ngida gavdalantira olgan. San’atkor jozibali misralar tuzib, bolalar e’tiqodini maktabga tortadi, ularni ilm-fan asoslarini mukammal egallashga undaydi: Ilmu fan bori. Hayot bulog’i. Aziz umrning Suyangan tog’i.
She’rda nazarda tutilgan eng muxim masalalardan biri shundaki, maktabdan olgan ilmni xalq uchun, Vatan uchun sarf qilish har bir bolaning muqaddas burchi ekanligi alohida ta’kidlanadi:
Sendan ilob dars, O’sdik har nafas. Vatan hizmatin- O’tash bizning qarz. Qudrat hikmat ijodida “Tinchlik haqida qo’shiq” she’ri alohida ahamiyatga egadir. Shoir tinchlikning mohiyatini butun borligicha she’rga soladi:
Tinchlik juda soz, To’kin-sochin yoz. O’q tovushi chiqmas, Bo’lsa-chi urush, O’t tushar har yon. Tinch shirin turmush,
4
Bo’ladi vayron… Go’zal shaxarlar, Yonib kul bo’lar. Na giyoh qolar, Na daryo ko’llar. Bu sira bo’lmas, Xalqalr yo’l qo’ymas, Tinchlik-obodlik, Hech qachon so’nmas.
Shoir hamma, har bir oila, jumladan, Shavkatlarning oilasi ham tinchlik bo’lsin deb astoydil hizmat qilayotganini tasvirlab, tinchlik urushni yengishi muqarrarligini tasdiqlaydi. Shoir bu bilan bolada jahon ilg’or xalqlarining, ayniqsa, tinchliksevar xalqlarning kuch qudratiga zo’r ishonch tug’diradi, bolaga tinchliksevarlik ruhini singdiradi. Qudrat Hikmat halol mehnatni go’zal hayot manbai, u bilan kishi hurmat topadi, e’tibor ortiradi deb ifodalaydi. Shuning uchun u o’zining kichik kitobxonlarida yoshligidanoq mehnat ko’nikmalarini tarbiyalashni asosiy vazifa deb biladi. “Buvimning deganlari” she’rida o’z mehnat samarasidan xursand bo’lgan kichkintoylar obrazini yaratadi. Buni shoir Sanobar obrazida gavdalantiradi. Muallif o’zining kichkina qahramonidagi intilishni sezib, uni ulug’ ishlarga boshlaydi. Sanobar buvisi bilan pilla qurti tutadi va bu ishdan benihoya xursand bo’ladi. Buning uchun uning sevinchi, buvisiga bo’lgan muhabbati cheksizdir. Sanobardagi bu holni: Sanobarning vaqti chog’, Barg keltirdi bir quchoq,- deb tasvirlaydi. Buvi ham Sanobarning ishidan hursand bo’ladi, endi uning kata ishlarini ham uddalay olishiga ishonadi:
Endi senga shu so’zim- Qurtlar kirdi daxaga,- O’rnak bo’lib hammaga Dastaga harakat qil, O’z ishingning ko’zin bil! Shoir Sanobarning buvisidan o’rgangan ishining katta ijtimoiy mohiyatga ega ekanini soda misralarda chuqur ochishga erishadi: Bu yil bizlar uch marta Qurt tutib, mamlakatga- Topshiramiz pillani, Pilla emas, tillani. Bu she’rning har bir misrasi o’ynoqi, tez yodda qoladigan asarlardan biridir. Buning uchun yuqoridagi parchalarga, ayniqsa, “Pilla emas, tillani” iborasida qayta nigoh tashlash kifoya. Shoir bu she’rida bolalarni mehnatsevarlikga, Vatan va xalq oldidagi burchini muqaddas deb bilishga undaydi.
5
Qudrat Hikmat ijodida bolalarning ona-Vatanga nisbatan bo’lgan muhabbatlari “Mening Vatanim”, “Men tug’ilgan kun” kabi she’rlarida yaqqol o’z ifodasini topgan. Jumladan, “Mening Vatanim” she’rida jonajon O’zbekistonimizning go’zalligi, yurtimizdagi barcha xalq aka-ukaday do’st bo’lib hayot kechirayotganligi o’ynoqi misralarda aks ettirilgan”
Ko’kday bepayon Boyliklarga kon, Keng paxta maydon Mening Vatanim.
Qudrat Himatning “Chovkar” , “Toshbaqalar hujumi” ,”Qum ostida qovunlar”, “Ilonshox va uning amaldori ari haqida ertak”, “Chirchiq farzandi” kabi poema va ertaka-dostonlarini bolalar huzur qilib o’qiydilar va kata estetik zavq oladilar. Qudrat Hikmatning “Bobodehqon hangomasi” , “Toshbaqalar hujumi” ,”Qum ostida qovunlar” poemalarida bolalarning kattalar mehnatiga qiziqishlari, ulardan o’rnak olishga intilishlari yoritiladi. Bolalar shoirning “Ko’milgan oltin, vaysaqi xotin va tadbirkor ovchi qissasi”, “Ilonshoh va uning amaldori ari haqida ertak” singari ertak dostonlarini ham yaxshi biladilar.
Safar Barnoyevning “Oq laylaklar” asari tahlili. Safar Barnoyevning “ Oq laylaklar” , “Tinchlikni ulug’laymiz” hikoyalar to’plamida, tug’ilib o’sgan ona qishloq haqida sara hikoya va qissalar jamlangan. Hususan, adibning “Oq laylaklar” hikoyasi Avaz ismli bolaning ona qishlog’i haqida yozilgan. Bola qishlog’ining nomi “Laylakxona” deb nomlanishidan or qiladi. Uni jamoat joylarida, to’y- marosimlarida boshqa qishloqdagi bolalar mazax qilib, ustidan kulishar ekan. Masxara bo’laverishdan bezor bo’lgan bola bir kuni buvasidan “Qishlog’imizning nomini o’zgartirsak bo’lmaydimi ?”- deb so’raydi. Avazning buvasi avval kuladi, keyin nevarasining astoydil hafa bo’lganini ko’rib, qishloq tarixini batafsil tushuntirib beradi. Uning aytishicha, ularning qishlog’ini dastlab Mingchinor deb atashgan. Oq laylaklar chinoriga in qurib ketgach, atrof qishloq odamlari Mingchinorni unutib “Laylakxona” deb nom berishgan ekan. Avaz esa uni aslo tushungisi kelmasdi. Hovlisidagi tut daraxtiga qo’yilgan laylak inini buzib, bir juft laylaklarni qaytmas qilib uchirib yubordi. Bundan keyinchalik afsuslanib qoladi ham. Shunda qishloqlarining nomi o’zgarmaydi… Bu kabi kichik va sermazmun hikoyalar bolalar qalbidan chuqur joy oladi. O’z ona Vatanga bo’lgan, mo’jazgina qishlog’iga bo’lgan mehr- muhabbatini tobora oshirib boradi. Vatanga bo’lgan sadoqat ana shu usul bilan tarbiyalanadi. Safar Barnoyev ijodida vatanparvarlik va tinchlik g’oyalari birgalikda tarannum etilgan. Shunisi muhimki, bu mavzuni yoritishda tiniq poetic kechinmalar, hayotiy obrazlar, jonli tasvirlar tobora ko’proq egallab boradi. Adib ona Vatan tabiatining oshufta kuychisi o’z asarlarida bu aziz Vatan tabiatining rango- rang manzaralrini yaratar ekan, shu bilan bir 6
qatorda ulkan ma’naviy- ma’rifiy vazifani ham bajaradi. Zero, bolalar adabiyoti mustaqil O’zbekistonning kelajagini yaratuvchi yosh avlod ma’naviyatini shakllantirishga ham mas’uldir. Erta- indin ulg’ayib, jazirama issig’u, qaxraton qishini pisand qilmay, kechani kecha, kunduzni kunduz demay Vatan sarhadlarida posbonlik qiladigan bo’lg’usi askar yigitlar ham, Vatan tuprog’ini gullab yashnagan bog’u-bo’stonga aylantiruvchi fidokor dehqon ham chevar qizlaru, lobar ayollar ham, hullas, o’z halol mehnatini ona Vatan taraqqiyoti yo’lida, tinchligi yo’lida, huzur halovatiga bag’ishlagan barcha kasb sohiblari Safar Barnoyev singari ijodkor asarini o’qib, vatanparvarlik hissini o’zlarida singdiradilar. Bolalar va o’smirlar adibi Safar Barnoyevning tarjimayi holi haqida so’z yuritar ekanmiz, uning hayotining dastlabki yillari, o’ta mashaqqatli, ayriliqlar azobida o’tganiga guvoh bo’lamiz. Hattoki, adib o’z tug’ilgan yilini va sanasini ham aniq bayon eta olmagan. Bu haqda u o’zining tarjimayi holida shunday yozadi: “Odatda tarjimayi hol yozgan yoki biror rasmiy hujjat to’ldirgan odam, “ men falon yili, falon oyning, falon kunida tug’ilganman”, deb aniq yozadi. Afsuski, men bunday qilolmayman. Sababi, to men maktabni bitirguncha rahmatli onam Ro’zigul Sobir qizining qo’lida hech qanday hujjat bo’lmagan. Tug’ilgan qishlog’im Buxoro qishlog’idagi Dilkusho degan joyda qishloq raisi bo’lib ishlagan odamdan xujjat so’ralganda, u hech ikkilanmay “ bolangiz mening o’g’lim bilan barobar”, deb guvohnoma to’ldirib bergan. Unda mening tug’ilgan kunim 1938-yil 6-may deb ko’rsatilgan. Mana shu hisob bilan yashab kelaman. Birov surishtirgani yo’q… Adibning onasi Ro’zigul aya esa Safarning yoshligida “sen tut pishig’ida, kimningdur to’yi kuni tug’ilgansan”, deb ta’kidlagan. Rasmiy ravishda esa adib yuqorida ta’kidlab o’tilgan sanada tavallud topganligi qayd etiladi. Adib olti oyga to’lgan paytida otasi urushga ketadi. O’zining tarjimayi holida bayon etilishicha” otasi,ketar chog’ida “ mening kafanim bo’ynimga o’ralangan, qaytib senlarni ko’rolmayman” , deya safarni bag’riga bosib yig’lagan. Shuning bilan adibning otasi o’g’li bilan bir umrga hayrlashgan. Safar Barnoyev yoshligidanoq she’r yozishga va mutolaa qilishga ishtiyoqi baland bo’lgan. U lotin alifbosi iste’moldan chiqib, kiril harflariga o’tilgan ayni vaqtlarda boshlang’ich sinflarga boradi. Ammo o’sha vaqtda badiiy adabiyotlarning ko’pchiligi lotin alifbosi bo’lgan. Shu sababli bo’lajak shoir uni osongina o’zlashtirib oladi. Safar Barnoyev shoirlarning she’rxnliik kechalarida, hajviyachilarning askiya- bazmlarida o’smirlik davridayoq faol ishtirok etib borardi. Bazmlarda ko’zga tashlanib qolgan Safar kechalari tinmay badiiy va she’riy kitoblarni mutolaa qilardi. Abdulla Qodiriyning “ O’tgan kunlar”, Cho’lponning “Kecha va kunduz” singari badiiy asarlar, “ Alpomish”, “Kuntug’mish” va “Go’ro’g’li” sikliga kirgan o’qib chiqganligi fikrimizga dalil bo’la oladi. Shu tariqa oyatlar ohangiyu, dostonlarning sehrli og’ushida ulg’aygan Safar Barnoyev bugungi kunga kelib bolajonlarning sevimli shoiri sifatida elga tanildi. Boshqacha qilib aytganda uning bu darajada mashhurlik shox supasiga ko’tarilishida bolalik hayotidagi
7
o’ziga hos adabiy muhitning shakllanishi asosiy omil bo’lgan, desak, mubolag’a bo’lmaydi. Ikkinchi jaxon urushidan keying og’ir yillarda barcha tengqurlari qatori qiyinchiliklarni va zahmatlarni o’z boshidan kechiradi. Oilada yakka o’g’il bola Safar boshoq terish, burgan o’rish, shuvoq topish qo’y va mol boqish, o’tin bog’lash kabi og’ir ishlar bilan mashg’ul bo’ladi. Pul toppish ilinjida ovulidagi ko’pchilik honadonlarda mardikorlik qiladi. Xayotning ana shunday mashaqqatli sinovlari, achchi-achchiq savdolari shoirni juda juda qiynab qo’yadi. Azob uqubatlar iskanjasida Safar binoyidek adib bo’lib qoladi. Boshdan kechirgan qiyinchiliklariga qaramay, adib abadiy kitoblarni yig’ish, mutolaa qilish, adiblar va shoirlar ijodini o’rganish bilan birga, o’zi ham ijod olamiga sho’ng’ib ketadi. Safar Barnoyev Buxoroi sharifda 10-sinfni 1959-yili tugatgan. Tirikchilik ilinjida biro z muddat ishlagan. Ana shu davrda adibning dastlabki she’rlari Respublika gazetalarida nashr qilina boshlanadi. Adibning hayoti davomidagi eng unutilmas damlaridan biri birinchi she’ri “ lager qo’ynida” nomi bilan “Tong yulduzi” gazetasida 1959-yilda e’lon qilinishi bo’ldi. Shundan so’ng shoir olimlaru, shoir-ulamolar davrasida bo’lishga imkon yaralgandek bo’ladi. 1960-yil Safar Barnoyev harbiy hizmatga boradi. Hizmatdan qaytgach Toshkent Davlat Dorilfununing jurnalistika bo’limiga o’qishga qabul qilinadi. Jonatan Sviftning “Gulliverning sayohatlari” asarida ilgari surilgan g’oya.
GULLIVERNING SAYOHATLARI- Jonatan Sviftning shox asari. Bu roman satiriko- fantastic janrida yozilgan. Asarning to’liq nomi “ Lemyuel Gulliverning jaxondagi bir necha olis mamkalatlarga avvalo jarroh, keyinchalik esa bir necha kemalar kapitani sifatida qilgan sayohatlari”. Roman 1726-1727-yillarda, Londonda birinchi marta nashr qilingan. Asar to’rt qismdan iborat. Ushbu asar “Gulliverning sayohatlari” romani yozuvchi nomini butun dunyoga mashxur qildi. Adib yetuk, teran badiiy asarida o’zi yashagan davrda keng tarqalgan ijtimoiy- siyosiy illatlar ustidan qattiq kuladi, yuqori tabaqaga mansub kishilar- rasmiy amaldor hayoti va turmushidagi mavjud nuqsonlar boshqa idora tartiblarida keng tarqalgan hushomadgo’ylik, laganbardorliik, bilimsizlik, o’zga xalqlarni mensimaslik, bosqinchilik urushlarini avj olish kabi noxush kamchiliklarni shavqatsiz fosh etadi. Sviftning achchiq hajviyasi kimlarga qaratilganligi aqli raso zamondoshlari o’z vaqtida juda tez ilg’ab olgan edilar. Mazkur asar dunyodagi barcha xalqalr tillariga tarjima qilingan. Ko’pgina ijodkorlar uni bolalar uchun qayta hikoya qilib berganlar. 1-qism. Kema shifokori, Lamuel Gulliver, “Lilliputiya” davltiga tushib qoladi. U yerda odamlardan o’ ikki marta kichkina bo’lgan odamchalar yashaydi. Ular Gulliverni asga oladilar. Keyinchalik u lilliputlarga itoat qilishga so’z beradi va Lilliputiya shoxi uni ozod qiladi. 8
Lilliputlar Gulliverni hushmuomilalik bilan qabul qiladilar. Unga yashashg joy beradilar va ovqat bilan ta’minlab turadilar. Uning kattaligi uchun, unga “Tog’Odam” ismini beradilar. Asta sekin Gulliver davlat hayoti bilan tanishadi. Ularning hayoti, yevropaliklar hayotidan umuman boshqacha tuzilgan bo’ladi. U Lilliputiyada ikki partiya mavjudligini va biri ikkinchisidan har hil balandlikdagi poshna kiyishi farqlanishini bilib oladi. Ular orasida doim shavqatsiz baxslar kelib chiqaveradi. Oradan oz vaqt o’tib Lilliputiya va Vlefusk davlatlari o’rtasida jang boshlanadi. Urushga sabab, pishgan tuxumni qaysi tarafidan (uchli tarafidanmi yoki tekis tarafidan) sindirga ma’qulroqligi haqida baxs bo’ladi. Gulliver Lilliputiya davlatining g’alaba qozonishiga yordam beradi. Vlefusk qiroli Gulliverni o’z davlatiga taklif qiladi. U taklifni qabul qiladi. Guliver Lilliputiyaning qahramoni hisoblanadi, unga “Nardak” unvoni (mamlakatdagi eng baland unvon) beriladi. Lekin keyinchalik Lilliputiyada uning dushmanlari paydo bo’ladi. Ular Guliverni hiyonatlikda ayblaydilar. Gulliverni birinchi ko’r qilib, keyin ovqatini kamaytirib ochdan o’ldirmoqchi bo’ladilar. Lekin, Gulliverning do’stlari uni vaqtida ogohlantiradilar va Gulliver Vlefuskga qochishga majbur bo’ladi. U yerda qayiq topib oladi, uni ta’mirlaydi va Vlefuskni tark etadi. Yo’lida kemani uchratadi va Angliyaga qaytib keladi. Gulliver uyiga kichkina qo’ychalar olib keladi. 2-qism. Brobdingnegga sayohat. Gulliver devqomat odamlar davlatiga tushib qoladi. Uni bo’yi 22-metr bo’lgan femer topib oladi. Dev Gulliverni vatandoshlariga ko’rsatadi va shu orqali pul ishlaydi. Gulliver buni haqoratomuzlik deb biladi. Keyinchalik Brobdingnegning qirolichasi Gulliverni sotib oladi. Qirolicha unga o’yinchoqdek munosabatda bo’ladi. Gulliver uchun maxsus quti yasaladi. Sayohatlarga Gulliverni shu qutida olib yuradilar. Kichik, lekin havfli sarguzashtlar orasida u qirol bilan yevropa siyosatini mulohaza qiladi. Bu yerda, huddi 1-qismdagidek, jamiyat hulq- atvorlari satiric ravishda tasvirlanadi. Faqat lilliputlar niqobi ostida emas, qirolning nutqida. Safarlarning birida, Gulliverning qutisini ulkan burgut olib ketadi va dengizga tashlab yuboradi. Gulliverni dengizchilar qutqaradilar va uyga qaytaradilar. 3-qism. Laputa, Balnibarbi, Laggnegg, Glabbdobdrib va yaponiyaga sayohat. Gulliver Laputa nomli uchar orolga tushib qoladi. Bu orol Balnibarbi davlatining poytaxti. Gulliver davlatning qit’a qismiga tushadi. U yerda barcha ziyoli odamlar haddan tashqari matematika va musiqa bilan band bo’lganlari uchun, boshqa hech narsaga e’tibor bermaydilar. Qit’ada “projektorlar akademiyasi” mavjud. U yerda har xil ilmiy bo’lmagan, kulgili tashabbuslar hayotga tadbiq qilinadi. Davlat xokimiyati esa bularni qo’llab quvvatlaydi. Shu sabali Davlatning rivoji past darajada bo’ladi. Kitobning bu qismida, muallif yashagan vaqtda mavjud bo’lgan, chayqovchilikga asoslangan nazariyalarga o’yuvchi satira mavjud. Gulliver, kemasi kelguncha, Glabbdobdribga sayohat qiladi. U yerda o’lganlarning soyalarini chaqira oladigan afsungarlar bilan tanishadi va buyuk ilm arboblari bilan suhbat quradi. U o’zining zamondoshlari va ajdodlarini taqqoslaydi. Bundan keyin Gulliver Laggnegg davlatiga keladi. Bu yerda struldburglar- abadiy yashaydigan, o’lmas odamlarni ko’radi. Ular doimiy, mazmunsiz, azob va kassaliklarga to’la hayotga mahkum bo’ladilar. Hikoyaning oxirida Gulliver Yaponiyaga yo’l oladi. Svift yashagan Zamonda 9
Yaponiya yevropa uchun deyarli yopiq edi (yevropaliklardan faqat gollandiyaliklar Yaponiyaga kira olgan) u yerdan Gulliver vataniga qaytib ketadi. 4-qism. Guigngnmlar davlatiga sayohat. Gulliver aqlli va xushkor otlar- Guigngnmlar davlatiga tushib qoladi. Bu davlatda jirkanch yexurlar- odamlar ham yashaydi. Yexurlarning xulq-atvorlari misolida odamlarning nuqsonlari ko’rsatilgan. Guigngnmlar Gulliverni yexurlarga o’xshatadilar, lekin ularga qaraganda aqliy va madaniy rivoji balandroqligini ta’ n oladilar. Hikoyaning oxirida Gulliver bu utopiyadan haydaladi va u Angliyaga, o’z oilasiga qaytib keladi.
2-TOPSHIRIQ. She’rni adabiy tahlil qolipi namunasi bo`yicha tahlil qiling: 1. Hajmi (misralar yoki betlar soni). 2. Mavzusi. 3. Ilgari surilgan g`oyalar. 4. Badiiy san’atlar. 5. She’riy asar qofiyalar tizimini aniqlash.
Bahor
Keldi bahor, gul bahor Erib bitdi oppoq qor. Uchib keldi qushlarjon, Daraxtlar taqdi marjon. Suvlar oqar shildirab, Yulduz boqar mildirab, Chumolilar yayrashar, Sho‘h bulbullar sayrashar. Endi ilk sof navbahor, Chunki bizda gulbahor. Bog‘da qizil lolalar Terib oling bolalar. Tog‘ bag‘rida qo‘zilar, Ma’rab o‘tga cho‘zilar. Tolbargak taqib qizlar Chuchmomalarni izlar. Quyosh nurlarin sochdi, Atirgul g‘uncha ochdi. 10
Yuring chiqaylik, bog‘lar Bizni kutar o‘rtoqlar. JAVOB:
1. Hajmi: 20 misra, 5 band. 2. Mavzusi: Tabiat, Bahor tabiati. 3. Ilgri surilgan g`oyalar: Tabiatda uyg`onish fasli boshlanganligi, bahor faslining intiqib kutilganligi , tabiatdagi o`zgarishlar aks ettirilgan. Shoir bu she`rda bahor tabiatining go`zalliligini, undan zavq olish g`oyalarini ilgari surgan. Dalalar bog`lar, daraxtlar gullar bilan bezanganini, quyoshning iliq nurlariyu, suvlarning shildirab oqishini go`zal misralar bilan ifodalagan. 4. Badiiy san`atlar:Tashxis, tanosub 5. She`riy asar qofiyalar tizimini aniqlash: barmoq vaznida yozilgan misralardan iborat.
3-TOPSHIRIQ. PIRLS – baholash tizimi topshiriqlari asosida badiiy asarni tahlil qiling va test tuzing. “Hikmatli boylik” Hikoyada ikki kishi sayohat qilib yurib, bir g’orga duch kelishgani, g’orning ichida kumush eshikli xonada bir sandiq kumush tanga, tilla eshikli xonadan ham bir sandiq tilla tanga topishibdi. Har ikkala sayohatchi cho’ntaklarini va qo’ynilarini tilla tangaga to’ldirib olishibdi. Ketmoqchi bo’lib turishganida yog’och eshikli xonani ham ko’rib qolibdilar. Bu xonada yog’och sandiq ichida to’la kitoblarni ko’rib, birinchi sayohatchi: “Kitoblarni bunchalik ichkariga yashirishning nima hojati bor edi? Bu sandiq g’orning og’zida tursa ham bo’lar edi” deb orqasiga qaytibdi. Ikkinchi sayohatchi esa: “Bu sandiqning ichkariga yashirilishining bir hikmati bo’lsa kerak”, deb tillalarni to’kib, kitoblardan ko’targanicha olibdi. Sherigi uning qilgan ishidan kulib, har ikkalasi o’z yo’lida davom etibdi. Oradan yillar o’tib, tilla olib kelgan odam boy-badavlat bo’lib ketibdi. Kitob olgan odamning esa bolalari kitoblarni o’qib, elga tanilgan olimlar bo’lib yetishibdi. Bu paytda esa ikki sayohatchi keksayib qolgan, tilla olib kelgan odamning bolalari otasining boyligini talashib, bir-birlari bilan urushib, har tomonga tarqab, otasini ham unutishibdi. Kitob olib kelgan odamning bolalari esa otasiga minnatdorchilik bildirib, uni qarigan chog’ida parvarish qilishibdi.
11
JAVOB: PIRLS- 4-sinf o`quvchilarining matnni o`qish va tushunish darajasini baholash. Bu xalqaro baholash tizimi hisoblanadi. Biz matnni o`qib tushunishni 1-sinfdan boshlab o`rgatib kelamiz. Bu esa o`uvchilarni tushunib ongli o`qishga o`rgatadi. Biz buni o`qish darslarida va sinfdan tashqari o`qish mashg`ulotlarida qo`llasak bo`ladi. PIRLS TEST 1. Sayohatchilar 1sandiq tillani qayerdan topib olishdi?
a)g`orga yetmasdan. b)g`ordan.
c)g`or ichidagi tilla eshikdan . 2. kitoblar qaysi sandiqdan topildi? a)tilla sandiqdan. b)yog`och sandiqdan . c)kumush sandiqdan. 3. Kimning bolalari olim dono bo1lib yetishibdi? a) tilla olgan kishining bolalari. b)kumush olgan kishining bolalari. c)kitob olgan kishining bolalari . 4. Xikoya nima haqida ekan? a) kitob haqida. b)boylik haqida. c)sayohat haqida. 5. demak inson oqil dono bo`lib voyaga yetishi uchun nima kerak ekan? a)pul, tanga.
b) kitob, ilm. c) tilla, kumush. 12
16-VARIANT 1. G`.G`ulomning qaysi asarida ovutish motivi yetakchilik qiladi? a) «Ola buzoq» b) «Sog`inish» c ) «Sen yetim emassan» d) «Netay» 2. Obrazlashtirish, taqqoslash, o‘xshatish topishmoqning qaysi qismida beriladi? A ) savol qismida B) javob qismida C) har ikkala qismida D) obrazlashtirish, taqqoslash, o‘xshatish topishmoqqa xos xususiyatlar emas. 3. Erta ketar laylixon, Kechda kelar laylixon, Turli-tuman bog‘chalardan Yig‘ib kelar laylixon. Ushbu topishmoqning javobi qaysi javobda berilgan? A) asalari B) sigir C) kapalak D) ari 4. Avloniy qaysi janrlarda ijod qilgan? a) hikoya, qissa b) Tragediya, ashula c) Roman, komediya d) sheriyat, drama 5. Avloniy qaysi asarida axloqiy-didaktik g`oyalarni talqin qiladi? a) «It va gado» b) «Yaxshilik yerda qolmas» c) «Turkiy guliston yoxud axloq» d) «Ittifoq» 6. “Dum” she’rining g’oyaviy – badiiy maqsadi qaysi javobda? A) Insonning qudratini ko’rsatib beradi B) Dumlarning turlari va vazifalari haqida bolalarga tushuncha berish C) Odobsizlirni qoralash D) O’quvchilarni yaxshi o’qishga undash 7. Q.Muhammadiy she’rlari asosan qaysi yoshdagi bolalarga mo’ljallangan? A)3-7 yoshdagi bolalarga B)kichik maktab yoshidagi bolalarga) C) o’smir yoshdagi bolalarga D)katta maktab yoshidagi bolalarga 8. O’zbek bolalar nasriga “Kenjatoy”, “Yonar daryo”, “Tohir va Zuhra” kabi asarlari bilan salmoqli hissa qo’shgan adib kim? A) Nosir Fozilov B ) Hakim Nazir C) Zafar Isomiddinov D) Ilyos Muslim 9. Shukur Sa’dulla bolalar adabiyotining qaysi janrlarida samarali ijod qildi? A ) she’r, dramatik asarlar, hikoya, qissa, doston B) chiston, ertak, she’r, doston, topishmoq C) qissa, roman, drama, topishmoq, ertak D) hikoya, qissa doston, topishmoq 10. Shukur Sa’dullaning xalq og’zaki ijodi unsurlari aks etgan asarlarini belgilang A) “Sen nima qilding?”, “Chol va bo’ri” B) “Gulxan”, “May qo’shig’i” C ) “Yoriltosh”, “Chol va bo’ri” D) “May qo’shig’i” “Yoriltosh” 11.“Tinish belgilarining majlisi” she’ri muallifi kim? A) G’.G’ulom B) Q. Muhammad C) C.Sh.Sa’dulla D) Sulton Jo’ra 12 . P. Mo‘minning jismoniy mehnatning aqliy mehnatga yordam berganligi haqidagi she’ri qaysi javobda berilgan? A) «O’qituvchi baho qo’yganda» B) «Tuganmas kon» C) ”Yer chopildi — javob topildi» D) «Bilsa bo’lar yekan-ku!» 13. P. Mo‘minning qo‘shiqlari nomlari noto‘g‘ri berilgan javobni aniqlang. A) « Ko’chalarni to’ldirib» B) «Xursandmisiz?, Xursandmiz!» C) «Sentabrim» D) «Uch baho — puch baho» 14. “Besh bolali yigitcha” romani qaysi yo’sinda yozilgan? A) fantastik B) realistik C) hajviy D) yumoristik 15. Tursunboy Adashboev ijodining eng muhim fazilatlaridan birini toping? 13
qisqa va lo’nda qilib she’rlar yozish , qissadan hissa chiqarish C) kitobning qadr-qimmatiga yetishga undash D) tabiat tasvirini aks ettirish 16.O'rta va kattayoshdagi bolalar uchun mo'ljallangan ertak qaysi? a) Pahlavon Rustam b)Ayyor tulki c)O'tinchi yigit d)Oltin tarvuz 17.O'zbek xalq ertagini toping. a) Ona yer farzandi b) Donishmand qiz c) Shag'zoda Plombir d)Bronza to'ng'iz. 18.O'tgan asrning 30-40 - yillaridaO'zbek bolalar adabyoti Poezyasida qanday ijodkorlar ijod qilgan? a) Hakim Nazir b) Majid Fayziy d) Dorjiya Oppoqova e) Sulton Jo'ra
a) Majid Fayziy b) Sulton Jo'ra d) Dorjiya Oppoqova e) Hakim Nazir 20.Bolalar adabyotidan dramma janrida ijod qilgan ijodkorlarni toping. a) Zafar Diyor b) Majid Fayziy c) Sulton Jo'ra d) Shukur Sa'dulla 21.ANavoiy "ko'ngil xazinasining qulfi" deb nimani aytadi? a) tilni b) so'zni c) bilimni d) ustozlarni 22.Vatansiz inson -... a) kuysiz bulbul b) pulsiz kaymon c) birovga mehmon d) qurigan daraxt 23.Har bir aytilgan gapga e'tiborli bo'lishga undovchi she'r qaysi? a) O'ylamasdan so'ylama b) avval o'yla -keyin so'yla c) Yolg'onchining jazosi d) Rost so'ylang bolalar 24. T.Adashboyev ijodiga xos yetakchi xususiyatni belgilang. a) Satira b) Yumor c) Maishat d) Odob-axloq. 25. T.Adashboyev o´zini qaysi xalqlar farzandi deb biladi? a) o`zbek, rus b) qirg`iz, o´zbek c) qozoq, qirg`iz d) turkman, o´zbek.
Download 0.57 Mb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|