3. Biznes- rejenin’ mánisi, mazmunı hám dúziw zárúriyatı. Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin joybarlawdı jetilistiriw. Kirisiw

4 Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin joybarlawdı jetilistiriw. Texnikalıq-ekonomikalıq tiykarlash. Islep shıǵarıw iskerligi menen baylanıslı kárxananı shólkemlestiriwde kárxananıń texnikalıq-ekonomikalıq tıykarlanıwın islep shıǵıw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Texnikalıq- ekonomikalıq tiykarlawǵa tómendegilerdi kirgiziw kerek:
1 óndiriske mólsherlengen tovarlarǵa bolǵan talaptı analiz qılıw.
2 islep shıǵarıw kórsetkishleri:
a) talap etiletuǵın konstruktorlıq, texnologiyalıq hám basqa hújjetlerdiń bar ekenligi;
b) islep shıǵarıw programması ;
v) programmanı orınlaw zárúr bolatuǵın mashina, ásbap - úskene hám úskenelerdiń bar ekenligi;
g) islep shıǵarıw quwatları bar ekenligi yamasa olardıń joybarı ;
d) tiykarǵı islep shıǵarıw fondlarining bar ekenligi;
e) ayırım túrdegi ónim yamasa hizmatlarning natiyjeliligi;
y) amortizatsiya tólewleriniń muǵdarı ;
3 Finanslıq kórsetkishler:
a) ónim satıwdan yamasa hizmat kórsetiwden alınıwı mólsherlengen dáramat ;
b) materiallıq hám oǵan teńlestirilgen basqa sarp etiw- ǵárejetler;
v) byudjetke ótkeriletuǵın tólewler;
g) sap dáramat ;
d) mıynet haqı fondı ;
g) tashkil atırǵan basqa fondlar muǵdarı.
4 Social kórsetkishler:
a) jumısshılardıń shamalıq sanı ;
b) kutilayotgan mıynet haqı muǵdarı ;
v) bir jumısshına tuwrı kiyatırǵan satıw muǵdarı ;
Eger kárxana jańa islengen bolsa, ol jaǵdayda kárxana ıyesiniń jeke kapitalın kórsetiw, rejeli balans dúziw, perspektivasın bahalaw keltirilishi kerek. Usınıń menen birge qápelimde sarp etiw- ǵárejetler ushınmuayyan aqshalardı ajıratıp qoyıw kerek. Eger kárxana jámááti háreketde bolsa, ol jaǵdayda aqırǵı eki úsh jıl ishindegi dáramat hám záleller haqqında balanslı esabattı hám búgingi jaǵdayı haqqındaǵı maǵlıwmattı usınıwı kerek.
5 Kishi biznes hám isbilermenlik iskerligin ekonomikalıq analiz qılıwdıń maqseti hám wazıypaları, kishi biznes hám isbilermenlik kárxanaları iskerligin operativ hám strategiyalıq analiz qılıw, kishi biznes hám isbilermenlik kárxanaları iskerligi natiyjeliligi analizi. Bazar ekonomikası sharayatında kárxana hám shólkemler jumıs alıp barıwların aqsha menen támiyinlew ekonomikalıq máselelerden biri bolıp, úlken táwekelchilikni talap etedi. Sarplanǵan aqshalardı qaytarıw, oraw múddeti qanshellilik uzaq bolsa, bul qáwip dárejesi de sonshalıq asıp baradı. Sebebi bul múddet ishinde bazar konyukturasi da, baha- sortolar da, mıynet haqı tólewleri de zimnan asıp baradı. Sol sebepli ekonomika turaqlı bolmaǵan sharayatlarda ǵárejetleri tezirek oralatuǵın nátiyjeli joybarlarǵa aqsha jumsaw maqsetke muwapıq bolıp tabıladı. Bunday jantasıw ilimiy texnika rawajlanıwınıń páti eń joqarı bolǵan hám jańa texnologiya hám ónimlerdiń kirip keliwi aldınǵı investitsiyalardı demde qadrsizlantirib jiberiwi múmkin bolǵan tarmaqlar ushın júdá zárúrli bolıp tabıladı. Kárxana iskerligin ekonomikalıq analiz qılıwdıń nátiyjesi tiykarlanıp, onıń tuwrı ámelge asırılıwına baylanıslı. Ekonomikalıq analiz qılıw qatar talaplarǵa juwap beriwi, yaǵnıy ol joba hám jańa metodikaǵa tıykarlanıwı hám de analitik process nátiyjesin támiyinlep beriwi zárúr. Respublikamızda básekige shıdamlı ekonomikanı qáliplestiriw processinde kárxanalardıń jáne de rawajlanıwı tikkeley olardı basqarıw sistemasına baylanıslı. Ekonomikada kárxanalar iskerligin nátiyjeli basqarıw ushın bolsa olar iskerligin turaqlı úyrenip, analiz etip turıw kún tártibindegi tiykarǵı máselelerden biri esaplanadı. Sol sebepli de barlıq basqarıw buwınlarında ekonomikalıq analiz zárúrli áhmiyetke iye. Sebebi ekonomikalıq analiz jardeminde informaciyalar hám de maǵlıwmatlar úyrenilinip, qayta isletilinip jámiyet hám de bólek alınǵan kárxanalardıń iskerligi operativlik menen jolǵa salıp turıladı. Pán-texnika jańalıqları tiykarında islep shıǵarıwdı jańa texnika hám de texnologiya menen támiyinlew, modernizaciya etilgen islep shıǵarıw múmkinshiliklerinen jedel paydalanıw, basqarıw sistemasın, xojalıq mexanizmin zamanagóy usıllar hám de jańa innovciyalıq ideyalar menen jetilistiriw negizinde ekonomikanı rawajlandırıw hám de sol tiykarda xalqımızdıń párawanlıǵın jáne de kóteriw házirgi dáwirde aldımızda turǵan aktual wazıypalar bolıp tabıladı. Bul wazıypalardı tabıslı orınlaw ushın sanaat kárxanalarınıń iskerligin hár tárepleme hám de úzliksiz tárzde ekonomikalıq analiz qılıw zárúr. Operatsion analiz kárxanalardıń finanslıq nátiyjeleriniń satıw kólemi hám ǵárejetlerine baylanıslılıǵın anıqlawǵa qaratılǵan. Bul ǵárejetler, kólem, payda qatnasınan paydalanadı. Sol sebepli óndiristiń túrli kólemleri ushın ámeldegi ǵárejetler hám dáramatlar ortasındaǵı baylanıslılıqtı anıqlaw múmkin. Operatsion analiz ózgeriwshilerdiń eń paydalı kombinatsiyasın tabıwǵa ıntıladı. Bul jantasıw kompaniya iskerligin joybarlaw hám boljawdıń eń nátiyjeli qurallarından biri esaplanadı Operatsion analiz- xojalıq jurgiziwshi subyektning dáramat keltiretuǵın tiykarǵı iskerligi, sonıń menen birge subyektning investitsiya hám finans iskerligine tiyisli bolmaǵan ózge xojalıq iskerligi analizi bolıp tabıladı. Kárxanalardıń tiykarǵı bólegi islep shıǵarıw hám sawda iskerligi menen shuǵıllanadılar. Eger kárxanalar qosımsha iskerlikti ámelge asırsalar, olar ekinshi dárejeli iskerlik esaplanadı. Bunday iskerlik túrlerine investitsion hám finanslıq xızmetlerdi kirgiziw múmkin. Bunday iskerlik túrleri kárxananı qollap - quwatlawdıń qosımsha qatarlarına tiyisli bolıp tabıladı. Operatsion iskerliginiń ústinligi sonda, bunday iskerlik tolıq klientke jóneltirilgen boladı. Operatsion iskerlik tiykarǵı iskerlik yamasa bizneske salıstırǵanda, pul tusimlerine salıstırǵanda eń kóp isletiletuǵın túsinik esaplanadı.
Operatsion iskerlik analizi maydanınan tómendegi informaciyalarǵa tayaniladi;
-aylanba aqshalar muǵdarı ;
-resursların jóneltiriw jolları ;
-finanslıq aqshalardan nátiyjeli paydalanıw usılları ;
-sarp etiw - ǵárejetlerdi optimallastırıw ;
-ásbap - úskenelerdi kireyge alıw yamasa satıp alıw,
-tovarlardı islep shıǵarıw ushın sarplanǵan baha menen satıw baha ortasındaǵı unamlı parıqlanıw ;
-satıw kólemi hám rentabellikning ósiwi haqqındaǵı maǵlıwmatlar. Strategiyanıń tiykarǵı qásiyetlerinen biri- shólkemdiń óz resursları jáne onıń ortalıǵı arasındaǵı uyqaslıqtı támiyinlew talabı bolıp tabıladı. Kelisiw qanshellilik jaqsı bolsa, kompaniya sonshalıq tabıslı boladı. Sol sebepli strategiyalıq analiz, bir tárepden kárxananıń ortalıǵın analiz qılıw, ekinshi tárepden bolsa onıń resursları hám múmkinshiliklerin analiz qılıw bolıp tabıladı. Strategiya keleshekke jóneltirilganligi ushın, bul analizde keleshek ortalıq processleri tásiri hám shólkem qanday etip, bul trendlarga iykemlesiwi uyreniledi.


JUWMAQ
Kishi biznes hám jeke isbilermenlikti hám de ol menen baylanıslı barlıq zatlar zamanagóy social islep shıǵarıw shólkemlestirilgen strukturasın zárúrli hám strukturalıq bólegin quraydı. Sol sebepli de mámleketimiz ekonomikasın rawajlandırıwda kishi biznes hám jeke isbilermenlikke zárúrli orın ajıratılıp, olarǵa mámleket tárepinen jardem berilip atır. Jeke isbilermenlik hám kishi biznes ilimiy-texnika rawajlanıwın jedellestiriw, sanaattıń aldıńǵı tarmaqlarında jańa texnologiyalarǵa ótiw sharayatında óz ornın tawıp barıp atır. Bunday isbilermenlik jańa informaciya texnologiyaların, jańa ideyalar hám islep shıǵarıwdı modernizastiyalash menen islewdi támiyinleytuǵın pútkil sistemanıń ajıralmaytuǵın bólegin quraydı. Bunnan tısqarı, kishi kárxanalar táwekelshilik qáwipi joqarı bolǵan sharayatlarda óndiristiń maqul formalarınan esaplanadı. Kishi kárxanalar texnologiya jańalıqların engiziwde de oǵada úlken áhmiyetke iye.
Jańa texnologiyalıq ideyalardı iri kárxanalarǵa salıstırǵanda tezirek qabıl etetuǵın kishi biznesde xater kemrek hám úlken gruppa daǵı óndiriske qaraǵanda jumıstı tezirek jolǵa qoyıw múmkin. Bul bolsa biziń sharayatta ilimiy-texnikalıq rawajlanıwdı rawajlandırıwǵa járdem beriwi múmkin. Ekonomikanıń ulıwma rawajlanıwın támiyinlewde, tovarlar hám xızmetler etiwmovchiligini saplastırıwda kishi biznes hám jeke isbilermenlik úlken orın tutadı. Kishi biznes hám jeke isbilermenliktiń mámleket ekonomikalıq rawajlanıwın támiyinlew, jańa jumıs orınlarındı jaratıw, xalıqtıń dáramatları hám párawanlıǵın asırıwdaǵı rolin inabatqa alǵan halda tómendegi juwmaqlardı qılıw múmkin:
- xalıqtı jumıs menen bandligini támiyinlew, jergilikli resurslardan nátiyjeli paydalanıw tiykarında jergilikli sanaat tarmaqların rawajlandırıw, sonıń menen birge mámlekettiń kirip potencialın asırıwda bul tarawdıń áhmiyetin jáne de asırıw ilajların jetilistiriw;
- kishi biznes hám jeke isbilermenlikti rawajlanıwın analiz qılıw tiykarında kishi biznes hám jeke isbilermenlik baǵdarları boyınsha onıń ekonomikalıq ósiw kórsetkishi aymaqlarda mámlekettiń ortasha kórsetkishleri dárejesine jetiwin támiyinlewge erisiw arqalı aymaqlar rawajlanıwın muwapıqlastırıwǵa umtılıw ;
- jergilikli resurslar tiykarında islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw kem investitsiya qarjların talap etiwin, olardıń bazar konyunkturasi talaplarına tez iykemlese alıwına múmkinshilik beriwin inabatqa alıw.
Kelesinde mámleketimizde kishi biznes hám jeke isbilermenlikti jáne de rawajlandırıw ushın quydagilarni usınıs etemiz:
- Jańa kishi sanaat zonaların shólkemlestiriw hám iskerlik júrgizeyotganlarining natiyjeliligin asırıw maqsetinde: kishi sanaat zonaları qatnasıwshılarınıń zárúrli injenerlik-kommunikaciya tarmaqlarına jalǵanıw xolatini sın kózqarastan úyrengen halda tiyisli ilajlar rejesin tastıyıqlaw ;
kishi sanaat zonalarına olardıń qánigeliklashuvi, aymaqtıń resurs potencialın inabatqa alǵan túrde, óndiristiń tolıq siklini ámelge asırıwshı isbilermenlik sub'ektlerin jaylastırıw, investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıw hám qatnasıwshılarǵa júkletilgen minnetlemelerdiń atqarıwı maydanınan sistemalı monıtorıń aparıw ; kishi sanaat zonaları aymaǵında jańa investitsiyalıq joybarlardı ámelge asırıwda kommerciya bankleriniń qatnasıwın keńeytiw.- Bul bolsa óz gezeginde paydalanilmayatirg’an mámleket múlki obiektlerinen aqılǵa say hám nátiyjeli paydalanıw, zamanagóy hám básekiles ónimlerdi islep shıǵarıwdı shólkemlestiriw, jańa jumıs orınlarındı jaratıw hám xalıq dáramatların asırıwǵa xızmet etedi.
Bir sóz benen aytqanda, strategiyalıq analiz shólkemniń strategiyalıq positsiyasini sırtqı ortalıq, ishki resurslar menen baylanıslı. Strategiya kárxananıń uzaq múddet degi baǵdarı menen baylanıslı bolıp, resursların ózgeriwshen ortalıqta shólkemlestiriw arqalı báseki abzallıǵına erisiwdi názerde tutadı. Ekonomikalıq nátiyjelililiktiń mánisi. Bazar ekonomikasına ótiw xojalıq júrgiziwdiń aqılǵa say jolların izlep tabıwdı talap etedi. Bul bolsa materiallar hám hom buyımlardı tejab tergab jumsawdı, qozaqlar hám úskenelerden jaqsılaw paydalanıwdı, xızmetkerler jumıs ónimliligin asırıwdı, ónim birligine tuwrı keletuǵın ǵárejetlerdi tómenletiwdi, sońıında kárxana rentabelligini asırıwdı ańlatadı. Kórsetip ótilgen faktorlardıń barlıǵı óndiristiń ekonomikalıq natiyjeliligine erisiwdi támiyinleydi. Kárxana xojalıq iskerliginiń juwmaqlawshı nátiyjesi paydanı oǵan erisiwge sarplanǵan resurslar menen salıstırıwlaw óndiristiń natiyjeliligin sáwlelendiredi. Nátiyjelililiktiń asıwı ǵárejetler birligine tuwrı keletuǵın ekonomikalıq nátiyjelerdiń kóbeyiwi menen ańlatıladı.