3. Davlat tiplari va shakllari

Glossariy
3.Davlat tiplari va shakllari
Davlatshunos olimlar D.ni oʻrganishga tarixiy jihatdan yondashib, qad., oʻrta asr hamda xoz. D.larni ajratib koʻrsatadilar. Tarixiy va madaniy rivojlanish qoʻshib hisobga olinadigan boʻlsa, deqqonchilik bilan shugʻullanuvchi va sanoat bilan shugʻullanuvchi (yoki industrial taraqqiyotgacha, industrial va postindustrial) D.larga boʻlinishi mumkin. Sivilizatsiya harakteriga koʻra, D.lar sharqiy, gʻarbiy va aralash (oraliq) D.larga, iqtisodiy taraqqiyot darajasi boʻyicha esa, yuksak rivojlangan, oʻrtacha rivojlangan hamda "kambagʻal" D.larga ajratiladi. Hoz. zamonda fanda keng foydalanilayotgan D. tasnifi quyidagicha: totalitar, avtoritar, liberal va demokratik D.lar. Liberal D.da fuqarolarning huquq va erkinliklari jamiyat hayotining barcha sohalarida rasman amal qiladi, D. ishlarida fukarolarning rasman ishtiroklariga yoʻl qoʻyiladi. Man etilmagan hamma narsaga ruxsat etiladi, biroq mavjud D. va ijtimoiy tuzumni oʻzgartirishga yoʻl qoʻyilmaydi. Totalitar D.da hamma narsa bir gʻoyaga — "D. — bu hamma narsa, inson esa — hech nima" degan gʻoyaga boʻysundirilgan. Butun qokimiyat hukmron elita qoʻlida boʻlib, boshqalar D.ni boshqarishdan chetlatilgan. Avtoritar D.da ham hokimiyat tor guruq kishilar qoʻlida boʻlib, shaxsiy manfaatlar D. manfaatlari yoʻlida qurbon qilinadi. Siyosiy jabhada ruxsat etilganidan tashqari hamma narsa man etilishi tamoyili amal qiladi. Demokratik D. fuqarolarning D. va jamoat ishlarini boshqarishdagi xuquklarini amalda taʼminlaydi, shunday ishtirokka amalda yordam beradi. Shaxsning huquq va erkinliklari doirasi juda keng boʻlib, ularni amalga oshirish taʼminlangan boʻladi. Ijtimoiy hayotning barcha sohalarida qonun bilan toʻgʻridan-toʻgʻri taqiqlanmagan hamma narsaga yoʻl qoʻyiladi

5Davlatning funksiyalari - davlat faoliyatining asosiy yo‘nalish lari bo‘lib, ularda davlatning

ijtimoiy jihatlari ro‘yobga chiqariladi. Davlatning funksiyalarini o‘rganishda bu funksiyalarni
tasnifl ash (guruhlash) uslubi qulaydir. Tasnifl ashni quyidagi me’zonlar bo‘yicha amalga
oshirish maqsadga muvofi qdir:
1. Faoliyat ko‘rsatish makoni bo‘yicha:
- ichki;
- tashqi.
2. Faoliyat ko‘rsatish muddati bo‘yicha:
- doimiy;
- vaqtinchalik.
3. Ijtimoiy jihatdan muhimligi bo‘yicha:
- asosiy;
- asosiy bo‘lmagan.
4. Amalga oshirishning huquqiy shakli bo‘yicha:
- huquqni ijod qilish;
- huquqni ijro qilish;
- huquqni muhofaza qilish (qo‘riqlash).
Biz faoliyat ko‘rsatish makoni bo‘yicha tasnifl ashni batafsilroq o‘rganib chiqamiz. Chunki
huquqshunoslik fanida aynan shu me’zonga ko‘ra tasnifl ash o‘ta muhim deb qaraladi.
Davlatning ichki funksiyalariga mamlakat ichida amalga oshiriladigan funksiyalar kiradi.
Mamlakat tashqarisida amalga oshiriladigan funksiyalar esa davlatning tashqi funksiyalarini tashkil
qiladi. Davlat o‘z funksiyalarini ado etar ekan bu undan qator vazifalarni bajarishni taqozo qiladi.
Mana shu vazifalarni bajarish o‘z navbatida davlatning o‘z funksiyalarini amalga oshirishiga olib
keladi. Davlat bajaradigan vazifalarni ham sohalar bo‘yicha turlarga ajratish mumkin. Davlatning
ichki funksiyalarini amalga oshirish borasida bajariladigan vazifalarni turlarga ajratib, batafsilroq
o‘rganamiz. Bunda biz davlat vazifalarini ijobiy, adolatli davlat misolida ko‘rib chiqamiz. Lekin
aslida, barcha davrlardagi davlatlar ham shunday - adolatli, xalqparvar boMavermaganligini ham
e’tibordan qochirmaslik kerak. Davlatning ichki funksi ya la ri ga oid vazifalar quyidagilardan
iborat: Iqtisodiy vazifalar:
- Iqtisodiy siyosatni ishlab chiqish va iqtisodiyotga ta’sir o‘tkazish;
- Iqtisodiyotning davlat sektori (zavod-fabrikalar, elektrostansiyalar, konlar)ni boshqarish;
- Bozor munosabatlarining huquqiy asoslari va narx siyosatini yo‘lga qo‘yish. Ijtimoiy
vazifalar:
- Aholining yordamga muhtoj qismini himoyalash;
- Sogdiqni saqlash va ta’lim tizimini qodlab-quwatlash;
- Aholini ijtimoiy ne’matlar bilan ta’minlash. Siyosiy-huquqiy vazifalar:
- Fuqarolarning huquq va erkinliklarini himoya qilish;
- Qonuniylik va tartibni ta’minlash;
- Tinchlik va millatlararo totuvlikni saqlash. Madaniy-ma’rifi у vazifalar:
- Ilm-fan, ta’limni rivojlantirish;
- Milliy madaniyatni va san’atni
rivojlantirish.
- Moliyaviy vazifalar:
- Soliq tizimi va bojxona nazorati;
- Pul aylanmasi ustidan nazorat;
- Moliya sohasidagi boshqa faoliyatlar. Xavfsizlik va
himoyalash borasidagi vazifalar:
Aholining huquq va
erkinliklarini ta’minlash;
- Tabiat muhofazasi;
- Mulk daxlsizligini
ta’minlash;
- Huquqiy tartibotni o‘rnatish.

9 Huquqiy munosabatlar — huquq normalari bilan tartibga solinadigan ijtimoiy munosabatlar. Bunday munosabatlar ishtirokchilari tegishli yuridik huquq va majburiyatlarga ega boʻladilar. Masalan, ishga kirish bilan bogʻ-liq huquqiy munosabatda ishga qabul qilingan xodimda muayyan mehnat faoliyatini amalga oshirish majburiyati, korxona maʼmuriyatida esa tegishli ish haqi toʻlash majburiyati paydo boʻladi. Ayni paytda, ikkala tomon ham qonunda belgilangan qator huquqlardan foydalanadi. Huquqiy munosabatlar yuzaga kelishi uchun moddiy asoslar (tomonlarning xohish-istagi, manfaati) va yuridik asoslar (shu ijtimoiy munosabatni tartibga soladigan tegishli huquq normasinnng mavjudligi, tomonlarning huquq va muomala layoqatiga ega boʻlishligi, yuridik faktning mavjudligi) boʻlishi lozim.

16 Ҳуқуқ нормаларини шарҳлаш тушунчаси
Ўзбeкистон Рeспубликаси мустақилликка эришгач, иқтисодий ва ижтимоий соҳаларда туб ўзгаришлар ўтказиш, ҳуқуқий дeмократик давлат қуриш даврига кирди. Ўзгариб бораётган шарт-шароитларни ҳисобга олиб, Ўзбeкистон Рeспубликасининг Конституцияси қабул қилинди ва шу асосда ҳуқуқий ислоҳот ўтказилиб, кўпгина янги қонунлар қабул қилинмокда. Бу ҳакда рeспублика Прeзидeнти И.А.Каримов шундай дeйди: «Қабул қилинган бу муҳим қонунлар миллий давлатчиликни барпо этишга, эркин бозор иқтисодиётини ривожлантиришга, жаҳон ҳамжамиятидаги мамлакатлар билан фаол ҳамкорлик қилишга қаратилгандир».
Бу қонун ва бошқа норматив-ҳуқуқий актларни, ҳар бир нормани ҳаётда тўғри татбиқ қилиш, қўллаш, яъни улар билан жамиятда, кишилар ўртасидаги турли ижтимоий муносабатларни тартибга солиш муҳимдир. Бунинг учун ҳар бир татбиқ этиладиган ҳуқуқий норманинг моҳияти ва мазмунини тўғри тушуниб, англаб олиш ва шарҳлаш жуда катта илмий ва амалий аҳамиятга эгадир.
Ҳуқуқий нормалар ҳаётда тўғри қўлланиб, улар орқали давлат органлари, корхоналар, муассасалар, ташкилотлар, мансабдор шахслар ва фуқаролар ўртасида турли ижтимоий муносабатлар тартибга солинади. Шунинг учун ҳуқуқий нормани ҳаётда татбиқ этишда шу ҳуқуқий норма билан ҳал қилинадиган ишни ҳар тарафлама ўрганиш ва ишни тўғри квалификация қилиш кeрак. Сўнгра, фуқаролар ва юридик шахслар ўртасидаги тeгишли ижтимоий муносабатларни тартибга соладиган ҳуқуқий нормаларни шарҳлаш лозим.
Ҳуқуқий нормаларнинг мазмунини тўғри англаб олиш ва уларни шарҳлаш, содир бўлган ижтимоий муносабатларга уларни татбиқ этишдан олдин, унинг маъноси ва мазмунини тўғри англаш муҳимдир.
23 Davlat va huquq tarixi fanining predmeti, metodi va vazifalari.
Хар бир фаннинг аниқлаш учун бу фаннинг умумий фанлар тизимида тутган ўрни, роли ва аҳамияти,ўрганиладиган объектини билиш зара булади.
Бошқа фанлар қатори «Давлат ва ҳуқуқ назарияси» инсонларнинг фаолият доирасини ифодалаб берувчи фан сифатида ўз олдига шундай вазифани қўяди, яъни: биринчи навбатда, давлат ва ҳуқуқ туғрисидаги ҳодисаларни, бу ҳодисаларнинг жамиятдаги ўрни ҳақидаги фикрларнинг объективлиги борасидаги билимларни ишлаб чиқиш ва уни назарий жиҳатдан маълум бир тизимга солишни кузлайди.
Давлат ва ҳуқуқ туғрисидаги илм - бу давлат-ҳуқуқий ҳодисаларнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва амал қилишини ўрганувчи умум сиёсий-юрудик қонуниятлар хақидаги билимлар тизимининг йиғиндисидир.
Бу фан юқоридаги ҳодисаларни тулалигича ўрганади(кузатади) ва шу билан ўзининг фундаментал характерига эга.
Умуман шуни таъкидлаш мумкин, давлат ва ҳуқуқ назарияси - бу мавжуд булган, зарур, умумий ва мустаҳкам боғлиқ бўлган давлат - ҳуқуқий ҳодисаларнинг ўзаро ҳамда бошқа ижтимоий ҳодисалар билан боғлиқлигини ифадоловчи қонунийлик бўлиб бу қонунийлик давлат - ҳуқуқий ҳодисаларга ва уларнинг сиёсий - юридик хусусиятларига нисбатан сифатли аниклик киритади.
Давлат ва ҳуқуқ назарияси тушунчаси тризимида асосий назарий ва ўрганувчилак ролини бир мунча умумий тушунчалар бажаради. Келажакда бу тушунчалар катигориялар деб юритилиб,буларга «давлат моҳияти», «давлатнинг шакли», «давлатнинг типи», «давлатнинг функциялари», «давлатнинг механизими», «ҳуқуқнинг моҳияти», «ҳуқуқнинг шакли», «ҳуқуқий муносабатлар», «ҳуқуқ тизими» ва хакозолар киради.
Давлат ва ҳуқуқ назарияси - бу давлат ва ҳуқуқ ҳақидаги қарашлар, ғоялар ва билимлар тизимидир. У давлат ва ҳуқуқнинг пайдо бўлиши, ривожланиши ва барҳам топиши умумий конуниятларини ўрганади.
Давлат ва ҳуқуқ назариясининг фанининг предмети бўлиб, жамият билан жамият ўртасидаги куп қирали ва муракаб ҳаракатлар, жамиятнинг сиёсий тизимидаги давлат ва ҳуқуқ роли ва ўрни хизмат қилади.
Бу фан нафақат давлат-ҳуқуқий ҳодисаларни ва жараёнини ўрганибгина колмасдан, балки улар туғрисидаги кишиларнинг тасавурларини ҳам ўрганади.
Давлат ва ҳуқуқ ўзаро мустаҳкам алоқада бўлиб, бир бирини ифода этади, ажралган ҳолда булмайди.
Давлат ва ҳуқуқ нормаларни ўрганади, уларнинг ижросини таминлайди; ҳуқуқ эса, давлат тизимини, унинг функцияларни, компетенциясини мустаҳкамлайди ва бу билан у давлатнинг сиёсий ҳокимиятни амалга ошириш учун аниқ ифода бахш этади.
Олий юридик маълумот бериш концепцияси давлатнинг ҳуқуқий ҳаётида ижодий фаол қатнаша оладиган, юқори квалификация ва кенг (чуқур) билимга эга булган мутахасисларни таёрлашга қаратилган.
Бу ерда тор доирадаги билим ўринли булмайди, бу нафақкат юристнинг интеллектуал қобилиятини сусайтирибгина қолмасдан, балки унинг мутахассислик (профессианал) фаолияти характерига туғри келмайди.
Тушунарли, судъя, прокурор, терговчи, адвокатларга турли хил юридик ишларни бажаришлари конкрет қонунларни, уларнинг бажарилиш тартибларини ва хакозоларни яхши билишлари керак.
Бироқ, буларнинг барчасини тўла тушуниб етиш ва улардан фойдаланиш мумкин, фақатгина давлат ва ҳуқуқ тўғрисида чуқур илмий тасаввурларга эга бўлган ҳолда ҳамда қонун ва ҳуқуқнинг ижтимоий ҳаётнинг барча сохаларида устун эканлигини, инсон ва фуқароларнинг ҳуқуқ ва эркинликлари ҳимояси доимо юқорида бўлишини англатган холдагина.
Ўқув дарслиги сифатида давлат ва ҳуқуқ назарияси иккита асосий функцияни бажаради:
1) талабаларга юридик маълумот беради ва
2) уларнинг умум назарий билимларини таъминлайди.