3 I. Bob. Fenomenal xotiraning psixolog olimlar tomonidan o’rganilishi va nerv-fiziologik asosi

1.2. Fenomenal xotiraning nerv-fiziologik asosi
Miya po‘stida paydo bo‘lgan muvaqqat (shartli) bog‘lanishlar ko‘pyillargacha saqlanib turishi mumkin. Paydo bo‘lgan bu bog‘lanishlarvaqti-vaqti bilan takrorlanib, mustahkamlanib turilsa, u odamning butunumri bo‘yi saqlanib qolishi mumkin. Bu esa psixik faoliyatning zaruriynegizini tashkil qiladi.Biz sezgan, idrok qilgan narsalar iz qoldirmasdan yo‘qolib ketmaydi,balki ma’lum darajada esda olib qolinadi, ya’ni esimizda saqlanib qoladiva qulay sharoitda yoki kerak bo‘lganda esimizga tushadi.Shuningdek, kechirilgan tuyg‘u, fikr va qilingan ish-harakatlarimizham esimizda saqlanib qoladi va keyinchalik esimizga tushadi. Buni harkim o‘z tajribasidan yaxshi biladi. Masalan, o‘quvchilar maktabdao‘qitilayotgan narsalarini esda olib qoladilar, esda saqlaydilar va esgatushiradilar.Kundalik tajribamiz ko‘rsatadiki, esda qolgan narsalarning hammasiham esimizga tushavermaydi, ularning bir qismi unutiladi. Unutish hamxotiraga oid hodisadir.
Ta’sirotlarning ana shunday esda qoldirish va keyin esga tushirishningfiziologik asosi muvaqqat nerv bog‘lanishlaridir, bu muvaqqatbog‘lanishlarning hosil bo‘lish, mustahkamlanish va keyin jonlanish (tiklanish)jarayonidir.Esda qoladigan narsa xotira materialini, esda saqlanib turadigan vaesga tushiriladigan narsa esa xotiraning mazmunini tashkil qiladi.Eng avval bevosita idrok qilingan narsa va hodisalar (uylar, ko‘chalar,daraxtlar, hayvonlar va hokazolar)ning obrazlari esda olib qolinadi,saqlanib qoladi va esga tushadi. Ko‘rgan badiiy surat va rasmlar, eshitgan musiqa kuylari, ashulalar va hokazolar esda qoladi.Ilgari idrok qilingan narsalarning esimizga tushgan obrazlari tasavvurdeb ataladi. Bu xotiramizda saqlanib qolgan idrok obrazlari bo‘lib, mazmunanobrazli xotiraga taalluqlidir. Odam xotirasining asosiy mazmunininutq-so‘z materiali tashkil etadi. Idrok qilingan narsa va hodisalarningnomlari, o‘qilgan matnlar, so‘zlar, gaplar boshqalarning nutqi esda olibqolinadi, esda saqlanib qoladi va esga tushiriladi. Lekin nutq esda olibqolinganda u yoki bu oddiy tovushlar birikish sistemalari emas, balkinutqda ifodalangan ma’no, o‘zi va boshqalarning fikrlari esda qoladi,saqlanadi va esga tushadi. So‘zlarning ma’no jihatdan mantiqiy sur’atdabir-biriga bog‘lanib, esda qolishi va esga tushishi mazmunan so‘z logic xotirasi bo‘lib, obrazli xotiraga nisbatan, ancha murakkab aqliy faoliyatdir.
Xotiraning nerv-fiziologik asosida bosh miya po‘stida hosil bo‘ladigan shartlireflekslar, turli assotsiativ bog‘lanishlar yotadi. Lekin, odam esda olib qolish paytidaassotsiatsiyalar hosil bo‘lganligini mutlaqo sezmaydi. Har xil assotsiatsiyalarning hosilbo‘lganini odam keyinchalik biror narsani esga tushirish paytida bo‘ladi. Xotiraningnerv-fiziologik mexanizmlari xususida to‘xtalar ekanmiz, so‘nggi yillarda texnikaningg‘oyat tez rivojlanishi natijasida turli esda olib qoluvchi apparatlarga bo‘lgan ehtiyojbenihoya ko‘payib ketganligini ta’kidlash joiz. Bu o‘z navbatida xotiraning nervfiziologikmexanizmlarini psixolog va fiziologlardan tashqari injenerlar, bioximiklar,genetiklar hamda kibernetiklar tomonidan o‘rganilishiga olib keldi. Natijada xotiraningnerv fiziologik mexanizmlarini tushuntiruvchi bir qancha yangi nazariyalar maydonga keldi. Ana shunday nazariyalardan eng muhimi molekulalarning o‘zgarishi bilan bog‘liqbo‘lgan bioximik nazariyadir. Bu nazariyaga ko‘ra biror narsani esda olib qolish va esdasaqlab turish maxsus tuzilishni o‘zgarishi bilan bog‘liqdir. O‘tkazilgan tekshirishlargako‘ra, biror narsa esda olib qolinganda, asosan nerv hujayralarining (neyronlarning)dendrit shoxlari tarkibida o‘zgarish yuzaga keladi. Ular qandaydir boshqacharoqtuzilishga kirib oladilar. Dendritlar tuzilishidagi hosil bo‘lgan o‘zgarish darrov o‘tibketadigan bo‘lmay, ancha mustahkam bo‘ladi. SHu sababli esda olib qolgan narsa uzoqvaqt xotirada saqlanib turadi.Xotiraning psixik jarayon sifatida o‘ziga xos xususiyati uning atrof-olamni bevositaaks ettirishga yo‘nalmaganligi, moddiy jismlar va hodisalar bilan ish eritmasligidaniborat. Jismlar olamini aks ettirish idrok va tafakkurda amalga oshiriladi. Xotira qabulqilingan obraz va tushunchalarni «ikkinchi aks ettirish» bilan ish ko‘radi.
Har bir bilish jarayoni uzluksiz xotiraga aylanadi, va har bir xotira biror bir boshqa
narsaga aylanadi. Har bir psixik jarayon boshqa jarayonni amalga oshirishning shartibo‘lib xizmat qiladi (yoki o‘sha jarayonning keyingi bosqichi). Bu uning «ikkilamchi»mahsulotga aylanib, tasavvurda amalga oshish qobiliyatiga ega bo‘lishini, jarayonningkeyingi rivojlanishi uchun tayanch vazifasini o‘tashi mumkinligini bildiradi.Bizning xotiramizdagi aloqa assotsiatsiya deb ataladi (lotinchaassotsiatsiya-"aloqa","aloqa"), "psixologiyada bunday aloqa ma'lum bir sharoitlarda ikki yoki undan ortiq ob'ektlar (sezgi, idrok, g'oyalarvaboshqalar) o'rtasida hosil bo'ladi." Bunday ulanishlarsiz, uyushmalarsiz, odamning normal aqliy faoliyati, shu jumladan xotira faoliyati ham mumkin emas.Assotsiativ bog'lanishning mohiyati shundaki, bu bog'liqlikning bir elementi ongida paydo bo'lishi bu bog'liqlikning boshqa elementi ongida paydo bo'lishiga olib keladi. Men bir kishining ismini eshitaman va men uning qiyofasiga egaman. Assotsiativ jarayonlar ma'lum bir bog'liqlik va ketma-ketlikda voqelikning turli hodisalarini eslab qolish va ko'paytirishni ta'minlaydi.Uyushmalar har xil. Oddiy birlashmalar klassik uch turdagi birlashmalardir (ularning tushunchasi Aristotel davridan beri rivojlangan): qo'shni assotsiatsiyalar, o'xshashlik uyushmalari, kontrastli uyushmalar.Yondosh assotsiatsiyalar ob'ektlar va hodisalar o'rtasidagi fazoviy va vaqtinchalik munosabatlarga asoslanadi. O'xshashlik birlashmalari ob'ektlar va hodisalar bir-biriga bir oz o'xshash bo'lgan holatlarda yuzaga keladi. Bunga qarshi, qarama-qarshi fakt va hodisalar bir-biriga bog'langan.Albatta, xotiraning barcha ko'rinishlarini faqat ushbu uch turdagi birlashmalarga qisqartirish mumkin emas, chunki idealistik psixologiya. Bizning bilimimizning asosi "sabab va natija", "jins va tur", "qism va butun" kabi ob'ektiv munosabatlarni aks ettiruvchi yuqori darajadagi, murakkab yoki semantik birlashmalardir. Boshqacha qilib aytganda, bu holda ob'ektlar orasidagi aloqa ular bir vaqtning o'zida qabul qilinganligi yoki bir-biriga o'xshashligi uchun emas, balki bitta hodisa boshqasining yoki boshqa qismning yoki boshqa shaklning oqibati bo'lganligi sababli o'rnatiladi.
Xotiraning asosi asab to'qimalarining stimul ta'siri ostida o'zgarishi, asabiy qo'zg'alish izlarini saqlab qolish xususiyatidir. Albatta, avvalgi ta'sirlarning izlarini, ho'l qumdagi odam izlari kabi biron bir iz kabi tushunib bo'lmaydi. Bunday holda, izlar deganda neyronlardagi ma'lum elektrokimyoviy va biokimyoviy o'zgarishlar tushuniladi (izlarning kuchi qanday o'zgarishlar, elektrokimyoviy yoki biokimyoviy o'zgarishlarga bog'liq). Ushbu izlar ma'lum sharoitlarda qayta tiklanishi (yangilanishi) mumkin, ya'ni. ularda bu o'zgarishlarni keltirib chiqaradigan qo'zg'atuvchi yo'q bo'lganda qo'zg'alish jarayoni sodir bo'ladi. Vaqtinchalik aloqalarning shakllanishi va saqlanishi, ularning yo'q bo'lib ketishi va jonlanishi assotsiatsiyalarning fiziologik asosini tashkil etadi. Bu haqda I.P. Pavlov: "Vaqtinchalik asabiy aloqa bu hayvonot olamida va o'zimizdagi universal fiziologik hodisa. Shu bilan birga, bu psixikaga ham tegishli - psixologlar assotsiatsiya deb ataydigan narsalar, har qanday xatti-harakatlardan, taassurotlardan yoki harflar, so'zlar, fikrlardan aralashmalar hosil bo'lishi bo'ladimi. Xotira mexanizmlarining yagona birlashtirilgan nazariyasi mavjud emas.Neyronlarning aylanib yuruvchi biokurrentsiyalar zanjir hosil qilishi haqidagi fikrdan kelib chiqqan yanada ishonarli neyron nazariyasi. Biokurrentlar ta'siri ostida sinapslarda o'zgarishlar ro'y beradi, bu esa bu yo'llar bo'ylab biokurrentlarning keyingi o'tishini osonlashtiradi. Neyronlarning zanjirlarining xilma-xilligi va u yoki boshqa qayd etilgan ma'lumotlarga mos keladi.Boshqa bir nazariya, xotiraning molekulyar nazariyasi, biokurrentlar ta'sirida miyaga kiradigan ma'lumotlar "qayd etiladigan" neyronlarning protoplazmasida maxsus protein molekulalari hosil bo'ladi, deb hisoblashadi. Olimlar, bularni marhum hayvonning miyasidan "xotira molekulalari" deb atashgan holda, ularni chiqarib olishga harakat qilmoqdalar.