…3 I bob. «Hayot shakli» tushunchasi. Hayot shakllari haqidagi ta'limotning rivojlanish tarixi

Kurs Ishi vazifalari:
1. O‘simliklar hayotiy shakllari masalasining tarixiy tadqiqi haqida qisqacha ma’lumot berish,
2. Turli olimlar tomonidan o‘simlik hayoti shakllarining turli tasniflarini tahlil qilish, K. Raunkier, I.G.Serebryakov kabi taniqli olimlarga alohida e'tibor berish, A.P. Xohryakov va ularning tasniflash,
3. O‘simliklarning asosiy hayotiy shakllarini turli tasniflar bo‘yicha tavsiflash,
4. Hayotiy shakllarini tasniflashning turli usullarini bir-biri bilan solishtirish.
Kurs ishi ob’ekti va predmeti: Turli hayotiy shakllarga ega bo’lgan osimliklar bo’yicha qilingan ishlar va yondashuvlar bilan tanishtirish ko’nikmalari.”Hayotiy shakl “ tushunchasi haqida olimlarning ilmiy va o’quv uslubiy adabiyotlar ushbu kurs ishining predmeti hisoblanadi.
Kurs ishining amaliy ahamiyati: Kurs ishi jarayonida ilgari surilgan fikrlardan, yondashuvlardan hamda samaradorligini ta’minlovchi Kurs ishi natijalaridan pedagogik fanlar bo‘yicha ma’ruzalar tayyorlash, qo‘llanmalar yaratish, shuningdek metodik tavsiyanomalar yaratishda, ish tajribalarini ommalashtirishda samarali foydalanishga xizmat qiladi.
Kurs ishining tarkibiy tuzilishi va hajmi: Ushbu kurs ishi 2 bob 4 rejadan iborat bo’lib, jami 30 betni tashkil etadi. Shuningdek, umumiy xulosalar, foydalanilgan adabiyotlar va ilovalar : rasm va tezisdan iborat.
I Bob «Hayot shakli» tushunchasi. Hayot shakllari haqidagi ta'limotning rivojlanish tarixi. O'simliklarga nisbatan hayot shakli atamasi 80-yillarda taklif qilingan. o'tgan asrda mashhur botanik Warming tomonidan. Unga ko'ra, o'simliklarning hayot shakli, biologik shakli, biomorfligi, o'simliklarning tashqi ko'rinishi (habitus), ularning atrof-muhit sharoitlariga moslashishini aks ettiruvchi (BES).Bu ta'rif juda katta hajmli bo'lib chiqdi. Birinchidan, u o'simlikning hayot shakli doimiy bo'lib qolmasligini, balki uning etukligi va qarishi bilan o'zgarishi mumkinligini ta'kidladi. Ikkinchidan, ta'rifda aytilishicha, hayot shaklining shakllanishida tashqi muhit eng muhim rol o'ynaydi. Ammo bu, albatta, har qanday o'simlikning hayot shakli cheksiz plastik ekanligini anglatmaydi va faqat hozirgi vaqtda darhol harakat qiladigan shartlarga bog'liq. Har bir o'simlik turi o'zining irsiy jihatdan mustahkamlangan imkoniyatlari doirasida tashqi ta'sirlarga javob beradi. Qulupnay, masalan, o'sish va dallanish uchun eng qulay muhitda ham tarqaladigan daraxtga aylanmaydi. Tashqi muhit bilan uyg'unlik haqida gapirganda, biz har bir turning mavjud hayot shaklida, irsiy xususiyatlarTurli vaqtlarda taklif qilingan tasniflardan foydalangan holda va umumlashtirgan holda, mahalliy botanik I.G. Serebryakov hayot shaklini ma'lum sharoitlarda o'sish va rivojlanish natijasida yuzaga keladigan o'simliklarning ma'lum guruhlarining o'ziga xos habitusi - bu sharoitlarga moslashishning ifodasi sifatida chaqirishni taklif qildi.
O'simliklarning hayot shakllari haqidagi fan biomorfologiyadir. U morfologiya, ekologiya, taksonomiya, rivojlanish biologiyasi va evolyutsiya nazariyasi chorrahasida shakllangan va shaxsning tuzilishiga, fitotsenoz va floraga bir burchakdan qarash imkonini beradi. O'simliklarning hayot shakllarining xilma-xilligiga qaramay, ba'zi umumiy mezonlarni ajratib ko'rsatish mumkin, ular asosida ko'plab hayot shakllari guruhlarga bo'linadi. O'simlik hayoti shakllarining an'anaviy nomlari (daraxt, buta, liana, o't va boshqalar) og'zaki tildan Teofrast (qadimda), hozirgi vaqtda Andrema Cesalpimno (XVI asr) va Jozef kabi olimlar tomonidan olingan. Pittomne de Turneformer (XVII asr).Quyida men o'simliklar hayoti shakllarining tasnifi va biomorfologiyaning fan sifatida rivojlanishining tarixiy ko'rinishini keltiraman.Ko'pgina olimlar va mutafakkirlar o'simliklarning hayot shakllarini tasniflashga harakat qilishdi. Teofrast birinchi bo'ldi. (miloddan avvalgi 370-285 yillar). Qadimgi yunon faylasufi va olimi. U (taxminan miloddan avvalgi 300-yillarda) o'simliklar haqida ikkita kitob yozgan: "O'simliklar tarixi" va "O'simliklarning sabablari" o'simliklar tasnifi va fiziologiyasi asoslarini beradi, 500 ga yaqin o'simlik turlarini tavsiflaydi va ko'plab sharhlarga duchor bo'lgan va tez-tez qayta nashr etilgan. . Teofrast o'zining "botanika" asarlarida hech qanday maxsus usullarga rioya qilmasa ham, u o'simliklarni o'rganishga o'sha davrning noto'g'ri qarashlaridan butunlay xoli bo'lgan g'oyalarni kiritdi va haqiqiy tabiatshunos kabi tabiatning o'ziga xos xususiyatlariga ko'ra harakat qiladi, deb taxmin qildi. insonga foydali bo'lishi uchun emas, balki o'z maqsadlari uchun. U oʻz asarlarida barcha oʻsimliklarni daraxt, buta, yarim buta va oʻt oʻsimliklariga ajratgan. Hayot shakllarini tasniflashdan keyingi kishi nemis ensiklopedik olimi, fizigi, meteorologi, geograf, botanik, zoolog va sayohatchi, olimning ukasi Vilgelm fon Gumboldt edi.
1.1. Hayotiy shakllar haqidagi ta’limotning tarixi
Shuni qayd qilish kerakki, hayotiy formalar botanika rivojlanishining dastlabki bosqichlaridayoq tadqiqotchilar e’tiboriga loyiq ob’ekt bo’lib qolgan. «Hayotiy forma» tushunchasining o’zi Teofrast asarlaridayoq (eramizdan avvalgi 300 yil) keng muhokama qilingan edi. Ma’lumki u ««Issledovaniya o rasteniyax» deb nomlangan asarida daraxt, buta, chala buta va o’tlar kabi formalarni ancha to’liq ta’riflagan va o’z sistemasini tuzishda undan foydalangan. Keyinchalik hayotiy formalar ham oistematik maqsadlarda, ya’ni sistemalarni tuzishda foydalaniladigan bo’ldi. Buni Chezalpino (1583), Morison (1715), Turnefor (1719) va bir qator boshqa botaniklarning ishlarida ham kuzatish mumkin. Lekin K. Linney ishlaridan so’ng sistematikada hayotiy formalardan (asosiy vegetativ belgilardan) foydalaiish amalda to’xtatildi va bu «gul gipnozi» ta’sirida hatto qo’pol xato hisoblanadigan bo’ldi. Ma’lumki, Linney o’z sistemasini faqat generativ, jinsiy belgilarga asoslanib tuzgan. Hayotiy formalarning ekologik fizionomik klassifikatsiyalari, ya’ni o’simliklarning tashqi ko’rinishiga, gabitusiga asoslangan klassifikatsiya. Bu guruxga ko’p avtorlar tamonidan taklif etilgan klassifikatsiyalarni kiritish mumkin. Shulardan faqat quyidagilarni keltiramiz. A.Kerner 1863 yilda «Jizn rasteniy Dunayskix sgran» deb nomlangan kitobida yoppasiga tarqalganligi bilan farq qiladigan 12 ta «asosiy forma» ni ta’riflaydi. Kerkernnng bu formalari Gumbolьdtning «asosiy formalari» dan farq qilib, faqat `mo’’tadil kengliklar uchun xos bo’lgan formalar hisoblanadi. U daraxtlar, butalar,yirik o’tlar, serildiz va kam ildizli o’simliklar chirmashib va yoyilib o’sadigan o’simliklar va hokazolarni farq qilgan. O. Drude (1887 o’z klassifikatsiyasini «biologik», ya’ni moslashuv belgilari asosida tuzdi. U «o’simlik formalari»ning 7 ta asosiy guruxsini aniqladi. Keyinroq, 1913 yilda Drude yanada yaxshi ishlangan sistemani taklif etdi va birinchi bo’lib hayotiy formalarni tekshirishda filogenetik yondashish haqidagi masalani ko’tardi. Endi ,u yer yuzasida o’sadigan va suv o’simliklarining 40 ta hayotiy formasini aniqladi, bunga tuban o’simliklar ham kiritilsa, hammasi bo’lib 55 ta forma bo’ladi. Hayotiy formalar tushunchasining avtori bo’lgan Varming 1884 yilda ancha batafsil morfologik-biologik sistema taklif etdi. U o’simliklarni ikki asosiy guruxga bo’ldi: gapaksant o’simliklar, ya’ni monokarplar monotsikllilar, ditsikllalar, polisikllilar (ko’l yilliklar) va hokazolar; ko’p yillik polikarplar. Keyingi asosiy guruxni u yana ikkita guruxchaga bo’ldi: a) harakatsiz yoki sust harakatlanadigan o’simliklar bularning asosiy ildizi butun hayoti davomida saqlanadi (13 ta guruxcha); asosiy ildizi nobud bo’ladi, vegetativ ko’payish ustunlik qiladi; b) hara-rakatlanish xususiyatiga ega bo’lgan o’simliklar yer ustida harakatlanadi (parxish, jingalaklari orqali), yer ostida harakatlanadi (ildizpoyasi, o’q ildizlari va boshqalar orqali), suvda suzib yuradi. Varming sistemasining asosiy negizi shundan pboratki, u Gumbolьdt yoki Grizebax kabi o’simliklar «fizionomiyasi» ni aks ettirishga urinmay, balki ularning moslanuvchanlik belgilarini aniqladi. U birinchi bo’lib yer osti organlarga ham katta e’tibor berdi. Lekin Varming sistemasi batafsil ishlangan bo’lishiga qaramay, hech qanday yagona printsipga ega emas edi; u ko’proq, vegetativ belgilari bo’yicha taksonomik sistemadan ibarat edi.