3-Lekciya. Таbiyg`iy resurslar. Аtmosfera hawasi ha`m oni pataslawshi derekler Reje: Таbiyg`iy resurslar klasifikaciyasi. Таbiyg`iy resurslardin` turleri

3-Lekciya. Таbiyg`iy resurslar. Аtmosfera hawasi ha`m oni pataslawshi derekler
Reje:
1. Таbiyg`iy resurslar klasifikaciyasi. Таbiyg`iy resurslardin` turleri.
2. Pa`n ha`m texnikanin` rawajlaniwi, jer asti bayliqlarina talapdin` artip bariwi. Paydali qazilmalardin` tawsilip qaliw qawipi. Таbiyg`iy resurslardan aqilg`a muwapiq paydalaniw jollari.
3. Аtmosfera hawasinin` kimiyaliq qurami. Аtmosfera hawasin pataslawshi derekler ha`m olarg`a berilgen ekogigenik bahalar.
4. Аtmosfera hawasi pataslaniwdin` sanitary-gigenikaliq, ekonomikaliq ha`m siyasiy aqibetleri. Аtmosferadag`i shanlar


Ta`biyiy resurslar. Ja`miyet materiallıq ha`m ruwxıy mu`ta`jliginde paydalanılatug`ın, insannın` jasawı ushın za`ru`r bolg`an ta`biyiy ortalıqtag`ı barlıq na`rseler ta`biyiy resurslar, yag`nıy ta`biyat baylıqları delinedi. Ta`biyiy resurslar sha`rtli ra`wishde tamamlanbaytug`ın ha`m tamamlanatug`ın resurslarg`a ajratıladı (5-su`wret).
Quyash energiyasi, jerdin` ishki ıssılıg`ı, samal, suw, hawa tamamlanbaytug`ın ta`biyiy resurslarg`a kiredi.
Tamamlanatug`ın ta`biyiy resurlar qayta tiklenetug`ın ha`m qayta tiklenbeytug`ın resurslarg`a ajratıladı. Qayta tiklenetug`ın ta`biyiy resurslarg`a o‘simlikler ha`m haywanat du`nyası, topıraq, ayırım paydalı qazılmalar; qayta tiklenbeytug`ın resurlarg`a derlik barlıq paydalı qazılmalar (janılg`ı, mineral shiyki zatlarlar) kiredi.
Adam ta`biyiy resurslardan a`yyemnen o‘z xızmetinde paydalanıp kelgen. Insan jasaw ushın tek ta`biyiy ortalıqtan paydalanıp qalmasdan o‘zi ushın jasalma

5-su`wret. Ta`biyiy resurslardın` tu`rleri.

ortalıq (qalalar, awıllar, turar jaylar, bag‘lar, egin maydanları dem alıw orınları) ha`m jaratqan. Kishilik ja`miyetinin` rawajlanıwı menen ta`biyiy resurslardan paydalanılatug`ın tarawlar ken`eyip olardın` a`hmiyeti artıp barg`an.
20-a`sirde jan`a basqıshqa ko‘terilgen ilimiy texnika revolyutsiyası ha`m jer beti xalqı sanının` o`siwi bir-birin istisno etetug`ın bir neshe global mashqalanı keltirip shıg`aradı. Birinshiden, xalıqtın` azıq-awqat o`nimlerine, sanaattın` shiyki zatqa talabın qandırıw maqsetinde, awıl xojalıg`ı o`nimleri islep shıg`arıwdı ko‘beyttiriw ushın egin maydanların ken`eyttiriw za`ru`rligin tek awıl xojalıg`ında paydalanılatug`ın jer maydanların qısqartırıw esabınan xalıq ushın za`ru`r bolg`an jan`a u`y-jaylar ha`m sanaat ka`rxanalarının` qurılısı mu`mkinligi. Sol sebepli sanaat islep shıg`arıwdın` rawajlanıwı o‘z na`wbetinde biosferanın` pataslanıwı, ta`biyiy resurslardın` kemeyip barıwı menen baylanıslı bolg`an ju`da` a`hmiyetli ekologiyalıq mashqalalardı payda etti.
Insaniyat aldında payda bolg`an ekologiyalıq mashqalalardı tek ta`biyiy resurslardan ratsional paydalanıw arqalı sheshiw mu`mkin. Tiykarg`ı maqset, en` aldın, ta`biyattag`ı tu`rli-tu`slilikti saqlap qalıw, ekinshiden xalıq turmusın jaqsılawdan ibarat. Sonday etip, ta`biyiy resurlardan ratsional paydalanıw, ta`biyiy ortalıqtı adam xızmetinin` halokatli ta’sirinen saqlap qalıw, insannın` salamatlıg`ı, onın` o`miri qa`wipsizligi, ulıwma kisilik ja`miyeti jag`dayı menen u’zliksiz baylanıslı bolg`an mashqala esaplanadı.
Biosfera ha`m awıl xojalıg`ı o`nimlerin islep shıg`arıw u`nemli texnologiyag`a o`tkeriw menen u`zliksiz baylanıslı. Bunın` ushın to`mendegilerdi a`melge asırıw za`ru`r:
-qazıp alıng`an ta`biyiy resurslardan paydalanıw;
-tutınıw o`nimlerinen qayta paydalanıw;
-energiyanın` shıg`ındısız derekleri (quyash, suwdın` kinetik energiyasi, permal suwlar, samal energiyası) nen paydalanıw;
-islep shıg`arıw shıg`ındıların mug`dardan shegaradan asırmaw ha`m basqalar.
Shıg`ındısız islep shıg`arıw texnologiyasın jaratıw ha`zirgi da`wirde sanaat ha`m awıl xojalıg`ın rawajlandırıwdın` tiykarg`ı talabı esaplanadı. Bunday texnologiya shiyki zattan kompleks paydalanılatug`ın qorshag`an ortalıqtı shıg`ındılar menen pataslandırmaytug`ın jabıq islep shıg`arıw tsiklinen ibarat.