3-ma’ruza. Atom tuzilishi nazariyasi(2 soat) Reja: Radioaktivlik

11-rasm. Energetik pogonalarda atom orbitallar 

energiyasi 

 

Bu  pogonachalar  gruppalari  D.I.Mendeleyevning  elementlar  davriy 

sistemasiga tugri keladigan davr ichidagi orbitallarni elektron bilan tulishish tartibini 

ifodalaydi. Pastidagi sonlar (2, 8, 18, 32) esa shu davrdagi element atomi orbitallarini 

tulishidagi elektronlar sonining yigindisidir. 

Yukoridagi  formuladan  va  kuyidagi  rasmdan  kurinib  turibdiki,  3r 

pogonachadan  keyin  orbitallarda  elektronlarning  tartibsiz  joylashishi  kuzatiladi, 

ya'ni 3r pogonachadan keyin 3d-orbital tulmasdan 4s-orbital tuladi. Buning sababi 

shundaki, argonning elektron konfigurasiyasiga ega bulgan 4s- va 3d- elektronlarni 

atom yadrosida bir xilda ekranlashmaganligidir. 

---

4s-orbital atom yadroga utuvchi, shuning uchun u ichki elektronlar bilan kam 

utuvchan 3d-orbitalga karaganda kam darajada ekranlashgan bo’ladi. 

4s-elektronlarni kam ekranlanishi ularning yadro bilan mustaxkam boglanishda 

bulishini,  3d-elektronlarning  ekranlanishining  kuchayishi,  ularning  stabilligini 

kamaytiradi. Natijada 4s-elektronlar 3d pogonachadagi elektronlarga nisbatan kam 

energiya  zapasiga  (energetik  kulay  sharoitga)  ega  bo’ladi.  Birok  ular  energetik 

pogonada  bir-biridan  kam  fark  kiladi.  Elekron  energiyasi  kam  fark  kiladigan 

pogonachalar orbitallarini konkurent pogonachalar deyiladi (yukoridagi formulada 

kavs ichida berilgan). 

Xar  bir  pogona  orbitallari  bosh  va  orbital  kvant  sonlari  yigindisining  (nQ1) 

ortib  borishi  tartibida  tulib  boradi.  (V.M.Klechkovskiy  koidasi).  Agar  bosh  va 

orbital  kvant  sonlar  yigindisi  bir  xil  bulgan  turli  pogonachalar  bulsa,  oldin  bosh 

kvant  soni  kichik  bulgan  pogonacha,  keyin  orbital  kvant  soni  katta  bulgan 

pogonacha tuladi. 

Yukorida aytib utilganidek, D.I.Mendeleyev davriy sistemasining xar bir davr 

elementlarining  tashki  kavati  ns2  yoki  ns2np6  elektronlar  bilan  tuladi.  Kup 

elektronli atomlarning elektron kavatlari Klechkovskiy koidasiga muvofik ravishda 

tulib  boradi.  Demak,  ayrim  pogonadagi  elektronlarning  maksimal  soni  kuyidagi 

ifoda bilan aniklanadi: 

Nmak = 2Nn = 2n2 

bu yerda: Nmak -pogonadagi mumkin bulgan elektronlarni maksimal soni, 

Nn-orbitalning umumiy soni, n-bosh kvant soni. 

 

Shunday kilib, birinchi kvant pogona K -kavatda (nq1) 2 ta, L-kavatda (nq2) 8 

ta, M-kavatda (nq3) 18 ta va N-kavatda (nq4) 32 ta elektron bo’ladi.