3-маъруза. Думалоқ прутокларни кирялашда деформация кўрсаткичлари

---

3-МАЪРУЗА. 
Думалоқ прутокларни кирялашда деформация кўрсаткичлари. 
 
Металл оқимининг табиатига кўра, думалоқ, тўртбурчак ва мураккаб 
кўндаланг оқимларнинг бутун профиллари учун кирялаш схемалари ажралиб 
туради (3.1-расм). 
Таҳлил қилиш учун энг оддий ҳолат думалоқ монолит қолипдаги 
думалоқ заготовкали ички каналга эга бўлган деформация: 
- конуснинг кириш қисми, бу ерда асосий деформация l
1
кесимида 
амалга оширилади; 
- l
2
узунликдаги калибрлаш бўлими, тайѐр пруток шаклини якуний тайѐр 
ўлчамлари ва сирт сифатини ҳосил қилади; 
- 
l
3 
чиқиш бўлими, калибрлаш қисмининг четини механик 
шикастланишнинг олдини олиш. 
Бундай матрицадаги деформацияни ўрганиш бўйича кенг кўламли 
материаллар тўпланган. Бунинг учун координаталар панжараси усули 
кўпинча қўлланилади. Металл оқиш вақтида ҳар бир тўр катакчанинг 
бузилишига асосланиб, бу қатакчадаги деформация тензорининг барча 
компонентлари (нисбий чўзилишлар е
х
, е
у
, е
z
ва сурилишлар γ
xy
, γ
yz
, γ
zx
), 
шунингдек, деформация интенсивлиги е
i
ҳисоблаб чиқилади. Ушбу 
қийматларни таҳлил қилиш асосида кирялаш пайтида деформация нотекис 
давом этиши аниқланган. 
Деформация геометрик ва ҳақиқий марказларга бўлинади. Геометрик 
марказнинг чегаралари металлнинг матрицадан кириш ва чиқишнинг 
вертикал қисмларига хизмат қилади. Аммо пластик деформация металлни 
матрицага киришдан олдин бошланади ва чиқиш қисмидан кейин бир оз 
масофада тугайди, шунинг учун пластик деформация чегараси, жумладан, 
геометрик марказ ва контактсиз пластик зоналар ҳақиқий марказдир. Кириш 
қисмидан олдинги контактсиз пластик деформация чегараси орқа томон деб 
аталади, унга мос равишда чиқиш қисмидан кейинги бир хил зона олдинги 

---

деб аталади. Контактсиз пластик зоналарнинг чегараларини экспериментал 
ва назарий жиҳатдан аниқлаш қийин. Анъанавий кирялаш пайтида уларнинг 
узунлиги кичик ва камдан-кам ҳолларда 5% дан ошади, аммо қарши 
кучланиш ва волокаларнинг оширилган бурчаклари катталиги, сиқиш ва 
ишқаланиш коэффициентлари билан у киришда ва чиқишда 50% гача 
бўлиши мумкин (калибрлаш майдони йўқ бўлганида). 
Қуйидаги коидалар кузатилади: 
3.1-расм. Айлана матрицада думалоқ прутокни кирялашда металл 
деформациясининг схемаси. 
1 - пруток; 2 – волока (киря). 
1. Металлнинг марказий қатламлари. Агар деформатсиядан олдин 
металлда вертикал текислик ажратилган бўлса, у ҳолда кириш кесимидан 
олдин у гумбаз каби кирялаш йўналишда эгила бошлайди. Геометрик 
деформация зонаси чегараларида контактдаги ишқаланиш туфайли сирт 
қатламлари секинлашади ва бу ички қатламларнинг оқим тезлигидаги фарқи 
кучаяди. Танланган текислик волока канали бўйлаб ҳаракатланаѐтганда 
тобора кўпроқ эгилиб боради. 
2. Контактсиз пластик деформациянинг орқа зонасида сирт қатламлари 
кучли чўзилган ички қатламлар билан ўзаро таъсири туфайли қўшимча 
равишда чўзишга мажбур бўлганлиги сабабли прутокни диаметри камайиб 
боради. Шу билан бирга, матрица торайган қисмининг катта бурчакларида ва 

---

бу зонадаги катта сиқилиш бирликларида дастлабки пруток диаметри ортиши 
мумкин. 
3. Координаталар панжараси катакчаларининг бузилишини таҳлил 
қилиш шуни кўрсатадики, l
1
ва l
2
зоналарида металлнинг волокадан кириш 
қисмидан чиқиш қисмигача деформациялар ўқи ва тезлиги ортади. 
4. Деформациянинг энг катта интенсивлиги l
1
майдонида волоканинг 
конуссимон қисмида ҳосил бўлади. 
5. 
Дастлаб, 
деформация 
жараѐнида 
координатали 
панжара 
катакчаларининг тўғри бурчаклари ўзгаради, бу металлнинг барча зоналари 
ва қатламларида деформациялар мавжудлигини кўрсатади. 
6. Агар бир неча ўтиш учун бир хил умумий деформация олинадиган 
бўлса, у ҳолда деформациянинг ортиши билан (ўтиш сонининг кўпайиши ва 
уларнинг ҳар бирида қисман деформациянинг камайиши билан) металл 
деформациясининг бир хил эмаслиги ортади; силжиш қийматларининг 
ошиши; металлнинг периферик ва марказий қатламлари хусусиятларининг 
фарқи ортади. 
7. Металлнинг периферик қатламлари радиал, айлана ва ўқли 
кучланишлар σ
l
, σ
r
ва σ
θ
таъсирида сезиларли силжиш кучланишлари τ 
таъсирида деформатсияланади. 
8. Марказий зонада металл доналари, асосан, айлана, радиал ва силжиш 
кучланишлари деярли тўлиқ бўлмаганда марказий кучланишлари таъсирида 
деформацияланади. Бунда доналар кирялаш ўқи йўналиши бўйича чўзилиб, 
металл хоссаларининг анизотропиясини, яъни чўзилиш йўналиши бўйлаб 
хоссалардаги 
фарқни 
ҳосил 
қилади. 
Марказий 
зонада 
металл 
хусусиятларининг анизотропияси периферик қатламларга қараганда юқори 
бўлади.