3-ma’ruza Mavzu: Gidroliz, gidratatsiya va eterifikatsiya jarayonlari

Glitserin– siropsimon shirin ta’mli suyuqlik (qaynash temperaturasi 290
o
C). 
Uni ftal angidrid bilan polikondensatsiya reaksiyasi mahsuloti-gliftal polimerlari 
olishda, nitroglitserin poroxlar tayyorlashda, triatsetat erituvchi (glitserin triatsetat) 
sifatida, shuningdek kosmetik va meditsina preparatlari olishda keng qo‘llaniladi. 
Glitserin tabiatda turli hayvonlar va o‘simliklar yog‘larida murakkab efir holida 
uchraydi. Murakkab efirlar gidrolizi natijasida bir vaqtning o‘zida glitserin va 
sovun olishda birinchi va hozirgi kungacha glitserin olishning asosiy usuli 
hisoblanadi:
Sintetik glitserin olish usuli 1948 yilda sanoatga tatbiq qilindi. Bunda 
propilendan allilxlorid, dixloridrin glitserin, epixloridrin va undan sintetik glitserin 
olindi. 
Jarayon texnologiyasi. Gidrolizlovchi agentlar sifatida 5-10% Na
2
CO
3
yoki 
NaOH eritmasi qo‘llaniladi. Epixlorgidrinni suv bilan Na
2
CO
3
yordamida 
katalizlash orqali glitserin olish mumkin:
Gidratatsiya jarayonining katalizatorlari sifatida kuchli protonli kislotalar: 
fosfat kislota (tashuvchida), polivolfram kislota, sulfokationlar qo‘llaniladi. 
Degidratatsiya jarayonlarida esa katalizator sifatida fosfat kislota (tashuvchida), 
alyuminiy oksid, sulfat kislota, fosfatlar (masalan, CaHPO
4
) v h.k. qo‘llaniladi. 
Gidratatsiya jarayonlaridagi katalizatorning vazifasi oraliq - va -komplekslar 
hosil qilish orqali olefinlarni protonlashdan iborat bo‘lib, unda teskari 
degidratatsiya reaksiyasi o‘sha bosqichlar bilan, lekin qarama-qarshi yo‘nalishda 
boradi: 
Olefinlar gidratatsiyasi elektrofil mexanizmi yuqorida aytilgan Markovnikov 
qoidasi bo‘yicha birikish yo‘nalishini, shuningdek olefinlarni quyidagi qator 
bo‘yicha reaksiyaga kirishishini aniqlaydi: 
Olefinlarni 
gidratatsiyaga 
kirishish 
reaksiya 
qobiliyati 
spirtlarni 
degidratatsiyalanish qatoriga o‘xshash bo‘ladi: 
Uchlamchi > Ikkilamchi > Birlamchi 

---

a.