3-ma’ruza. O’simliklarda suv almashinuvi fiziologiyasi Reja

XIoroplastlardagi suv. Ma’lumki, hujayra plastidalari uning boshqa organoidlari bilan o ‘zaro ta ’sirda bo’lsada, ko‘proq darajada erkin (avtonom)dir, ya’ni sitoplazma plastidalar uchun ulam ing ko‘payishi, o‘sishi va bir avloddan ikkinchi avlodga berilishida ichki muhit bo’lib xizmat qiladi.
Xloroplastlarning avtonomligi ularning ikkita membranalardan iborat qobiq bilan o‘ralganligi va o‘ziga xos geno’lga ega ekanligi bilan ifodalanadi. Xloroplatlarning o‘z geno’liga egaligi esa ularga hujayra ichida maxsus ko‘payish imkonini beradi. Masalan, qurg‘oqchilik ta ’sirida dukkakli o ‘sim liklam ing barglaridagi suvning miqdori 48% ga kamaygani holda, ular xloroplastlari tarkibidagi suv 21% atrofida kamaygan xolos.
Binobarin xloroplastlarning suv rejimi ham mustaqildir. Shuningdek, barglardagi normal suv rejimida ham xloroplastlarning so‘rish kuchi anchagina yuqori bo’ladi. Xloroplastlardagi suvning harakatchanligi haroratning ko‘tarilishi bilan kam o‘zgaradi, ya’ni xloroplastlardagi suv o ‘zi joylashgan hujayradagiga nisbatan tu rg ‘unroqdir.


Turgor va plazmoliz
O’simlik hujayrasi qobig‘ining asosiy qismi pektosellulozadan iborat. Pektosellulozali qobiq suv va unda erigan moddalami yaxshi o ‘tkazadi. Plazmolemma va tonoplast yarim o‘tkazuvchanlik xususiyatiga ega bo’lib, suvni juda yaxshi o ‘tkazadi, ammo unda erigan moddalami sekin o ‘tkazadi. Agar hujayra toza suvga tushirilsa, hujayra shirasining osmotik bosimining yuqori ekanligi tufayli, hujayra suvni tortib ola boshlaydi. Buning natijasida vakuolaning hajmi ortadi va hujayra sitoplazmasini siqa boshlaydi va uni hujayra qobig‘iga yaqinlashtiradi. Bu esa hujayra qobig‘i ichki bosim ta’sirida cho‘zilishiga va hujayra qobig‘ining taranglashishiga olib keladi.

B u holat hujayraning turgor holati deyiladi. Hujayra po‘stining taranglashishiga olib keluvchi ichki kushni turgor bosimi (T) deb ataladi. Aynan hujayralaming tarangligi butun o‘simlik organizmini tik turish qobiliyatini ta ’minlaydi. Agar hujayra yuqori konsentratsiyali eritmaga, masalan, osh tuzi eritmasiga solinsa, hujayra shirasidagi suv tashqi eritmaga chiqa boshlaydi va hujayraning hajmi kichrayadi. Shuning bilan birgalikda sitoplazma ham qisqaradi va u hujayra po‘stidan ajrala boshlaydi. Hujayraning bunday holatini plazmoliz deb ataladi.

Plazmoliz holatidagi hujayra toza suvga tushirilsa, u suvni shimib yana o ‘zining aw alg i holatiga qaytadi. Bunga deplazmoliz deyiladi. Asosan plazmolizning uch xil holati kuzatiladi, y a ’ni plazmolizning boshlang‘ish fazasi, botiq va qavariq plazmoliz. O’sim lik hujayralarining turgor holati fiziologik jarayonlam ing muqobilligini belgilaydi. Buning uchun hujayra shirasini osmotik bosimi tuproq eritmasining osmotik bosimidan katta bo’lishi lozim.