3 Materiallar, inventarlar va xo'jalik jihozlari hisobi

3 Materiallar, inventarlar va xo'jalik jihozlari hisobi .
Budjet muassasalarida inventar va xo‘jalik jihozlari tahlili juda ham muhim ahamiyatga ega. Chunki xizmat ko‘rsatish darajasi va sifati muas-sasadagi inventar va jihozlarning qay darajada ta’minlanganligiga bog‘liq bo‘ladi. Masalan, ta’lim tizimida inventar va xo‘jalik jihozlarining yetarli bo‘lishi, avvalo, darslarning bir smenada olib borilishiga sharoit yaratib, talaba va o‘quvchilar bilim olishlariga qulayliklarni vujudga keltirib, dars sifatining yuqori darajada bo‘lishiga imkon yaratadi. Sog‘likni saqlash tizimida bemorlarni davolash sifatini oshirishda va sanitariya-gigiyena holatini yuqori darajada bo‘lishi bevosita inventar va xo‘jalik jihozlari bilan ta’minlanishiga bog‘liq bo‘ladi. Shuning uchun ham, har bir budjet muassasasi mavjud inventar va jihozlardan samarali foydalanishi va ular hisobini to‘g‘ri yuritishlari lozim. Ta’lim tizimida o‘quv buyumlarining ko‘pligi, auditoriyalar (sinf xonalari) katta-kichikligi, boshqaruv xodimlari (rektor, prorektorlar, dekanat, kafedra va h.k.) xonalarini ko‘pligi, shifoxonalarda har bir kasallik turi bo‘yicha alohida jihozlangan palata va davolash xonalari mavjudligi, ulardagi inventar va xo‘jalik jihozlarining turli-tumanligi, o‘z navbatida, tahlil oldiga quyidagi vazifalarni qo‘yadi:

1. Ta’lim tizimida har bir bino uchun inventar va jihozlarga alohida moddiy javobgar shaxsni rahbarni buyrug‘i asosida tayinlanganligini buxgal-teriya hisobida inventar va xo‘jalik jihozlari uning javobgarligiga o‘tkazil-ganligi to‘g‘risidagi dalolatnomaning mavjudligini tekshirish. (shifoxonalarda har bir bo‘lim uchun).

   
   

2. Javobgar shaxs zimmasidagi bino xonalaridagi har bir xona (ofis, auditoriya, sinf xonasi va h.k.) uchun inventar va xo‘jalik jihozlariga tartib raqami yozilib, ular uchun mas’ul shaxs ism va familiyasi ko‘rsatilib, ro‘yxat tuzilganligini va bu ro‘yxat xonaning ko‘zga ko‘rinadigan joyiga qo‘yilganligini nazorat qilish.

   
   

3. Javobgar shaxs tomonidan xo‘jalik omboridan olingan inventar va jihozlarni muassasa buxgalteriyasida o‘z vaqtida kirim qilinishi va xizmat muddati tugagan inventar va jihozlarni tegishli dalolatnomalar orqali uning zimmasidan chiqarilganligini nazorat qilish.

   
   

4. Tahlil jarayonida har bir inventar va xo‘jalik jihozini turini, marka-sini va boshqa ko‘rsatkichlarni ularning buxgalteriya hisobidagi kirim hujjatlariga mos kelishini nazorat qilish (ayrim hollarda bir turdagi bahosi arzon inventarlarni, markasi va bahosi qimmatlariga almashtirib qo‘yish holatlari kuzatiladi).

   
   

5. Tahlil jarayonida ortiqcha aniqlangan inventarlar va xo‘jalik jihozlari muassasa buxgalteriyasida moddiy javobgar shaxs zimmasiga kirim qilinadi, kam chiqqanlari esa amaldagi qonunchilik asosida moddiy javobgar shaxsdan undiriladi.

   
   

O‘zbekiston Respublikasi budjet tizimida olib borilayotgan iqtisodiy islohotlar, o‘z navbatida, davlat mulkidan foydalanish samaradorligini oshirish uchun keng imkoniyatlar yaratmoqda. Buning huquqiy asosi sifatida O‘zbekiston Respublikasi Moliya vazirligi tomonidan 1999-yil 23-noyabrda, 88-son bilan, O‘zbekiston Respublikasi Davlat Mulk qo‘mitasi tomonidan 1999-yil 29-noyabrda 17-son bilan va O‘zbekiston Respublikasi Adliya vazir-ligi 2000-yil 7-yanvarda 869-son bilan ro‘yxatga olingan «Budjet tashkilotlari tomonidan muassasa va tashkilotlarga vaqtincha ishlatilayotgan davlat mulkini ijaraga berish tartibi to‘g‘risidagi Nizom» xizmat qilmoqda.

Mazkur Nizom O‘zbekiston Respublikasining Fuqarolik kodeksi, O‘zbekiston Respublikasining “Ijara to‘g‘risida”gi qonuni, O‘zbekiston Res-publikasi Vazirlar Mahkamasining “Budjet tashkilotlarini mablag‘ bilan ta’-minlash tartibini takomillashtirish to‘g‘risida”gi 1999-yil, 3-sentabrdagi 414-son qarori va boshqa qonuniy-me’yoriy hujjatlar asosida ishlab chiqilgan bo‘lib, O‘zbekiston Respublikasi hududida budjet tashkilotlari tomonidan va u orqali muassasa va tashkilotlarga vaqtincha ishlatilmayotgan davlat mulkini ijaraga berish tartibi man etilmagan.

Nizomga binoan ijara obyektlariga quyidagilar kiradi: binolar, inshootlar, ishlab chiqarish jihozlari, uylar, transport vositalari va qonun hujjatlari bo‘-yicha ijaraga berilishi man etilmagan.

Quyidagilar ijara subyektlari bo‘ladi:

– ijaraga beruvchi – balansda bo‘lgan vaqtincha ishlatilmayotgan ijara obyektini ijaraga bera oladigan, yuridik shaxs maqomiga ega bo‘lgan budjet tashkiloti;

– ijaraga oluvchi – davlat mulkini pullik, qaytarish va saqlash sharti bilan vaqtinchalik foydalanish uchun oladigan yuridik shaxs.

Ko‘chmas mulkni ijaraga olish shartnomasi quyidagi idoralarda davlat ro‘yxatidan o‘tkazilishi kerak:

– uy-joy bo‘lmagan bino va inshootlar ijarasi bo‘yicha ko‘chmas mulk davlat kadastri xizmatlarida;

– uy-joy binosi va inshootlari ijarasi bo‘yicha texnik inventarizatsiya burosi (TIB)da.

Budjet muassasalari tomonidan ijaraga berilgan asosiy vositalar tahlili vazifalari quyidagilardan iborat:

– ijara shartnomasini ko‘chmas mulklar va ko‘chmas mulklar guruhini o‘z ichiga oluvchi mulk majmuasi ijaraga olinadigan holda, mulkning har bir guruhiga alohida shartnoma tuzilganligini nazorat qilish;

– Ijaraga beriladigan mulkning tarkibi va narxiga e’tibor berish;

– Ijara muddati, ijara to‘lovi miqdori, uni to‘lash shartlari va muddatlarini o‘rganish;

– ijara shartnomasi bo‘yicha tomonlarning o‘z majburiyatlarini vaqtincha bajarmaganliklari uchun shartnoma sanksiyalari miqdorini o‘rganish;

– ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga bergan mulkiy obyektlarning holati va muddatini o‘rganish;

– ijaraga oluvchi tomonidan mulkdan foydalanish shartlariga, shartnoma tugaganidan keyin mulkni qaytarish tartibini o‘rganish;

– ijaraga olingan mulkni qayta tiklash va ta’mirlash bo‘yicha tomonlarning majburiyatlariga rioya qilinishini nazorat qilish;

– ijara shartnomasini muddatidan oldin to‘xtatish holatlari uchraganda, uni sabablarini o‘rganish;

– ijara to‘lovlarini natura to‘lovlarisiz qat’iy so‘mda to‘lanishi ta’min-langanligini nazorat qilish;

– ijaraga berilgan Davlat mulkini Nizomda belgilanganidek, 1995-yilgacha bo‘lgan asosiy vositalar tarkibiga kiradigan mulk bo‘yicha yillik ijara haqining eng kam miqdori, mulk balans qiymatining 20 foizi hisobida, 1995-yildan keyingi asosiy vositalar uchun mulk balans qiymatining 20 foizi hisobida belgilanganligini nazorat qilish;

– ijaraga beruvchi depozit hisobiga ijara uchun tushgan mablag‘ni 50 foizini mahalliy budjetga, 50 foizini tashkilotni rivojlantirish fondiga yo‘naltirilishi to‘g‘ri tashkil etilganligini nazorat qilish;

– ijara shartnomasida aniq ko‘rsatilgan muddatda, shartnoma shartlariga va mulkni maqsadga muvofiq holatda ijaraga beruvchi ijaraga oluvchiga mulkni berganligi, ijaraga oluvchi ijaraga beruvchiga mulkning o‘z vaqtida qaytarganligini nazorat qilish;

– tahlil natijalari bo‘yicha dalolatnoma tuzish va dalolatnomada ijaraga berilgan mulkdan foydalanish samaradorligini oshirish bo‘yicha tavsiyalar ishlab chiqish

4 Mehnat va ish haqi hisobi . Jamiyatda moddiy ne’matlarni ishlab chiqarish jarayoni mehnat quroli va mehnat buyumlaridan tashqari, bevosita jonli mehnat ham o’z ichiga oladi. Ishlab chiqarish jarayonida ishlab chiqarish vositalaridan foydalanib kishining iste’molini qondiradigan mahsulot vujudga keltiriladi. Хo’jalik yuritishning bozor tizimiga o’tish sharoitida mehnatga haq to’lash, ijtimoiy qo’llab-quvvatlash va xodimlarni himoya qilish sohasidagi davlatning ko’plab vazifalari bevosita korxonalarga berilgan. Mehnatga haq to’lashning shakllari, tizimlari va miqdorini, mehnat natijasiga qarab rag’batlantirishni korxonalar mustaqil o’zlari belgilaydi. «Ish haqi» degan tushuncha hozir qonunchilik asosida ishlamagan vaqtlari uchun ham pul va natura shaklida hisoblangan ish haqining barcha turlarini o’z ichiga oladi. Bozor munosabatlariga o’tish xodimlarga yana aksiya va obligatsiyalar bo’yicha dividend va foizlar tarzida boshqa manbalardan daromad olish imkoniyatini berdi.

Har Bir xodimning mehnat daromadlari, korxona faoliyatining pirovard natijasini hisobga olgan holda, uning qo’shgan hissasi bilan aniqlanadi, soliq bilan tartibga solinadi va maksimal miqdori cheklanmaydi. Lekin xodimlarning minimal ish haqi miqdori bor va u qonunchilik bilan belgilanadi. Mehnat munosabatlarini, shu jumladan xodimlar mehnatiga haq to’lashni yuridik asosini mehnat to’g’risidagi qonuniy hujjatlar, korxonalarning jamoat shartnomalari va boshqa muayyan me’yoriy hujjatlar tashkil etadi. Daromadlarni indeksatsiya qilish va pulning qadrsizlanishi bilan bog’liq bo’lgan aholi zararlarini qoplash ijtimoiy kafolatdagi yangilik bo’lib hisoblanadi. Aholini ijtimoiy himoyalash va qo’llab - quvvatlashda ijtimoiy sug’urta, pensiya fondi, bandlik fondi va boshqa davlat budjetidan tashqari fondlari alohida o’rin egallaydi. Ularning tashkil etilishi tegishli qonuniy hujjatlar bilan tartibga solinadi. Barcha budjetdan tashqari fondlar maxsus maqsadli ajratmalar va boshqa manbalar hisobidan tashkil etilib, davlat budjetidan ajralgan holda faoliyat ko’rsatadi va muhim ijtimoiy tadbirlar va rejalarni moliyalashtirishda foydalaniladi. Mehnatga haq to’lash bo’yicha hisoblashishlar buxgalteriya hisobi schyotlarining 6710-«Mehnat haqi bo’yicha xodim bilan hisoblashishlar» passiv schyotida yuritiladi. Mehnat va unga haq to’lash hisobi korxonaning hisob tizimida asosiy o’rinlardan birini egallaydi va u mehnatning son hamda sifati, iste’molga yo’naltiriladigan mablag’lardan foydalanish ustidan operativ nazoratni ta’minlashga qaratilgan.
Хo’jalik yuritishning yangi sharoitida mehnat va unga haq to’lash hisobining asosiy vazifalari quyidagilardan iborat:

• soliqlar va ish haqidan ushlanmalar ham qo’shilgan holda korxona xodimlari bilan mehnatga haq to’lashga doir hisob-kitoblarni o’z vaqtida olib borish;

  
  

• hisoblangan ish haqi va sug’urtaga ajratmalar summasini xarajatlar schyotlariga o’z vaqtida hamda to’g’ri o’tkazib borishni ta’minlash;

  
  

• boshqarish va zaruriy hisobotlarni tuzish uchun mehnat va ish haqi bo’yicha ko’rsatkichlarni operativ yig’ish va guruhlash;

  
  

• ishchi-xodimlar soni, ularning mehnat unumdorligi va ish vaqtidan foydalanishini doimiy nazorat qilishdan iborat.

  
  

5 Asosiy vositalar va nomoddiy aktivlar hisobi .
5-son BHMSga muvofiq, asosiy vositalar korxonalar mahsulot ishlab chiqarish jarayonida foydalanish, ishlarni bajarish yoki xizmat ko’rsatish maqsadida yoxud xo’jalik faoliyati olib borishda uzoq vaqt davomida ma’muriy va ijtimoiy-madaniy vazifalarni amalga oshirish uchun saqlaydigan moddiy aktivlardir. Asosiy vositalar ba’zan korxona barcha aktivlarining asosiy qismini tashkil etadi, shuning uchun uning moliyaviy holatini moliyaviy hisobotda ko’rsatish uchun katta ahamiyatga ega.
5-son BHMSning 6-bandiga muvofiq asosiy vositalar, agar:
a) korxonada kelgusida aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda tushishiga ishonch bo’lsa;
b) aktivning qiymati aniq baholangan bo’lsa, aktiv sifatida tan olinadi.
Korxona asosiy vositalar obekti etirof etishning birinchi shartiga mos kelishini belgilashda dastlabki etirof etish paytigacha mavjud dalillar asosida kelgusida iqtisodiy foyda olish ehtimoli darajasini baholashi kerak. Bu korxona kelgusida olingan aktivga ega bo’lish, foydalanish va boshqarish bilan bog’liq barcha haqlar unga tegishli bulishiga ishonch hosil qilishi va mazkur obyektga ega bo’lish bilan bog’liq barcha tavakkallikni o’z zimmasiga olishni bildirali. Ushbu iqtisodiy foydani olishning yetarlicha yuqori ehtimoli korxonaning aktiv bilan bog’liq iqtisodiy foyda ko’rishi va o’z zimmasiga tegishli tavakkalchilikni yuklashi bo’yicha aniqlikni taqazo etadi. Bunday aniqlik odatda iqtisodiy foyda va tavakkalchilik butunlay korxonaga o’tgandagina mavjud bo’ladi. Ungacha aktivni sotib olish operatsiyasi odatda muayyan yo’qotishlarsiz bekor qilinishi mumkin, shuning uchun aktiv etirof etilmaydi. Asosiy vositalarni etirof egishning ikkinchi sharti, odatda, buxgalteriya hisobi amaliyotida oson qanoatlantiriladi, chunki aktivni sotib olishni tasdiqlaydigan almashtirish opera iiyasi natijasida uning qiymati aniqlanadi. Shu bilan birga, agar aktiv xo’jalik subyektining o’z kuchi bilan vujudga kelsa, uning qiymatini ishonchli baholash tashqi taraflar bilan materiallar, ishchi kuchini sotib olish va asosiy vositani barpo etish jarayonidagi boshqa sarflar asosida amalga oshirilishi mumkin.
5-BHMSning 4-bandida quyidagi mezonlarga javob beruvchi moddiy akgivlar asosiy vositalar tarkibiga kiritilishi nazarda tutilgan:
a) bir yildan ko’proq xizmat muddati;
b) O’zbekiston Respublikasida belgilangan eng kam ish haqining ellik baravari miqdoridan ko’proq qiymatlagi predmetlar, bir donasi uchun.
Korxona rahbari hisobot yilida asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilash huquqiga ega.
Asosiy vositalar tarkibidagi jihozlarning hisobi uchun ular qiymatining kam miqdorini belgilashda xo’jalik subyekti rahbari sohaning xususiyatlariga, korxona ko’lami hamda korxonaning xo’jalik operatsiyalari xususiyatiga asoslanishi mumkin.
Shu 5-BHMSda xizmat muldash va qiymatidan qat’iy nazar quyidagilar asosiy vositalar tarkibiga kiritilmasligi belgilab qo’yilgan: a) maxsus asbob va qurilmalar; b) maxsus va sanitar kiyim, maxsus poyabzal; va yotar joy buyumlari; I) kanselariya buyumlari; d) oshxona anjomlari, shuningdek, oshxona sochiq-dasturxonlari;) qurilish bo’yicha sarflar qurishmontaj ishlari qiymatiga kiritiladigan vaqtinchalik moslama va qurilmalar; j) foydalanish muddati bir yildan kam bo’lgan almashtiriluvchi inshootlar; z) ov qurollari.
Shuni qayd etish kerakki, bozor iqtisodi sharoitidagi buxgalteriya hisobida markazlashgan rejali iqtisodiyot shartsharoitidan farqli o’laroq, asosiy vositalarning yangi obektlari paydo bo’ladi va hisobga olinadi. Ularga qono’n hujjatlariga muvofiq korxonaga mulk sifatida beriladigan yer uchastkasi ham kiradi. Yuqorida ko’rsatilgan BHMSning 5-bandiga muvofiq asosiy vositalarning yagona buxgalteriya hisobi inventar obektdir. Malum mustaqil vazifalarni bajarish uchun mo’ljallangan barcha moslamalar va ashyolar yoki alohida konstro’ktiv jihozlangan o’sko’nalari bo’lgan obyekt inventar obyekti, deb e’tirof etiladi. Masalan, ishlab chiqarish binosini ishga tushirishda unga, odatda, yong’indan saqlash, ventilyatsion va isitish tizimlari biriktiriladi. Buxgalter hisobida bunday qurilmalar bino bilan birga bir inventar obyekt sifatida qaraladi. Ammo asosiy binoga biriktirilgan passajir yoki yuk liftlari, sovutgich kameralari, sanoat pechlari, odatda, alohida inventar obektlar sifatida qaraladi. Malum ishni bajarishga mo’ljallangan va o’zida bir butunlikni ifodalovchi konstruktiv birikkan predmetlarning alohida kompleksi ham o’z navbatida invetar obekti bo’lishi mumkin. Konstruktiv birikkan predmetlar kompleksi deganda kompleksga kiruvchi har bir predmet mustaqil emas, balki faqat o’z vazifasini kompleks tarkibida bajarishi natijasida umumiy moslama va xususiyatga ega bo’lgan bitta yoki turli vazifaga ega bo’lgan bitta yoki bir necha predmet tushuniladi. Biroq bitta asosiy vositaning turli foydalanish muddatiga ega bir nechta mustaqil obekti bo’lsa, har bir bunday obekt buxgalteriya hisobida alohida mustaqil inventar obekti sifatida e’tirof etiladi. Yuqorida keltirilgan -misolga qaytsak, faraz qilaylik, foydali xizmat muddati 40 yilga m o’ljallangan ishlab chiqarish binosiga ega bo’lgan korxonada foydali xizmat muddati yetkazib beruvchi tomonidan kafolatlangan va 25 yilni tashkil etadigan zamonaviy yong’indan saqlash tizimi montaj qilindi. Mazkur holatda binoning yong’indan saqlash tizimi asosiy vositalarning alohida inventar obyekti sifatida hisobga olinishi kerak.
6 Moliyaviy qo’viltnalar hisobi .
7 Xarajatlar turkumlanishi va mahsulot (ish, xizmatlar) tannarxini kalkulyatsiya qilish hamda hisobda aks ettirish .
Tаnnаrх – korxonaning mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish uchun pul shaklida ifоdalаnuvchi iqtisodiy kategoriyasidir.
Tаnnаrх – bu аniq korxona sharoitida ishlab chiqаrilgan mahsulot qiymаtining asoslangan qismi. U hаr bir korxonada mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish nimаga to‘g‘ri kеlishini ko‘rsаtаdi. Mahsulot ishlab chiqarishga mа’lum miqdоrda ishlab chiqarish mаblаg‘i va ishchilarning jonli mehnati sаrflаnаdi. Ishlab chiqarishga sаrflаngan mаblаg‘ korxonaning urug‘lik, yoqilg‘i, o‘g‘itlar, elеktr quvvati, asosiy vositalar ko‘rinishida sаrflаngan va uning vositalarida moddiylаshtirilgan mehnatni ko‘rsаtаdi. Jonli mehnat hаqiqiy to‘lоv bo‘yicha hisоbga оlinаdi. Tаnnаrх o‘zida qishloq xo‘jaligi korxonasi faoliyatining asosiy ko‘rsatkichlaridan birini ifоdalаydi, chunki, unda ularning ishlarini sifаtli tоmоni, ishlab chiqarish vositalari va mehnat resurslaridan оqilоnа foydalanish darajasi ko‘rsаtilаdi. Ishlab chiqarishning iqtisodiy samaradorligining oshirilishi ish yakunida tannarxni pаsаytirgan holda yuqori sifаtli mahsulot ishlab chiqаrilishi bilan bеlgilаnаdi. Chunki, tаnnаrхning darajasi qishloq xo‘jaligi mahsulotlarini jоylаshtirish va iхtisоslаshtirish mеzоni bo‘lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, tаnnаrхni hisоblаb chiqarish ishlab chiqarishning rеntаbеlligini bеlgilаydi.
Yalpi mahsulot tannarxi o‘zida korxonaning ishlab chiqarishga sаrflаngan hammа mаblаg‘ini ifоdalаydi. Qishloq xo‘jaligi korxonalarining ishlab chiqarishga qilgan sаrf-xarajatlari qishloq xo‘jaligi ekin yerlariga ishlоv berish jarayonida foydalаnilgan mаshinаlar, mexanizmlar, boshqa asosiy fondlar, moddiy, mehnat va boshqa ishlab chiqarish resurslari sаrfidan yuzаga kеlаdi. Mahsulot birligi tannarxi – ishlab chiqarish xarajatlarini nаturаl ko‘rinishdagi yalpi mahsulot hаjmiga bo‘lish yo‘li bilan аniqlаnаdi: