3-mavzu: Alkimyo davri. Reja

Arablar. VII asrda jahon sahnasida arablar paydo bo‘lishdi. Shu paytgacha ular 
Arabiston yarim orolining cho‘llarida yashar edilar, ammo birinchi ming yillikning 
ikkinchi yarmida islom - yangi din bayrog‘i ostida, g‘alabali yurishlar boshlab, 
Osiyoning g‘arbiy va Afrikaning shimoliy viloyatlarini bostirib olishdi. Eramizdan 
avvalgi 641 yilda ular Misrga bostirib kirdilar va tezda butun davlatni egallab olishdi, bir 
necha yildan keyin esa xuddi shunday qilib Fors davlatini ham egalladilar. Ulkan arablar 
imperiyasi vujudga keldi. 
Qadimgi hukmdorlarga taqlid qilgan holda, arab xalifalari ham fanlarning 
taraqqiyotiga boshchilik qildilar va VII-IX asrlarda birinchi arab kimyogarlari paydo 
bo‘ldi. Arablar khemeia so‘zini “al+khemeua”deb qaytadan nomlashdi. Evropaliklar 
keyinchalik bu so‘zni arablardan olishib, shundan evropa tillarida “alkimyo” va 
“alkimyogar” terminlari paydo bo‘lgan. “Alkimyo” termini ishlatilganda, kimyoning 300 
yildan 1600 yilgacha bo‘lgan davr tarixi haqida gapiriladi. 
Khemeia bilan arablar birinchi marta g‘alati bir sharoitda tanishishdi. 670 yilda 
Konstantinopolda (xristianlar olamida eng katta va kuchli shahar) turgan arab flotining 
kemalari “greklar olovi” bilan, yonganda kuchli alanga hosil qiladigan va suv yordamida 
o‘chirib bo‘lmaydigan, kimyoviy aralashma bilan, yondirildi. Aytishlaricha, bu 
aralashmani khemeia bilan shug‘ullanuvchi, arablardan qutulish maqsadida o‘z vatani 
Misr (yoki Suriya bo‘lishi mumkin) dan qochgan Kallinik tayyorlagan edi. 
Evropada kimyoning tarix sahifalari 300 ÷ 1100 yillarni qamrab olgan davr oralig‘i 
deyarli bo‘m-bo‘shdir.
650 yildan keyin grek-misr alkimyosining rivojlanishini arablar to‘liq nazorat ostiga 
olishdi, bu besh asr davomida shunday davom etdi. Bu davrning izlari bir qator arabcha 
negizli kimyoviy terminlarda saqlanib qolgan: alembic (haydash kubi), alkali(ishqor), 
alcohol (cpirt), carboy (shisha idish), narhta (ligroin),zircon (sirkoniy) va hokazo. 
Evropada Geber nomi bilan mashhur bo‘lgan, eng iqtidorli va mashhur arab 
alkimyogari Jobir ibn Xayyon (721-815 yy) edi. U arablar imperiyasining gullab-
yashnagan davri (“Ming bir kecha”da tanilgan Xorun al-Rashid davrida) yashagan. Jobir 
nashatir spirtini tavsiflab berdi va qo‘rg‘oshinli oq bo‘yoqni tayyorlash usulini ko‘rsatdi. 
U o‘sha davrda ma’lum bo‘lgan kislotalardan eng kuchlisi - sirka kislotasini olish usulini 
yaratgan. U nitrat kislotaning kuchsiz eritmasini olishga muvaffaq bo‘ldi. Jobir 
metallarning transmutatsiya imkoniyatlarini o‘rgandi, uning bu tadqiqotlari 
alkimyogarlarning kelgusi avlodlariga kuchli ta’sir ko‘rsatdi. Jobir simobni o‘ziga xos 
metall deb hisobladi, chunki simob suyuq holatda bo‘lganligi sababli, tarkibida 
aralashmalar miqdori kam bo‘ladi. Oltingugurt ham xuddi shunday o‘ziga xos xossalarga 
ega: u alangalanishga qobildir (shuningdek, u oltin kabi sariqdir). Djobir o‘sha 
davrdama’lum bo‘lgan, qolgan ettita metallning barchasi er qa’rida «etilayotgan» simob 
va oltingugurt aralashmasidan hosil bo‘ladi, deb hisoblar edi. Ancha mukammal bo‘lgan 
metall - oltinning hosil bo‘lishi hammasidan ham qiyindir. SHuning uchun, oltinni olish 
uchun, oltinni “etilishini” tezlatadigan moddani topish kerak edi.
Qadimgi naqllarda aytilishicha, bu modda quruq kukun holida bo‘ladi. Greklar uni 
xerion, ya’ni “quruq” deb atashardi, arablar uni al-iksir deb o‘zgartirishidava nihoyat 
evropaliklarning tillarida “eleksir” so‘zi paydo bo‘ldi. Evropada bu ajoyib modda falsafiy 
tosh, degan nomni oldi (1800 yilgacha barcha “olimlar”ni “faylasuf” deb 
atalishinieslaylik). Eliksir boshqa ajoyib hossalarga ham ega bo‘lishi kerak edi. Masalan, 
barcha kasalliklardan davolash kerak edi va eng asosiysi mangu, abadiy hayotni berishi 

---

4 
kerak edi. Natijada, keyingi yuz yilliklarda alkimyogarlar ikkita parallel bo‘lgan yo‘ldan 
borishdi: bir xillari – oltinni izlashardi, boshqalari esa – abadiy hayotni bag‘ishlovchi