3 Mavzu: inssenirovka ustidagi ish bosqichlari

bizning o 'rmonda, Bo Tib o 'tur zo (r tanlov, deb o’rmondagi barcha 
hayvonlarni tanlovga chorlaydilar. Barcha tanlovlarning hakami Sher aka bilan 
uning rafiqasini qarsaklar bilan kutib oladilar. Ishtirokchilar endi eion 
qilinadigan vaqtda Eshshak sahnaga yugurib chiqib, Sher akaga egilib ta'zim 
qilib, Sher aka to’g’risida va'zxonlik qilib, unga to’n, do’ppi kiygazadi. 119 
Shunday qilib, ko’rik-tanlov boshlanib, birinchi ishtirokchi Bo’ri, so’ng 
Xo’roz, Ayiq va Bulbul o’z mahoratlarini namoyish etib, qo’shiq kuylaydilar. 
Ayniqsa, Bulbul kuylaganda hamma qoyil qolib, qarsak chalib olqishlaydi. 
Oxirgi boiib, Eshshakvoy chiqib, maza qilib, barchaning qulog’ini qomatga 
keltirib, hangrab beradi. _oliblarni eion qilish uchun so’z Shyerga beriladi. Sher 
Eshshakni maqtab, g’oliblikni unga beradi. Ish jarayonida har bir obrazning 
xarakteri yaxshilab o’rganilib, chizgilari topildi. Shu tasviriy masalning 
g’oyaviy davomi sifatida boshqa kurs talabalari bilan «Ziyofat» nomli tomosha, 
bir qancha mashhur mualliflarning masallari asosida sahnalashtirildi. Bu 
tomoshada masallarni birlashtirish maium qiyinchiliklarni yuzaga keltirdi. 
Lekin, asosiy g’oyadan kelib chiqib, barcha masallar farzandli boigan o’rmon 
shohi Sherning farzandiga atab uyushtirgan ziyofati voqeasiga montaj qilindi. 
Bu tomoshada ko’plab turli obrazlarning ishtirok etishi, ommaviy sahnalarning 
ko’pligi bilan ajralib turdi. Tomoshada kursning barcha talabalari faol ishtirok 
etadilar (Ssenariy ilova qilinmoqda). Tasviriy qo’shiq - eng murakkab 
janrlardan biri boiib, ssenariysi, asosan, qo’shiqlar va she'rlarga quriladi. 
Ssenariy asosini qo’shiqlar tashkil etib, she'r yordamchi, izohlovchi, 
epizodlarni ulovchi vazifasida qoilaniladi. Tasviriy qo’shiq kompozitsiyasi 
ham dramaturgiyaning qoidalariga rioya qilgan holda, bir nechta qo’shiqlar 
kompozitsiyasidan tashkil topadi. Tasviriy qo’shiqda albatta voqea boiib, 
qarama-qarshilik asnosida voqealar rivojlanadi. Unda albatta tugun, 
kulminatsiya va yechim boiishi shart. Iloji boricha ishtirokchilarning 
imkoniyatlaridan kelib chiqqan holda qo’shiqlar jonli ijro etilishi kerak. Ba'zan, 

---

jonli ijroga imkoniyat bo’lmasa fonogrammadan foydalaniladi. Qo’shiqlar 
boshidan oxirigacha toiiq yoki kerakli qismlari olinib montaj qilinadi. Lekin, 
duch kelgan qo’shiqni zo’rma-zo’raki tomoshaga tiqib boimaydi. Har bir 
qo’shiq albatta g’oyaviy jihatdan mavzuga to’g’ri, mos ravishda tanlab olinishi 
lozim. Qo’shiqlar, mumtoz ashulalar, zamonaviy estrada yo’hdagi, xalq 
yo’hdagi yoki folklor yo’nalishida boiishi mumkin. Albatta, har bir qo’shiqning 
zamirida voqea, xatti-harakat boiishi lozim. Boshqacha qilib aytganda, 
sahriaviy klip shaklida boiishi kerak. Hozirgi kunda butun dunyoda 
ommalashib borayotgan «videoklip »larning asosida tasviriy qo’shiq turadi. 
Videoklipni kichik film deb qarasak, tasviriy qo’shiqqa kichik spektakl deb 
qarashimiz lozim. Albatta dramatik spektakllardagi singari tasviriy qo’- shiqlar 
kompozitsiyasida, mavzuga mos dekoratsiya, bezaklar, rekvizit, kostumlarning 
boiishi shart. Biz bilamizki, musiqali dramada pyesaga, kompozitor maxsus 
libretto yozadi. Aktyorlar dialog va monologlar bilan bir qatorda ariyalar ijro 
etishadi. Tasviriy qo’shiq kompozitsiyasidan tashkil topgan tomoshada esa, 
hech qanday maxsus pyesa boimay, rejissorning fantaziyasidan kelib chiqib, 
ssenariy yaratiladi. Hech qanday libretto yozilmaydi. Ssenariyga tayyor 
qo’shiqlardan mavzuga mos ravishda tanlab olinadi. Agar lozim boisa, yangi 
qo’shiq yaratiladi. Teatrlashtirilgan konsertning asosini tasviriy qo’shiqlar 
tashkil etadi. Oxirgi yillarda tasviriy qo’shiqlarda ta'sirchan vositalar keng 
qoilanilmoqda. Misol uchun, 2005-yil Moskvaning «Rossiya» konsert 
saroyida, _alabaning 60 yilligiga bag’ishlab o’tkazilgan konsert toiiq tasviriy 
qo’shiqlar kompozitsiyasi yordamida sahnalashtirildi. Sahnada front tasviri, 
ko’chma dala oshxonasining oshpazi askarlar kotelogiga ovqat suzib 
bermoqda... Shu payt front ortidan mashinalarda san'atkorlar tashrif 
buyurishadi. Sahnada tanklar ortilgan harbiy eshelonning ikki vagoni 
qo’riqchilari bilan paydo boiadi. San'atkorlar o’z dasturlarini namoyish eta 
boshlaydilar. Soldatlar esa ovqatlanib ularning qo’shiqlarini tinglaydilar. 
Rejissor har bir qo’shiqni epizodga shunday ustalik bilan ulaganki, bu yerdagi 
qo’shiqlar, raqslar, teatrlashtirish uzviy ketma-ketlikda biri-birini toidirib, 
tempo-ritm rivojida kulminatsiyaga boradi. Tasviriy qo’shiqda ijro etilgan ona 
va sevgan qizi bilan xayrlashuv sahnalari, sevgilisi bilan oxirgi tushgan valsi 
va h.k.lar plastik harakatlarda biror-bir so’zsiz ko’rsatib berilgan. Bu yerdagi 
aktyorlar ijrosi, xonandalarning sahnadagi voqea holatiga kirib qo’shiq ijro 
etishlari, dekoratsiya va kostumlar o’ziga xos sahnaviy muhitni yaratgan. 
Barcha qo’shiqlar jonli ijro 120 121 qilinib, qo’shiqchilar ham (o’sha davrga 
mos kiyingan) tomoshaning uzviy ishtirokchisiga aylanadilar. Talabalar 
tasviriy qo’shiq ustida ishlaganlarida, asosan mavzuni, unga mos qo’shiqlarni 
tanlashga katta e'tibor berishlari lozim. Mana shundagina tomoshaning umumiy 
badiiy obrazini to’g’ri topish mumkin bo’ladi. o’zbekfilmning oltin fondiga 
kirgan «Maftuningman» filmi ko’pchilikning yodida. Mana shu filmdagi 
«Sartarosh» qo’shig’ini eslang. Bu qo’shiq tasviriy jihatdan ham ajoyib 
tasvirlangan. Sartarosh rolida marhum aktyor _ani Ag’zamov, rejissor 
assistenti rolida aktyor Nabi Rahimovlar o’z obrazlarini aic darajada ijro 
etishgan. Tasviriy qo’shiqni yaratishda xalq qo’shiqlari, termalar, laparlar 
tayyor material vazifasini o’tab, ^ejissor va ssenaristning mushkulini 
osonlashtiradi. Ayniqsa, xalqimizda kasbhunarga bag’ishlangan (temirchi, 
oshpaz, nonvoy, kosib va h.k.) qo’shiqlar repertuari juda ham ko’pdir. 

---

Talabalar bilan sahnalashtirilgan «Tabassum qishlog’idagi bir muhabbat tarixi« 
(kurs rahbari F.Ahmedov) nomli tomoshada qo’shiqlar bilan she'riy matnlar 
bir-birini uzviy to’ldirib, bog’langan. Xalq qo’shiqlari bilan zamonaviy 
qo’shiqlar ustalik bilan ishlatilgan. Tomosha prologi ta'riflash shaklida qurilgan 
bo’lib, barcha qatnashchilar: Yallama yorim yallola, yallolashaylik, Uchtami-