3-мавзу. Мантиқий боғловчилар. (2 соат) Режа: Мулоҳаза тушунчаси

3.Дизъюнкция (мантиқий йиғинди) амали. Мулоҳаза мантиқида ишлатиладиган учинчи амал “ёки” боғловчига тўғри келади. Шуни таъкидлаш керакки, “ёки” боғловчиси ўзбек тилида икки хил маънода ишлатилади. Биринчи ҳолда рад этувчи “ёки”, иккинчи ҳолда рад этмайдиган “ёки” маъносида ишлатилади. Бунинг фарқи қуйидагилардан иборат. Агар ва мулоҳазаларнинг иккаласи ҳам ёлғон бўлса, у ҳолда “ ёки ” мулоҳаза шубҳасиз ёлғон бўлади. Агар чин ва ёлғон (ёки ёлғон ва чин) бўлса, у ҳолда “ ёки ” ни чин деб қараш керак, бу эса ўзбек тилидаги “ёки” сўзининг маъносига тўғри келади. Аммо ҳар иккала ва мулоҳазалар чин бўлганда “ ёки ” мулоҳазалар чин бўлади. Бу вақтда “ ёки ” мулоҳазага қандай қараш керак?
Масалан, “Бугун якшанба ёки мен кинога бораман” мулоҳазани олайлик. Агар бугун якшанба ва мен кинога борсам, у ҳолда бу мулоҳаза чин ёки ёлғонми? Ўзбек тилида “ёки” боғловчиси бир маънода, баъзан эса бошқа маънода ишлатилади. Агар юқоридаги мулоҳазани чин деб қарасак, у ҳолда “ёки” ни рад этмайдиган маънода, иккинчи ҳолда “ёки” ни рад этувчи маънода ишлатилаяпти деймиз.
4-таъриф. Рад этмайдиган маънода ишлатиладиган “ёки” мантиқий амал дизъюнкция (лотинча disjunctio - фарқ қиламан сўзидан) дейилади. Иккита ва мулоҳазанинг дизъюнкцияси “ ” каби ёзилади ва “ ёки ” деб ўқилади.
Икки ва мулоҳазанинг дизъюнкцияси мураккаб мулоҳаза бўлиб, у фақат ва ёлғон бўлгандагина ёлғон қиймат қабул қилиб, қолган ҳолларда чин қийматни қабул қилади.Дизъюнкция амалини қуйидаги чинлик жадвали орқали ҳам ифодалаш мумкин:

ч	ч	Ч
ч	ё	Ч
ё	ч	Ч
ё	ё	Ё