3-Mavzu: XIV asrning ikkinchi yarmi va XVI asrda Movaraunnahrda tarbiya, maktab va pedagogik fikrlar rivoji. XVII аsrdаn XIX аsrning yarmigаchа tаrbiya,mаktаb vа pеdаgоgik fikrlаr rivoji Reja

Buxоrо amirligi, Qo’qоn vа Xivа xоnliklаridа ta’lim-tarbiya

Buxoro, Xiva, Qo‘qon xonliklarida ta’lim-tarbiya, maktab, fan va madaniyat XVI asr boshlarida temuriylar sulolasi inqirozga uchradi. Uning o'rniga s h a y b o n iy la r h u k m ron ligi o'rnatildi. S h a y b o n iy x o n (1 4 5 1 — 1510) Movarounnahrda kuchli markazlashgan davlat barpo qihsh uchun kurash olib bordi, uning halokatidan so'ng yana o'zaro urushlar sodir bo'lib turdi. Oqibatda bu hududda uch xonlik, avvalo, Buxoro va Xiva, XVIII asr oxiriga kelib, Qo'qon xonligi qaror topdi. Buxoro xoni Abdullaxon davrida boshqa davlatlar bilan har tomonlama aloqalar o'rnatihshiga erishildi. Jumladan, Hindistonda shoh Akbar, Sharqiy Ovrupoda Ivan Grozniy bilan xalqaro munosabatlar o'rnatildi. Markaziy hokimiyatning mustahkamlanishi ko'plab ijtimoiy binolar qurish imkoniyatini berdi, Abdullaxon 1001 rabot va sardoba, ko'plab madrasa, masjid, xonaqo, ko'prik, suv ombori va boshqa inshootlarni qurdirdi. U atrofiga yozuvchi, shoir va olimlarni to'plab, ularga homiylik qildi. Shoirlar orasida ayniqsa Mushfiqiy o'z madhiyalari, lirik she’r va xajviyalari b ilan shuhrat topdi.Buyuk muarrix Hofiz Ta n is h B u x o ro d a «Abdullanoma» nom h katta tarixiy kitob yozdi. Bu davrda tibbiyot sohasida Sultonah Sam arqandiy «Dastur al-iloj», M u h am m ad Y u su f «T ahqiq al-h u m ayyot», «Zubdat u l-k ah h olin » asarlarini; shoir va adiblardan Bobur, M uhammad Solih, Majhsiy, H asan N isoriy, Binoiy, Vosifiy, Ubaydiy, G'oyibiy Sam arqandiy barakah ijod qildilar. M azk u r davrda M u h am m ad B a lx iy n in g 5 0 0 0 b a y td a n ib orat « S u b x o n q u lix o n n o m a » , M ir m u h a m m a d A m in B u x o r iy n in g «Ubaydullanom a», Sayido N asafiyning she’r va qasidalari, So'fi Olloyor va Boborahim M ashrab sh e’rlari yaratildi. M adrasani bitirganlardan m udarris, m utavali, qozi, im om lar, fan arboblari, adibu shoirlar y etish ib chiqardi.

XVII-XIX asrlarda О‘rta Osiyoda bir nechta turdagi ta’lim muassasalari (maktab, madrasa, qorixona, daloilxona, otinoyilar maktablari) mavjud edi. Ayniqsa Qо‘qon, Toshkent, Buxoro kabi shaharlarda ularning soni tez kо‘paygan.

Maktablar boshlang‘ich ta’lim muassasasi hisoblanib, unda bolalarga yozish va о‘qish о‘rgatilgan, din haqida dastlabki ma’lumotlar berilgan. Madrasalar yuqori turuvchi о‘quv muassasasi hisoblangan, qorixona va daloilxona («Daloil al-xayrot») quyi diniy xizmatchilarni tayyorlagan.

XIX asrdagi Qо‘qon xonlari arxivlarida beklar va xonlar saroylarida sag‘ir (yetim)lar uchun ochilgan maktablar haqidagi ma’lumotlar saqlanib qolgan. Bunday maktablar davlat mablag‘lari hisobiga faoliyat yuritgan.