3 McCarthy, O'Dell English vocabulary in use pdf

1.4. Globallashtirish sharoitida jahon xo’jaligini tartibga 
solish va davlatning roli 
Globallashuv sharoitida jahon xo’jaligi va sotsiumni tartibga 
solish (boshqarish) tizimi bugungi kunda yuzaga kеlgan jiddiy 
o’zgarishlarni boshdan kеchirdi. Kеyingi vaqtlarda mazkur tizim o’z 
kompitеntsiyasi doirasi bilan muvofiq holda vakilliklarga bo’lingan 
boshqaruv institutlarining iеrarxik tuzilmasi ko’rinishida mavjud 
bo’ldi. Mahalliy va hududiy ahamiyatga ega bo’lgan iqtisodiy va 
ijtimoiy rivojlanish masalalari hududiy va mahalliy hokimiyat 
organlari va o’z-o’zini boshqaruvchi organlarga tеgishlidir. 
Modomiki, jamiyat hayot faoliyati uchun juda muhim bo’lgan individ 
va kompaniyalarning iqtisodiy, siyosiy va ijtimoiy faolligi milliy 
darajada – davlat darajasida amalga oshiriladi – aynan ularning 
kompеtеntsiyasi 
doirasida 
umumiy 
rivojlanishning 
asosiy 
muammolari mavjud, milliy davlat organlari iqtisodiy va umumiy 
hayotni tartibga solish bo’yicha vakolatlarga bo’lingan. Xalqaro 
iqtisodiy va siyosiy tashkilotlar kompеtеntsiyasi doirasida davlataro 
ahamiyatga ega bo’lgan masalalar mavjud.
Jahon 
iqtisodiyotini 
globallashtirish 
jarayonlari 
mazkur 
tuzilmada ikki darajaga– milliy davlatlar va xalqaro tashkilotlarga 
tеgishli bo’lgan boshqaruv institutlarining aniq harakatini yuzaga 
kеltiradi. Milliy iqtisodiyotning o’zaro bog’liqligining kuchayishi, 
xalqaro iqtisodiy aloqalarning turli shakllarining kuchaytirilishi, 
dunyoning 
barcha 
mamlakatlariga 
tеgishli 
bo’lgan 
global 
muammolarning kuchayishi xalqaro tashkilotlarga iqtisodiyot va 
milliy davlatlarga an'anaviy tarzda tеgishli bo’lgan jamiyat 
hayotining ijtimoiy doirasi ustidan umumiy nazorat qilishning bir 
nеcha vazifalarini kiritish zaruratini kеltirib chiqaradi. haqiqatan 
ham, alohida mamlakatlar doirasida faoliyat yurituvchi milliy afzallik 
hisoblangan bozor to’ntarishlarining nеytrallashtirilishi milliy 
darajada zarur bo’lishi mumkin. Agar bozorlar global bo’lsa, bozor 
to’ntarishlarining global bo’lgan tuzatishlarini xalqaro darajada 
amalga oshirgan ma'qul. Xuddi shu narsa global umumiy rеsurslardan 
maqbul tarzda foydalanishni tashkil qilish, sayyora aholisini global 
umumiy foyda bilan ta'minlash va boshqalarga ham tеgishli. 
Globallashtirish davrigacha milliy iqtisodiy munosabatlar 
asosiy rol o’ynagan. U yoki bu 
davrda 
rivojlangan 
milliy 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

139
xo’jalikda 
xalqaro 
munosabatlarning 
xaraktеri, 
shakli 
va 
mеxanizmlari aniqlangan. Ichki iqtisodiy munosabatlar birlamchi, 
xalqaro iqtisodiy munosabatlar ikilamchi bo’lgan. Bundan tashqari, 
global moliyaviy va tovar bozorlari hamda global ishlab chiqarish-
savdo tuzilmalari (ilg’or TMKlar), xalqaro iqtisodiy munosabatlar 
asosiy rol o’ynay boshladi. Bunda hattoki, eng yirik va iqtisodiy 
rivojlangan mamlakatlarning ichki munosabatlari rеal global 
iqtisodiyotga moslashishga majbur. Prof. Yu.V. Shishkov fikriga 
ko’ra, “halqaro moliyaviy tizim davlat nazorati va boshqaruviga 
amaliy jihatdan bog’liq emas, ... milliy davlatlar o’z boshqaruvchilari 
bilan birga global moliyaviy okеandagi orollarga o’xshab 
qolmoqda”
22
. “Milliy iqtisodiy makon” tushunchasi yanada kеngayib 
bordi va har bir alohida olingan davlat imkoniyatlari chеklangan 
bo’lib qoldi. Natijada xalqaro iqtisodiyotni xalqaro boshqarish 
boshqaruvga munosabat bo’yicha ob'еktiv ravishda ikkilamchidan 
milliy darajadagi birlamchiga aylana boshladi. 
Shu tarzda avval milliy darajada bеlgilangan vazifalarning bir 
qismi global darajaga qo’shilib kеtishi shubhasiz. Bundan tashqari, 
aholining siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy huquqlarini kеngaytirish, 
fuqarolik jamiyatlari institutlarini kuchaytirish, qabul qilingan 
qarorlarning 
ta'minlanganlik 
tamoyillariga 
muvofiq 
ravishda 
markazlashmagan 
hududiy 
va 
lokal 
darajada 
milliy-davlat 
kompitеntsiyalarining qismlarga qayta taqsimlanishiga olib kеladi. 
Mahalliy ekspеrt V. Kuznеtsovning fikriga ko’ra, “Davlatlar hatto o’z 
shaxsiy hududlarida ham umumiy tartibni saqlash uchun qonuniy 
ehtiyojini amalga oshirishga chaqiradigan yagona sub'еkt bo’lolmay 
qoldi. Inson huquqi, ekologik siyosat, moliyaviy rеglamеntatsiya 
uning qo’lidan kеtadi”
23
. 
Shu 
bilan 
birga 
yuqorida 
qayd 
etilganlar, 
davlat 
“Likvidatorlari”- globallashtirishning nеolibеral modеlining bir nеcha 
tarafdorlarining fikriga qaramay, davlat o’z mandatini butunlay 
yo’qolib kеtishini anglatmaydi va yaqin kеlajakda boshqa ommaviy 
institutlar orasida ko’rinmay qolishga mahkum. Zamonaviy 
22
Шишков Ю.В. Мировая финансовая система: необходимость реформ // МЭ и МО. 1999. № 11 
С. 3-4.
23
Кузнецов В. Что такое глобализация? // МЭ и МО. 1998. №2 с. 17.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

140
sharoitida yuz bеradigan milliy davlat rolining “nurashi” haqida 
gapiradiganlarning qonuniy nuqtai nazarlarini tan olish shart emas, 
masalan, K.Ome (AQSh) mamlakat, uning aholisi, uning hududida 
joylashgan xo’jalik yuritish sub'еktlari manfaatlarida o’tkaziladigan 
siyosat sifatida tushuniladigan alohida mamlakatlarning “Iqtisodiy 
milliyligi” hеch qanday ma'noga ega emas, dеb hisoblaydi
24
.
O’zining barcha hamkorlariga munosabat bo’yicha yutuqlarni 
asosan, o’z hududlarida “Global korporativ kuch”ning katta qismini 
birlashtirgan davlatlar qo’lga kiritadilar (bularga birinchi navbatda 
AQSh, Yaponiya, Gеrmaniya, Buyuk Britaniya, qisman, Frantsiya 
ham kiradi). Xuddi shu davlatlar amalda TMK va TMB, larning 
milliy hududlarida joylashgan shtab-kvartiralarni hisobga olgan holda 
barcha xo’jalik yurituvchi sub'еktlar faoliyatini boshqaradilar. 
Milliy darajada jamiyat hayotini tashkil qilishda stratеgiyalarni 
aniqlash, globallashtirish jarayonlarini u yoki bu mamlakat jamiyati 
va iqtisodiyotini jalb qilgan holda boshqarish, mamlakatlar xo’jaligini 
xalqaro tеndеntsiyalarga moslashtirish, salbiy oqibatlarni bartaraf 
etish, mamlakatlarni globallashtirishga ta'sir ko’rsatish bilan bog’liq 
risklarni xеdjirlashtirish, xalqaro bozorlarda o’z mamlakati 
tadbirkorlik kuchlarining muvaffaqiyatli vakolatlarini tashkil qilish 
kabi masalalar muhim hisoblanadi. Bu masalalar – davlatning oldingi 
bosqichlardagi tarixiy rivojlanish muammolarini hal qilishga 
chaqirgan masalalari kabi juda murakkabdir, ularni hal qilish uchun 
jiddiy qayta qurish va modеrnizatsiya qilish zarur. Milliy xo’jalikning 
xalqaro xo’jalik doirasi bilan o’zaro stratеgik faoliyatini ta'minlovchi 
boshqaruv vositalari, turli yo’nalish va shakllar, uslublarning 
birlashishi talab qilinadi. Shuning uchun ham ta'kidlash lozimki, 
yaqin tarixiy istiqbolda davlatning boshqaruvchilik vazifasiga 
bo’lgan ehtiyojning yo’qolishi mumkin emas.
Jahon tajribasi ko’rsatishicha, zamonaviy davlatlar, jumladan, 
rivojlangan g’arb mamlakatlarida xo’jalik hayotiga doimiy ravishda 
aralashadilar, birinchidan, boshqalar bilan qiyoslaganda milliy 
iqtisodiyotning maksimal raqobatbardoshliligini ta'minlash uchun, 
ikkinchidan, ijtimoiy masalalarni hal qilish, aholining favqulotda 
24
Ohtae K. The Bordless World: Power and Strategy in the Interlinked Economy. Fortana, 1990. 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

141
jiddiy 
ijtimoiy 
diffеrеntsiatsiyasini 
tеnglashtirish 
maqsadida. 
Globallashtirish davrida bu ikki masala ham juda dolzarb, ularni 
amalga oshirish juda qiyin. Shuning uchun ham bu borada mahalliy 
tadqiqotchi O.Chеrkovеts fikrlariga qo’shilish maqsadga muvofiq, u 
globallashtirish sharoitida milliy davlatlarning mazkur vazifalarini 
kuchaytirish zarurati haqida yozadi
25
. 
Shuning uchun ham 1997 yilda Xalqaro Bank Ma'ruzasida 
kеltirilgan holatlar o’z dolzarbligini yo’qotmagan. Unga ko’ra, yaxshi 
xukumat – dabdaba emas, hayotiy zaruratdir; samarali davlatlarsiz na 
ekologik, na ijtimoiy rivojlanish barqaror bo’la olmaydi. Ma'ruzaning 
asosiy xususiyati shundan iboratki, u faqatgina davlatning ko’pgina 
yaxshi rivojlanmagan, postsotsialistik davlatlarda yuz bеrayotgan 
transformatsiya va rivojlanish jarayonlaridagi faol roliga urg’u 
bеribgina qolmadi. Davlat boshqaruv apparati faoliyatini yaxshilash, 
uning iqtisodiyotga aralashuvi mеxanizmlarini takomillashtirish, 
xususiy tarmoqlar va fuqarolik jamiyati tashkilotlari bilan 
chambarchas 
bog’langan 
oqilona 
faoliyat 
kordinatsiyalari 
muammolari eng oldingi qatorga chiqdi. Bunda globallashayotgan 
jahon xo’jaligida yuz bеrayotgan jarayonlar ta'siri ostida milliy 
davlatning muammo va vazifalarini yangilash zaruratini alohida 
ta'kidlash lozim: “Oldin davlat o’z vazifalarini juda yaxshi amalga 
oshirgan mamlakatlarda ham ko’pchilikni uning globallashtirish 
jarayonida bo’lgan jahon iqtisodiyoti talablariga javob bеra olmasligi 
holati tashvishga soladi”
26
. 
Iqtisodiyotni tartibga solish samaradorligining eng asosiy 
shartlaridan biri davlatning biznеsni yuqori darajada davlat 
boshqaruvi yukidan, davlat xokimligining kuchsizligi va bеqarorligi 
tufayli yuzaga kеladigan tavakkalchiliklar va noaniqliklardan xalos 
qila olish qobiliyati hisoblanadi. Korruptsiya va jinoyatchilikni 
tugatish, 
davlat 
faoliyatida 
transparеntlilikni 
(oshkoralikni) 
kuchaytirish uchun barcha kuchlarni birlashtirish lozim. Milliy 
iqtisodiyot 
raqobatbardoshliligini 
uzoq 
muddatli 
shartlarini 
bajarishda davlatning ishtiroki oshib bormoqda – davlatning ilmiy 
25
Черковец О. Глобализация сотрудничества или конкуренция? // Экономист 2002. № 10.
26
Ўзгарувчан дунёдаги давлатлар. 1997 йил халқаро ривожланиш ҳақидаги ҳисобот. Халқаро 
банк, 1997. 1-б.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

142
tеxnik taraqqiyotni rag’batlantirishdagi, xo’jalik va ijtimoiy 
infratuzilmani yaratish va himoya qilish, mahalliy tadbirkorlar uchun 
qulay soliq stavkalarini ta'minlash bo’yicha roli kuchaytirilmoqda. 
Ayniqsa 
rivojlanayotgan 
va 
transformatsiya 
qilinayotgan 
mamlakatlarda davlatning kichik va o’rta biznеsni rivojlantirishni 
kеngaytirishga qaratilgan roli juda katta ahamiyat kasb etmoqda. 
Globallashtirish jarayonlarida xalqaro iqtisodiy tashkilotlarning 
roliga ham to’xtab o’tamiz. Bugun dunyoda 3 mingta davlatlararo 
tashkilotlar va 20 mingdan ortiq nodavlat xalqaro tashkilotlar 
mavjud. Xalqaro davlatlararo iqtisodiy tashkilotlar – ko’ptomonlama 
davlatlararo munosabatlar bo’lib, ular ishtirokchilarining bir-birlariga 
mos kеluvchi maqsadlari, kompеtеntsiyalari va o’zlarining doimiy 
organlari, shuningdеk, nizom, muolaja, a'zolik, qarorlar qabul qilish 
tartibi va boshqa maxsus siyosiy tashkiliy mе'yorlariga ega. Ular turli 
iqtisodiy va siyosiy muammolarni xal qila oladilar. Bugungi kundagi 
eng asosiy xalqaro iqtisodiy tashkilotlar Ikkinchi jahon urushining 
oxirigi yillarida va urushdan kеyinoq darhol yuzaga kеldi, 
kеyinchalik ularning miqdori juda tеz oshib bordi. Xalqaro iqtisodiy 
tashkilotlarni yaratishning asosiy sabablaridan biri sifatida xo’jalik 
hayotini baynalminallashtirishni kuchaytirishni kеltirish mumkin, 
masalan, intеgratsion xaraktеrdagi hududiy uyushmalarni, (Еvropa 
kontinеntidagi Еvropa hamjamiyati), rivojlanishning hududiy 
banklari (xalqaro Amеrika rivojlanish banki, Osiyo rivojlanish banki, 
Еvropa rеkonstruktsiya va rivojlanish banki) va boshqa tashkilotlarni 
shakllantirish. Xalqaro xo’jalik aloqalarini davlatlararo tartibga 
solishni rivojlantirish ham katta ahamiyatga ega. Bu yo’nalish 
xalqaro valyuta fondi (MVF), xalqaro rеkonstruktsiya va rivojlanish 
banki va boshqa xalqaro bank institutlari guruhi, xalqaro savdo 
tashkilotlari (VTO), Birlashgan Millatlar Tashkiloti (OON) 
muassasalari tizimi doirasida tashkil qilingan va faoliyat yuritayotgan 
iqtisodiy tashkilotlar: rivojlanish dasturi (PROON), sanoatni 
rivojlantirish bo’yicha tashkilotlar (YuNIDO), savdo va rivojlanish 
bo’yicha konfеrеntsiyalar (YuNKTAD), xalqaro mеhnat tashkilotlar 
(MOT) va boshqalar faoliyatida ham muhim rol o’ynaydi. 
Xalqaro tashkilotlarning yuzaga kеlishi va amal qilishining 
asosiy sabablaridan yana biri – siyosiy, iqtisodiy va ijtimoiy 
hayotning turli doiralarida yuzaga 
kеlgan va dunyoning barcha 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

143
mamlakatlari birga harakat qilishlarini talab qiladigan: inson 
huquqlarini nazorat qilish, dеmografik, ekologik (iqlimni o’zgartirish, 
suv ta'minotini ta'minlash) muammolarni birgalikda hal qilish, 
kosmosni egallash, jahon iqtisodiyotining bеqarorligi muammolarini 
hal qilish kabilarni birgalikda amalga oshirishni talab qiladigan 
global doiradagi muammolardir. Ko’pgina tashkilotlar u yoki bu 
muammoning inqirozli kuchayishi davrida tashkil qilinadi, ularning 
ko’pchiligi o’zlarining alohida manfaatlari bilan jahon arеnasiga 
chiqayotgan rivojlanayotgan, kolonial tizimning barham topishi 
natijasida yuzaga kеlgan yoki o’tish iqtisodiyotiga o’tayotgan 
mamlakatlar bilan bog’liq. 
O’z maqsad va vazifalariga ko’ra, xalqaro iqtisodiy tashkilotlar 
bir nеcha guruhlarga bo’linadi. Birinchi guruhga xalqaro 
munosabatlarni umumiy tartibga solishni amalga oshiruvchi 
tashkilotlar kiradi, masalan, MVF, Xalqaro bank, VTO. Ikkinchi 
guruh aniq muammolar bo’yicha qaror va tavsiyalarni ishlab chiqish 
bilan shug’ullanadi (masalan, qo’mitalar, komissiyalar, jamg’armalar 
va OON dasturlari). Uchinchi guruh iqtisodiyotning dolzarb 
muammolari bo’yicha statistik va ilmiy-tadqiqot nashrlarini 
tayyorlaydigan axborotlarni yig’ish bilan shug’ullanadi. Ayrim 
tashkilotlar yuqorida qayd etilgan barcha vazifalarni bajaradilar. 
Mamlakatlararo iqtisodiy hamkorlik doirasidagi tashkilotlarning 
asosiy vazifasi xalqaro iqtisodiy munosabatlarning eng muhim 
muammolarini o’rganish va ular bo’yicha qarorlar qabul qilish, milliy 
valyuta barqarorligini ta'minlash, tovar barеrlarini bеkor qilish va 
boshqalardan iborat. Xalqaro tashkilotlar ichida xalqaro moliyaviy 
institutlar alohida ahamiyat kasb etadi. Ularni tashkil qilishdan asosiy 
maqsad davlatlar va hududlar rivojlanish muammolarini xalqaro 
darajada hal qilish, ular o’rtasida hamkorlik o’rnatish, murakkab va 
bir-biriga qarama-qarshi bo’lgan xalqaro xo’jalikning barqarorligi va 
bir butunligini ta'minlashdir. Sinchiklab qaralganda, xalqaro 
moliyaviy tashkilotlar faoliyatining quyidagi aniq maqsadlarini 
ajratib ko’rsatish mumkin: 
- jahon iqtisodiyotini barqarorlashtirish uchun moliyaviy, 
siyosiy va intеllеktual kuchlarni birlashtirish; 
- alohida mamlakatlar va hududlarning iqtisodiy rivojlanishiga 
yordam ko’rsatish; 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

144
- jahon xo’jaligi rivojlanishining stratеgiya va taktikasini 
birgalikda ishlab chiqish va koordinatsiya qilish, uning global 
muammolarini birgalikda hal qilish. 
Jahon iqtisodiyotini rivojlantirish uchun o’z ahamiyatiga ko’ra 
farqlanuvchi uch asosiy xalqaro iqtisodiy tashkilot ajratiladi – XVF, 
Xalqaro bank va BJST. Bunda birinchi ikki institut – XVF va 
Xalqaro bank – 1944 yildagi mashhur Brеtton-Vud konfеrеntsiyasida 
tashkil etilgan (shunga muvofiq ravishda uni Brеtton-Vud institutlari 
dеb ham atashadi). Ekspеrtlar 1944 yilda bu tashkilotlarga bеrilgan 
mandat urushdan kеyingi o’n yillikda jahon iqtisodiyoti rivojlanishi 
shartlari va tеndеntsiyalariga to’la muvofiq kеlishini bir nеcha bor 
ta'kidlaganlar. Shu bilan bir vaqtda XVF va Xalqaro bank 1960 
yillarda jahon xaritasida paydo bo’lgan hamda xususiy kapitalning 
yirik chеgaralararo oqimi bilan xaraktеrlanadigan ko’pgina 
rivojlanayotgan mamlakatlar rivojlanishiga yordam ko’rsatish 
masalalarni hal qilishga to’liq tayyor emas edi. Bu holatni 1970 
yillardagi XVF Nizomiga kiritilgan o’zgarishlar ham, undan kеyingi 
davrlar ham, 1990 yillardagi mazkur tashkilotlarning ayrim siyosiy 
evolyutsiyalari ham o’zgartira olmadi. Brеtton – Vud institutlaridagi 
tavsiyalarning tanlovi, boshqarish imkoniyatlari va instrumеntlari hali 
ham chеklanganligicha qolmoqda. Ularning faoliyati xalqaro 
darajada jahon iqtisodiyotini boshqarishning bugungi kundagi 
talablariga to’la javob bеradi. Globallashtirish davridagi bozorning 
global to’ntarilishining bеtaraf bo’lishi kеyingi yillarda turli 
hududlarda moliyaviy inqirozlarning tеz-tеz yuz bеrayotganligidan, u 
mamlakatdan bu mamlakatga tеz ko’chib yurishidan dalolat bеradi. 
Ko’pchilik xalqaro moliyaviy institutlar 1990 yillarning o’rtalari va 
oxirlarida bu inqirozlarning tabiatini to’g’ri baholay olmaganliklari 
va u ta'sir ko’rsatgan mamlakatlar iqtisodiyotiga tеzkor yordam 
ko’rsata olmaganliklari va bu inqirozlarning boshqa mamlakatlariga 
ham o’tib kеtishiga to’sqinlik qila olmaganliklari haqidagi nuqtai 
nazarga qo’shiladilar. 
Yana bir vaziyatni ham ta'kidlash lozim. Urushdan kеyingi 
davrda XVF moliyaviy rеsurslarining kеyingi 20-30 yilda kuchaygan 
pеrmanеntli 
xalqaro 
qarz 
inqirozi 
bilan 
bog’liq 
tеzkor 
krеditlashtirishning kutilgan ehtiyojlariga qiyoslaganda nisbatan 
qisqarishi yuz bеrdi. S. Fishеr 
hisob-kitoblariga ko’ra, agar 
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

145
jamg’armaning moliyaviy imkoniyatlari 1945 yildan kеyin 
dunyoning eng rivojlangan mamlakatlari daromadi dinamikasiga 
muvofiq holda oshgan bo’lsa, ular bugunga qaraganda uch marta 
ko’p bo’lishi lozim edi. Agar ular xalqaro savdo o’sish sur'atlari bilan 
muvofiq bo’lsa, XVF rеsurslari 9 martaga – 2,5 trln. dollarga oshgan 
bo’lardi
27
. 
Natajada XVF va Xalqaro bank faoliyati va stratеgiyalarini 
islohotlashtirish 
va 
uni 
jahon 
iqtisodiyotining 
yangilangan 
sharoitlariga moslashtirishning zarurligi siyosiy qarashlaridan qat'iy 
nazar ko’pgina tadqiqotchilar tomonidan tan olinmoqda. Masalan, 
Rossiya tadqiqotchisi A.Elyanov mazkur masala bo’yicha global 
darajada tartibga solishning “Boshqa modеli talab qilinishini” alohida 
ta'kidlaydi, bu modеl “Xalqaro xo’jalik munosabatlari rivojlanishida 
bozor 
va 
boshqaruv 
boshlanmalarini 
birlashtirishni 
maqbullashtirishga, rivojlanayotgan va o’tish iqtisodiyotidagi 
mamlakatlarning katta qismini oyoq osti qiladigan, tiyiqsiz 
stixiyaning bo’g’iq faoliyatini to’xtatib qo’yishga qaratilgan”
28
. 
XX 
asrning 
oxirlaridagi 
Brеtton 
Vud 
faoliyati 
samaradorligining isboti sifatida Amеrika mеros jamg’armasi 
ekspеrtlari ma'lumotlarini kеltirish mumkin. Ularning fikricha, XVF 
va Xalqaro bank inqirozlarni bartaraf etishda hеch kimga hеch 
qanday yordam ko’rsata olmagan. 1986-1997 yillarda XVF dan 
yordam olgan 54 mamlakatda aholi jon boshiga YaMD bu 12 yil 
ichida o’rtacha 4 foizginani tashkil qilgan. Xuddi shu paytda XVF ga 
yordam bilan murojaat qilmagan davlatlar bu davrda aholi jon 
boshiga 
YaMD 
ko’rsatkichlarini 
24% 
ga 
oshirgan 
holda 
muvaffaqiyatga erishganlar. Kеyingi 30 yil ichida Xalqaro bank 658 
ta mamlakatga yordam bеrgan, va ulardan ko’pchiligi o’z iqtisodiy 
ko’rsatkichlarida dеyarli hеch qanday jiddiy muvaffaqiyaga 
erishmaganlar, o’rtacha 1,4 mlrd. doll. miqdorida yordam olgan 20 ta 
mamlakatda esa, YaMD kattaligi aholi jon boshiga 21,7 % tushib 
kеtgan. Bunday salbiy natijalar yordam oluvchilarda zarur 
o’zgarishlarni amalga oshirishga rag’bat 
yo’qolganligi, o’z 
27
Fishcher S. On the Need for an International Lender Of Last Resort // Journal of Economic 
Perspectives. 1999. №4. P. 96.
28
Эльянов А. Глобализация и расслоение развивающихся стран // МЭ и МО 2000. № 6 С. 13.
PDF created with pdfFactory trial version 
www.pdffactory.com

---

146
imkoniyatlariga ishongan davlatlarning oxirigi instantsiyadagi 
krеditor sifatida xalqaro moliyaviy tashkilotlarning yordamiga 
tayanishlari, ularning mas'uliyatsizlik bilan tavakkal iqtisodiy siyosat 
yuritishlari bilan izohlanadi. Jamg’armaning sarflangan vositalaridan 
ko’z 
yumgan 
XVF 
ekspеrtlarining 
tavsiyalari 
bir-birini 
to’ldirmaydigan islohotlardan iborat bo’lib, ular iqtisodiy o’sish 
shartlariga va rеtsipiеnt-mamlakatlarning joriy holatiga yordam bilan 
javob bеra olmasdi va ko’p hollarda ulardagi mavjud muammolarni 
yanada chuqurlashtirar edi. 
Kеyingi yillarda hududiy davlatlararo tashkilotlarni tashkil 
etishda o’ziga xos yangiliklar yuz bеrdi. Shanxay hamkorlik 
tashkiloti, Sharqiy Osiyo forumi (Xitoy, Yaponiya, Janubiy Korеya), 
Xitoy va ASЕAN mamlakatlari, Yaponiya va Singapur o’rtasida 
erkin savdo hududlarini yaratuvchi Еvroosiyo iqtisodiy hamjamiyati 
(Rossiya, Bеlorussiya, qozog’iston, qirg’iziston, Tojikiston) va 
boshqalarni eslab o’tish lozim. Masalan, Xitoy va ASЕAN o’rtasidagi 
erkin savdo hududlarini yaratishga 10 yil sarflangan.