3. modul. Dinshunoslik. Din madaniyat fenomeni 13-mavzu. Jahon dinlari tarixi va falsafasi

Teosofiya qadimgi ildizlarga ega bo'lgan falsafiy harakatdir, ammo bu atama ko'pincha XIX-asrning ikkinchi yarmida yashagan rus-german ruhiy lideri Yelena Blavatskiy tomonidan asos solingan teosofik harakatni anglatadi. Bir qator ruhiy kuchlarni, jumladan telepatiya va xayolparastlikni da'vo qilgan Blavatskiy butun umri davomida ko'p sayohat qilgan. O'zining katta asarlariga ko'ra, unga Tibetga sayohatlari va turli ustalar yoki mahatatlar bilan suhbatlaridan so'ng koinot sirlari to'g'risida tasavvur berilgan.
Hayotining keyingi davriga kelib, Blavatskiy Teosofik Jamiyat orqali o'z ta'limotini yozish va tarqatish uchun tinimsiz mehnat qildi. Kompaniya 1875 yilda Nyu-Yorkda tashkil etilgan, ammo tezda Hindistonga, so'ngra Evropaga va AQShning qolgan qismlariga tarqaldi. O'zining eng yuqori cho'qqisida bu falsafa juda mashhur edi, ammo XX asr oxirlarida Jamiyatning faqat bir necha bo'limlari qoldi. Ammo teosofiya Yangi asr dini bilan chambarchas bog'liq va ko'plab kichik ruhiy yo'naltirilgan guruhlar uchun ilhomdir.
2. .Kishilik jamiyati tarixida din shakllari turli-tuman bulgan. Ammo har qanday din muayyan, konkret tarixiy sharoit va ijtimoiy munosabatlarga muvofiq holda paydo bo'lgan, o'zgargan hamda rivojlangan.
Din shakllarini shartli ravishda uchta asosiy guruhga bulish mumkin: urug'-qabila dinlari, milliy dinlar va jahon dinlari.
Urug'-qabila dinlarida kishilarning tabiat bilan bo'lgan munosabatlari, ishlab chiqarishga oid faoliyatlari (ovlash, ovqat izlash va to'plash) bilan bir vaqtda ularning ibtidoiy tashkilotchilik xususiyatlari ham aks etgan. Urug'chilikning ilk davrlarida tabiat diniy e'tiqodning asosiy ob'yekti hisoblangan. O'sha davr kishilari qaysi geografik mintaqada yashashlari va qanday turdagi mehnat bilan shug'ullanishlariga bog'liq holda buyum va xodisalarning turli jihatlarini ilohiylashtirganlar. Masalan, ov bilan shug'ullanuvchi qabilalar uchun hayvonlarning turli zotlariga sig'inish, dehqonchilikning qoyat sodda shakllari bilan shug'ullanuvchi uchun esa o'simliklar va samoviy jismlarga sig'inganlar.
Milliy dinlar elat-millat dinlari deb ham yuritiladi. Chunki ular urug'-qabila dinlaridan farqli ravishda sinfiy jamiyat qaror topishi va shakllanishi davrida vujudga kelgan va rivojlangan. Binobarin, ular avvalo elatning, sungra millatning shakllanishini uzlarida aks ettirgan.
Milliy dinlarda tasavvur qilingan xudolar milliy xudolar hisoblanib, ibodat-marosimlar asosan muayyan elat yoki millatnikigagina mos tushar edi. Binobarin, bu xildagi qadimgi dinlar milliy davlat xarakterida bo'lishi bilan boshqa din shakllaridan ajralib turgan. Eng sunggi davrning milliy dinlariga quyidagilar kiradi: hinduizm, sikxizm, daosizm, konfusiychiliq sintoizm va iudaizm (Yahudiylik ).