3 mundarija

12-mavzu: “Tanavorlar va mashina detallari sirtqi  qatlamlarining 
sifati”. 
 
Ma‟ruza rejasi: 
1.Sirtqi  qatlamlarning sifatini mashina  
  detallarining еkspluatasion xususiyatlariga ta‟siri. 
    2.Umumiy tushunchalar va ta‟riflar. 
    3.Sirt g‟adir-budurligi. 
4.Sirtqi qatlamlarining fizik-mexanik xossalari. 
Adabiyot: [ 4 ] – 162-178 betlar. 
Tayanch  sо‟zlar:  1.Sifat  kо‟rsatkichlar.  2.G‟adir-budirlik.  3.Tо‟lqinsimonlik. 
4.Sirtqi  qatlam  xossalari.  5.Qatlam  chuqurligi.  6.Drobestruyali  parchinlash. 
7.Obkatkalash.  8.Siquvchi  kuchlanish.  9.Chо‟zuvchi  kuchlanish.  10.Rz,  Ra-
parametrlar. 
 
1.  Sirtqi  qatlamlarning  sifatini  mashina  detallarining  еkspluatasion   
xususiyatlariga ta‟siri 
 Mashina    detallarini    ishlashining    tahlili    ishonchli  ravishda      shuni   
kо‟rsatadiki,  tо‟g‟ri  loyihalangan  va  еkspluatasiya   qilinuvchi   buyumlar   sinib   
buzilishi      natijasida  ishdan  chiqmas  еkan.  Agar  sinish,  avariya,  biron  hodisa 
bо‟lgan  bо‟lsa  ham  normal  sharoitda  еkspluatasiya  qilishdan  еmas,  balki 
favqulotdagi  vaziyatdan  kelib  chiqar  еkan.  Shu  bilan  birgalikda,  ma‟lumki 
mashinalarning  xizmat  qilish  muddati  doim  cheklangan  bо‟ladi.  Mashinalarning 
ishdan 
chiqish 
sababi, 
ularning 
detallarini 
sirtqi 
qatlamlarini 

---

65 
 
takomillashmaganligida  еkan.  Aniqlik  muammosi  bilan  bevosita  bog‟langan 
tanavorlarga ishlov berishning texnologik usullari, sirtqi qatlamlarning sifatiga еng 
hal qiluvchi obrazda ta‟sir qiladi
 
va, demak, mashina sifatini shakllantiradi. 
“Sirtqi  qatlamlarning  sifati”-termini  deb,  uchta  kо‟rsatkichlarning  birligiga 
tushuniladi: sirt g‟adir-budurligi, uning tо‟lqinsimonligi va qatlamni fizik-mexanik 
xossasi. Ular  alohida-alohida  kо‟rilsa  ham, ularning  о‟zaro  ta‟siri  aniq. Detalning 
xizmat vazifasiga bog‟liq holda hali bir, hali boshqa kо‟rsatkichi aniqlovchi bо‟lib 
qoladi. 
Sirtqi  qatlamning  sifatini  baholashda  uning  tuzilishiga  ahamiyat  berish 
kerak.  Shartli  ravishda  chegaralangan  qatlam  alohida  qismini  ajratish  mumkin, 
qaysiki,  yig‟ilgan  mashinada  tutashgan  detal  bilan  kontaktda  bо‟ladi. 
Chegaralangan qatlamning о‟zi bir nechta keltirilgan atomlar qatlamlaridan tashkil 
topgan.  Ularning  joyi
 
chuqur  qatlamlarda  turgan  atomlar  joyidan  sezilarli  farq 
qiladi.  Chuqur  qatlamlarda  joylashgan  atomlar  har  tarafi  boshqa  atomlar  bilan 
о‟ralgan va, demak, kuchlar maydonlari bilan muvozanatlashgan. Bunday atomlar 
turg‟un muvozanat holatida bо‟ladi. Sirtda yotuvchi atomlar  еsa faqat qо‟shni va 
pastda yotuvchi atomlar ta‟sirini qabul qiladi (о‟zida sinaydi). Shuning uchun ular 
turg‟un  bо‟lmagan,  muvozanatlashmagan  holatda  bо‟lmaydi,  chegaraviy  qatlam 
еsa  ozod  sirtqi  еnergiyalar  zahirasiga  еga.  Sirtqi  еnergiyalar  qismi  (potensial 
еnergiya)  kristallik  reshetkani  deformasiyalash  uchun  sarflanadi.  ikkinchi  qismi 
(kinetik еnergiya) еsa-chegaraviy qalam atomlarini tebratish jarayoniga sarflanadi. 
Sirtqi  qatlam  еnergetik  aktivligining    ortganligi uning    xususiyatini  xizmati 
bilan  bevosita  bog‟langan,  vaholanki  bunday  aktivligi  uchun  sirt  atrof-muhit 
еlementlarini adsorbsiyalaydi va avvalam bor suv parlarini, gazlarni, yog‟larni va 
boshq.  Bu  muhit  detallarni  boshqa  sirtlar  bilan  kontaktlashishiga  ta‟sir  qiladi. 
Adsorbsiyalangan  qatlam  qalinligi  bir  necha  mikrometrdan  tortib  to  ularning 
mingdan bir ulushigacha bо‟lgan miqdorni tashkil еtadi. 
Sirtlarda  turli  kimyoviy  birikmalar  paydo  bо‟ladi.  Ular  kо‟pchilik  hollarda 
oksidlardan iborat. 
Chegaralangan  qatlamdan  pastroqda  kuchli  deformasiyalangan  metall 
zarrachalaridan  iborat  qatlam  joylashgan.  Bunday  deformasiya  oldingi  amallarni 
bajarishda  asbobni  yuzaga  texnologik  ta‟sir  kо‟rsatishidan  paydo  bо‟ladi.  Sirtqi 
qatlamni  maydalangan  kristallari  oralig‟ida  shunday  qatlamlar  joylashgan  bо‟lib, 
qaysiki,  joylashgan  kо‟p  sonli  asosiy  metaldan,  va  shuningdek  donalarning 
chegaralari  bо‟yicha,  konsentrasiyalashtiriluvchi  turli  aralashmalardan  tashkil 
topgan. 
Metallardagi  aralashmalar-bu  sirtqi  qatlamni  hamma  hajmi  bо‟yicha 
tarqalgan  g‟ayritabiiy  atomlardan  iborat.  Ularning  qatnashishi  kristallik 
reshyotkani  buzadi,  ular  detallar  yuzalarini  fizik,mexanik,  magnitlik  va  boshqa 
xossalariga juda ham kuchli ta‟sir kо‟rsatadi. 
Кeskich  asboblarning  detallar  yuza  qatlamlariga  ta‟siri  natijasida  sirtqi 
qatlamlarda  kuchlanishlar  vujudga  keladi.  Bu  kuchlanishlar  detallarning  xizmat 
qilish  xususiyatlariga sezilarli ta‟sir kо‟rsatadi. 

---

66 
 
Sirtqi  qatlamlarning  eyilishi  detallar  va  mashinalar  sifatiga  katta  ta‟sir 
kо‟rsatadi. Eyilish natijasida 80% mashinalar ishdan chiqishi kuzatilgan. 
Mashina  detallarining  eyilishi  sezilarli  darajada  tutashtiriluvchi  yuzalarning 
g‟adir-budirliklariga  bog‟lik.  Amalda,  har-qanday  materialdan  tayyorlangan 
detallarning  ishlovchanligi  (prirabotka)  davrida,  eyilish,  yuzalarga  mazkur  ishlov 
berish  usulining  о‟ziga  xosligi  bilan  aniqlanadi,  shuning  uchun  mashinasozlik 
texnologiyasi  еng  katta  darajada  eyilishga  turg‟unlikni  ta‟minlash  bilan 
bog‟langan.  Amalda  g‟adir-budirlikni
 
optimal  parametrlarini  ta‟minlash  bilan 
ishlovchanlik davrini   2-2,5 marta kamaytirish mumkin еkan. 
Ко‟p  sonli  tekshirishlarda  о‟rnatilgan,  yuzalarda  charchovchanlik  oqibatida, 
shuningdek  buzilishlar  bо‟la  boshladi.  Charchaganlik  hodisasi,  yuzalar  g‟adir-
budirliklari  va  sirtqi  qatlamni  fizik-mexanik  tavsiflari  bilan  uzviy  bog‟langan. 
G‟adir-budirlik qancha kichik bо‟lsa boshqa har qanday teng holatlarda charchash 
mustahkamligi  shuncha  yuqori,  qanchaki  har  bir  yuza  notekisligi  kuchlanishni 
tо‟plovchi  va  buzilishning  о‟chog‟i  hisoblanadi.  Кuchlanishlarni  tо‟planishi  na 
faqat    ta‟sir  qiluvchi  asbob  mikroiz  chuqurligiga  bog‟liq,  balki  bu  qatlamlar 
shakllariga ham bog‟liqdir. 
Sirtqi  qatlamlarning  tavsiflari  kontakt  bikirlik,  titrash  turg‟unligi,  zanglash 
turg‟unligi, tutashmalar mustahkamligi, birikmalarning jipsligi, issiqlik aks  еtishi, 
qoplama  bilan  tutashish  mustahkamligi,  gaz  oqimiga  qarshilik  kо‟rsatishi  va 
boshqa еkspluatasion kо‟rsatkichlar bilan bevosita bog‟liqdir. 
 
2. Umumiy tushunchalar va ta‟riflar 
 
Mashinasozlik  uchun  sirtqi  qatlam  sifati  juda  ham  katta  ahamiyatga  еga. 
Sifatni baholash uchun g‟adir-budirlik, tо‟lqinsimonlik va boshqa sonli parametrlar 
qо‟llaniladi. 
G‟adir-budirlik  deb,-  bazaviy  uzunlikda  nisbatan  qadami  uncha  katta 
bо‟lmagan mikroizlar majmuiga aytiladi. 
Tо‟lqinsimonlik deb, g‟adir-budirlikni о‟lchash uchun qabul qilingan bazaviy 
uzunlikdan  qadami  sezilarli  katta  bо‟lgan,  periodik  navbatma-navbat  keluvchi 
notekisliklarga  aytiladi.  Tо‟lqinsimonlik  yuzalar  g‟adir-budirliklari  bilan  shakl 
og‟ishlarning  о‟rtasini  еgallaydi.  G‟adir-budirlik  uchun  l/H  <  50  (11.1-asm), 
tо‟lqinsimonlik uchun l/H
v
=50...1000 va shakl og‟ish uchun l/H
v
 > 1000.N va Nv 
qiymatlar    mikrometr  ulushidan  boshlab    о‟n  millimetrlargacha  bо‟lgan  oraliqda 
yotadi.  G‟adir-budurlikni  baholashda  nafaqat    l  va  N  lar  hisobga  olinadi,  balki 
shuningdek mikrobо‟rtiqlar shaklini ham,chunki u detallar xossalariga hal qiluvchi 
obrazda ta‟sir kо‟rsatadi.