3-tema. Biliw teoriyası Joba

3-tema. Biliw teoriyası
Joba:
1. Biliw imkaniyatları - gnoseologiya mashqalası sıpatında
2. Biliw formaları
3. Gnoseologiyada haqıyqat mashqalası


Tayanısh túsinikler: gnoseologiya, epistemologiya, agnosticizm, skepticizm, optimizm, biliw, bilim, seziwlik biliw, sezgi, qabıl etiw, elesletiw, racional biliw, túsinik, pikir, oy juwmaġı, intuitiv biliw, absolyut haqıyqat, salıstırmalı haqıyqat, ámeliyat.

Adam bolmısı ózin qorshaġan bolmıs penen tikkeley hám mudamı baylanısta boladı. Biliw iskerligin adamnıń ómir súriw, jasaw, usılınıń kontekstinde, adam ómiriniń zárúrli elementi sıpatında qaraw kerek. Biliw adamnıń ómirine enisken, onıń minez-qulıq, iskerlik, máp hám talapları menen ajıralmas baylanısta.

Biliwdiń wazıypası hám maqseti: haqıyqatqa jetiw. Antiklik filosofiyada aq sofistler hám Sokrat birinshi ret adamnıń tábiyatqa qatnasına baylanıslı, sub`ekttiń ob`ektke qatnasları, olardıń bolmısqa qatnası máselesin dún`yaġa kóz-qaraslıq máseleniń bası dep qaraydı. Jańa dáwirde F. Bekon hám R. Dekart biliwdi sub`ekttiń ob`ektke qatnası sıpatında tereńletti. Olardıń (R. Dekart) koncepciyası boyınsha oylawdaġı «Men» (YA) biliw háreketiniń sub`ekti. Ob`ekt-sub`ekttiń biliw aktivligi baġdarlanġan bizdi qorshaġan dún`ya. Biliwdiń ob`ekti tikkeley biliwdiń situaciyasında berilmegen, al jámiyetlik ámeliyatnıń rawajlanıwınıń sociallıq dárejesi menen belgilengen. Biliwdiń sub`ekti hám óz gezeginde jámiyetlik ámeliyatnıń rawajlanıw dárejesinen ġarezli.
Solay etip, biliwdiń ózi sociallıq tábiyatqa iye, jámiyetlik ámeliyat arqalı anıqlanadı. Dún`yanı tanıp biliwge bolama ya bolmay ma, al eger tanıp biliwge bolsa, ol biziń sanamızda qalay sáwlelenedi degen soraw filosofiyalıq oydı mudamı tolġandırdı. Biliw teoriyası, yaġnıy gnoseologiya (grekshe-biliw tuwralı táliymat)-filosofiyalıq táliymatlardıń ajıralmas bólegi.
Dún`yanı biliw mashqalası, filosofiyanıń tili menen aytqanda bolmıstıń sana menen teńlesiwi, adamnıń sanası arqalı sırtqı dún`yanıń adekvat qabıllanıwı-gnoseologiyanıń predmeti bolıp tabıladı.
Gnoseologiya sub`ekttiń biliw iskerliginiń principlerin, nızamlıqların, sonday-aq bul princip hám nızamlardan kelip shıġatuġın talaplar menen kriteriylerdi izertleydi. Bul talap hám kriteriyler haqıyqıy bilimge jetisiwdi támiyinleydi. Biliw teoriyası biliw processin kúndelikli dárejede hám biliwdiń ulıwma ilimiy formaların, metodların izertleydi.
Biliw processin qurġaq, óli process sıpatında qaraw natuwrı, onda emocionallıq baslamanıń elementleri - erklik háreket hám motivaciyalıq shárayatlar hám bar.
Skepticizm (b. e. sh. IV ásir). Biliwdiń múmkinshiliklerin birotala joqqa shıġarġan joq. Biraq biziń bilimlerimizdiń haqıyqatlıġına, olardıń sırtqı dún`yanıń qubılıslarına adekvatlıġına guman keltirdi.
Skepticizm eki jaġdaydan kelip shıqtı. Birinshi - filosoflarda birlikli sistema dóretiwshi baslama joq, demek ol óz ishinde logikalıq qarama-qarsılıqqa iye. Ekinshi-filosoflar qarama-qarsılıqlı jaqdaylardı tiykarlaydı eken, onda filosofiya haqıyqattı izlep tabıw múmkinshiligine iye emes. Demek qálegen filosofiyalıq sistema joqqa bara-bar. Antikalıq skepticizmniń tiykarın salıwshılardıń biri Pirron (b. e. sh. 365-275j.) tek seziwlik qabıllawdı ġana maqulladı. Onıń pikirinshe sub`ekt qubılıstan tikkeley ob`ekttiń tiykarın biliwge ótkende adasıw baslanadı. Demek, skeptik eń sońġı birotala sheshimge keliwden mudamı biytárep qalıwı tiyis. Buġan uqsas ideyanı sinoplı Diogen, Sekst Empirik h.t.b. ayttı.
Orta ásir tusında skepticizm ideyası Batısta rawajlandı (P`er Abelyar, Otrekurlı Nikolay). Sonday aq SHıġısta da bul ideyanı rawajlandırıwshılar boldı. Máselen, Al-Gazali. Onıń pikiri: «Aqırına deyin tanıp biliwdegi hálsizlik bul biliw. Hálsizlik arqalı tanıp biliwge jol salġanlarġa dańq».
Jańa dáwir tusında skepticizm poziciyasın Devid YUm izbe-iz alıp bardı. Onıń pikiri: tek ózińniń seziwlerińniń reallıġına gumanlanıwġa bolmaydı. Seziw organlarınıń bul tásirleri olarġa ya sırtqı dun`yanıń tásiri ya adamnıń aqılınıń ayrıqsha energiyası arqalı belgilenedi. Bul processte tájiriybe hálsiz, ol seziwlerimizdiń haqıyqıy dáregin ornata almaydı. YUm dun`yanı tanıp biliwdi tek biykarlap qoymastan, sub`ekttiń seziwlik tásirleriniń shegarasınan tısqarı reallıqtıń barlıġın biykarladı. D. YUmnıń kóz-qarasın Immanuil Kant kritikalıq poziciyada qayta isledi. Kantttıń transcendentallıq idealizmi birinshiden, biziń sanamızdan biyġárez «ózlik zattıń» barlıġına gumanlanbadı, ekinshiden «ózlik zattıń» tanıp biliniwin biykarladı. Zatlardıń mánisi uslatpaydı, adam biliwdiń sub`ekti sıpatında qubılıslar menen processlerdiń ústinde jatırġan «biz ushın zattı» (vesh` dlya nas) biledi, biraq ol «ózlik zat» tuwralı hesh nárse bermeydi. Sóytip adam ushın dun`ya «ózlik zattıń» adam tanıp bilmeytuġın jumbaġı bolıp qala beredi. Usıdan agnosticizm atamasına iye kóz-qarastı kóremiz. Bul ushın Kanttı materialistler hám idealistler hám kritikalaydı.
Agnosticizm ideyası XIX-XX ásir filosofiyasında óz rawajlanıwın taptı. Nemec fiziologı G.Gelmgolctiń (1821-1894) «ieroglifler teoriyası» yamasa «simvollar teoriyası». Bul boyınsha sub`ekttiń seziwleri real` predmettiń obrazı emes, al simvol, shártli tańba, ieroglif.
Álbette biziń dáwirimizde qorshaġan dun`yanı tanıp biliwde hár túrli jasalma tillerdiń áhmiyetin biykarlawġa bolmaydı. Biraq obraz benen belgi bir emes. Máselen, belgi ushın sáwleleniwdegi ob`ekt penen tolıq uqsaslıq bolıwı talap etilmeydi.
XIX-XX ásir aralıġında agnosticizmniń taġı bir shaqabı-konvencionalizm payda boldı. Bul boyınsha ilimiy teoriyalar hám túsinikler sırtqı dun`yanıń, onıń tárepleriniń, qásiyetleriniń real` minezlemesin emes, al alımlardıń óz-ara kelisimi.
Konvencionalizmniń iri wákili - francuz matematigi hám filosofı Anri Puankare zatlardıń arasındaġı qatnaslardı olardıń tiykarınan ajıratpay qaraydı hám usı qatnaslardı ġana tanıp biliw mumkin deydi. Házirgi kúnde konvencionalistlik aǵım wákilleri K. Popper, I. Lakatos, P. Feyerabend h.t.b. esaplanadı.
Agnosticizmdi tek materialistler emes, idealistler hám kritikalaydı. Máselen, Gegel` waqtında Kant teoriyası orta ásirlik sxolastıń suwġa júziwdi úyrengisi keletuġının, biraq suwġa túsiwge qorqatuġınının, suwdıń jaġasında otırıp, suwġa júziwdi úyrene almaytuġınlıġın túsinbeytuġınlıġın yadqa túsiredi degen edi. Házirgi gnoseologiyada ilimiy-texnikalıq revolyuciya ásirinde sub`ekt penen ob`ekttiń arasında dáldálshi - ásbap, izertlewshilik talap bar. Bul specifikalıq gnoseologiyalıq jaġdaydı boldıradı. Biraq bul agnosticizmniń jeńisi degen sóz emes.