3-tema. Ilimiy stil. Sóylesiw stili hám onıǹ ózgeshelikleri

“Arifmetika“ dóretpesi

Civilizaciya rawajlanıwında sanlar hám arifmetikalıq ámeller qanday orın tutıwı ayqın, bularsız jámiyet rawajlanıwın kóz aldımızǵa keltirip te bolmaydı. Búgin pútkil dunyalıq mádeniyattıǹ eń ápiwayı elementine aylanıp ketken sanlardı onlıq sanaq sistemasında jazıw hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi orınlaw qaǵıydaları Xorezmiydiǹ „Arifmetika“ dóretpesi sebepli bolǵan. Hind ilimpazları tárepinen jańalıq sıpatında ashılǵan sanlardı onlıq san járdeminde jazıw usılı Xorezmiyge shekem de Jaqın Shıǵıs ilimpazlarına belgili edi. Xorezmiydiǹ ullı xızmeti sonda, ol onlıq sanaq sistemasınıń áhmiyetin birinshi bolıp aǹlap, ápiwayı hám qısqasha usılda bayanlap bergen. Sol sebepli Xorezmiydiǹ kitabı da, onlıq sanaq sisteması da tez arada Arqa Turkistannan Ispaniyaǵa shekem bolǵan aymaqtaǵı musulman dúnyasına, XII ásirden baslap Evropaǵa tarqalǵan.

Orta ásirlerde matematika, astronomıya hám basqa pánler tarawında jazılǵan júzlegen ilimpazlardıń kitapları arasında Xorezmiy dóretpeleri Shıǵısta da, Batısta da eń kóp tarqalǵanı hám ulıwma insanıyattıǹ rawajlanıwǵa eń kóp úles qosqanı menen ajıralıp turadı. Buǵan Xorezmiy keń qollaǵan original bayan usılı sebep bolǵan. Bul usıl negizinde algoritm ideyası turadı. Xarezmiydiǹ bul ideyası zamanlar ótiwi menen kóbirek áhmiyetke iye bolmaqta hám búgingi kúnde jámiyet rawajlanıwınıń eń zárúrli faktorlarınan birine aylandı, cifrlı informaciyanı qayta islew soǵan tiykarlanadı. Algoritm úlgileri (mısalı Evklid algoritmı) grek matematikasında ushıraydı. Xorezmiy algoritmlik baqlawdıń qıyın hám quramalı temalardı bayanlawdaǵı áhmiyetin durıs bahalap, onı óz dóretpelerinde úzliksiz túrde qollanǵan, baqlaw hám bayan usılına aylandırǵan. Orta ásirlerge kelip Evropada aldın tórt ámeldi orınlaw qaǵıydaları, keyin ulıwma arifmetika, XVIII ásirde hár qanday qatań tártiptegi matematikalıq qaǵıydalar, XIX ásirde esaplaw mashinaları ushın dástúrler „algoritm“ dep atala baslaǵan. XX ásir ortalarında algoritm túsinigi informatika pániniń ózek koncepciyasına aylanǵan bolsa, ásir aqırında ol matematika hám informatika sheńberinen shıǵıp, barlıq tábiyǵıy pánler hám texnikada oylawdıń zárúriy elementi - algoritmlik baqlaw qábileti dárejesine jetti. Xorezmiydiǹ „Arifmetika“sı sanlar tábiyatı haqqındaǵı ulıwma baqlawlardan baslanadı. Keyin bul sanaq sistemasında jazılǵan sanlardı qosıw, ayırıw, kóbeytiw hám bóliw qaǵıydaları bayanlanıp, mısallar menen túsindiriledi. Sonnan keyin alım bólshek sanlar haqqında túsinik beredi hám olar ústinde arifmetikalıq ámellerdi alpıslıq sanaq sistemasına tıykarlanıp orınlaw qaǵıydaların aytadı. Kitaptıǹ bas bóleginiń latınsha awdarması saqlanǵan.