3. Y. Alimjonova a. Tо‘laganov

' Inom.chо‘jmsv S BaliiP о‘kish asoslari Tyshkent О‘kituvchn 1973 71 bet
32

---

3. Maksadlarni kо‘ynb, \larii fikrga muvofiklashtirib (ya’ii mad\ etish, 
maktash) va boshqa ohanglar chiqariladi; 
4. Muspkani tipglab, musikiy uslubni joriy qilinadi; 
5. She’rning musikiy ohangi topiladi; 
6. Sо‘zdap musnkaga, kuylashgaо‘tiladi; 
7. Ijodkorona - badiiy о‘kishga о‘tiladi; 
8. Ijroda ting.tovchining e’tiborini jalb qilishga intiladp; 
Iutkning tо‘gri tuzilishini saklao qolishda, nutkiy sur’agga ega 
bо‘lishlik va talaffuzning ravonligi juda muxim. 'Galabalarda o\ sifatlar 
ashulali о‘rinlarda, ashula matnlarida, she’rlarida sekin-asta tarbiyalab 
bori.tadi.
Musikiy us\ l.tar, ritmlar ustida yshlash ham katta foyda beradi. 
О‘zbek mi.tliy doira usullari Shular jumlasidandir. Bu mashkda doira 
usullarini aytib mashq kilinadi. Olingan doira ritmda t- d, k- l. m - r, 
to.vushlari ishtirok etadi va unga qо‘shilib unli tovush.tar ishtirok etadi. 
Masalan doira usulini baka - baka -bum yoki tum - taka-taka deb olinsa 
«baka usulidagi» unlisini ishlagavda ogiz ochiladi, «u» usulida lablar 
chо‘chchaytiriladi. Muntazam kaytarikda undosh va unlini artikulyatsiyasi 
sayqallanadi. Bu mashkda talaffuzning konun - koidalariga amal kilgan. 
holda usul aytiladi. Undosh tovushlarning aytilishi qonun-qoidalariga 
alohida ahamiyat bergan holda talaffuz etiladi. Bu mashqlar katta xohish 
bilan bajarilgandagina yaxshi natija beradi. .
Talaba ayta olmagan tovushni kо‘proq mashq kilib ish.tashi lozim. 
Ishlaganda maqsad orqali (ya’ni uktiraman, aniqlayman, ta’kidlayman, 
kinoya kilaman) deya mashkni ishlash ijobiy natija beradi. Harakat.ti 
mashklar orqali yakka - yakka yondashish yо‘li bilan aytilgan jarayon 
mashq qilinib bо‘lgandan keyin tovushni anik aytilayotgailigiga 
ishongandan sо‘ng doira kuyi aytib ishlashga о‘tiladi.
Usullar soddadan 
boshlanib, 
mashk 
davomida
murakkablashtiriladi. Maqsad talaffuzdagi (tovushdagi) kamchiliklarni 
bartaraf etish, talaffuzni charxlash, erkin mashknp bajara olishga о‘rgatish.
Musikiy \|ashklarda portlovchi, jarangli tovushlar bо‘.tishi kerak. 
Doira usu.tida portlovchi jarangli tovushlar kо‘p.SH\ ning uchun musikali 
teatr bо‘limida doira bilan mashq qilish talabalar
galaffuzlaripi chiniqtirishda. jonlaktirishda, jarakg bilan aytishda, 
pafas olish mashkini ishlashda nihoyatda о‘rinlidir.
Sahna nutk darsnda, о‘kituvchi talabalarga doira ritmlarinp chalib va 
aytib bernshni savol orkali о‘rtaga tashlaydi. Talabalardan oiri doira usulini 
bilganligi uchun doira usullaridap biriii doirada chaladi va chalingan doira 
usulini talabalar bir -birlaridan, tо‘g‘ri eshitib talaffuzni (lab, jag‘, nafasii) 
tо‘lik inshatib, usulni anik takrorlay oladimi?, degan maksad bilan toirada:
baka - baka - bum- bum, baka - baka, bum - bum, baka - baka, bum - bum 
baka - baka, bum - bu\: (ritmli) usulini chaladi ra talabalarni eshitishga 
chorlaydi, Ayni. vaktda har bir talabani usulni bilish -bilmasligini kutadi. 
Bilsa, kaytarishni kutadi. Talabalardap biri tataffuz meyorlariga rioya qilgan 
holda baka - baka bum - bum deb, men bu usulni bilaman deya usulni 
musiqa shaklida kaytaradi, usulii aytib bо‘lingandan keyin yangi usulni 
masalan;
taka - taka - tum - tum, taka - taka - tum - tum, taka - taka - tum - tum, taka 
- taka - tum - tumni chaladi, yangi aytilgan usulni, xoxish yaaydo bо‘lgan 
talabalarni qayta aytishga - takrorlashga undaydi.
Dars davomida о‘tilgan ' talabalardan yana biri yangi-murakkabroq 
doira usulini. faxrlanib» mendan boshka hech kim ayga olmaydi - deya
Raka - taka - taka - taka, Raka - taka - tum - tum, taka - taka - taka - 
taka, Raka - taka - tum - tum deb, usulni bir - ikki marta aytib kay 
garadi. Yana bir talaba -
Baka - taka taka - baka Taka - baka - bum - bum Baka - taka - taka - baka 
Taka - baka - bum - bum- deb, mana bu usulni hech kim ayta olmaydi, men 
aytgan usul juda \am murakkab, deb maqtanib aytadi. Ikkala talaba о‘zi
aytgan >s\llarni qayta-qayta takrorlashi nagijasida, tortishuv boshlanib 
ketadi. Ikkala tortishayotgaTg talaba tarafdorlari tortishuvchiga usulni
qaytarib aytish orkali
34

---

kо‘shmladilar. 'Gortishuv bir oz davom etgandai keyip talabalardam yana 
biri ikkala usul ham yaxshi, biroq, bu usullarii talabalarniig xammasi ham 
ayta oladi deb, usullariing ikkalasiii darsda о‘tirgap xamma talabalar 
takrorlashiga undaydi, xamma birga takrorlaydi. Tortishuvtо‘xtaydi. 
Doiraning usullari kо‘p, har xil.
Yangi - yangi usullardan maqsad kо‘yish orkali aytib, mashqii 
xochlagancha davom ettirsa bо‘ladi.
baka - baka - bum - bum 
baka - baka - bum - bum 
taka - taka - tum - tum 
taka-taka-tum-tum 
4 marta
raka - taka -taka - tum 
■raka - taka - taka - tum 
4 marta
baka - taka - taka - baka 
taka - baka - bum -bum 
4 marta
bak - taki - bum
taka - baka - bum 
4 marta
taka - taka - taka - tum traka - taka - tum - tum 4 marta 
takrorlaydi.
Shu asnoda usullar davom etaveradi. Mashq mobaynida talabaning 
eshitish qobiliyati- о‘sadi. Nafasi va ovozi sozlanadi. Fpkrlashi, partnyorni 
sezishi, nutqiy sur’at ritmini* yeyezish rivojlantiriladi.
Doira usulini murakkablashtirib, о‘zaro tortishuvga kо‘yiladi. Barcha 
talabalar ishtirok etadilar. Mag‘lublar tushib qolaveradilar. G‘olib 
aniklanadi va u g‘olib о‘zi bilan bir maqsadda ishlashga talabalarni 
ergashtiradi. Natijada bir - birini eshitish, fikriii ma’kullash, muomila qilish 
о‘rganiladi.