345-guruh talabasi mansurova gulsaraning matematika o’qitish metodikasi fanidan
Download 171.29 Kb.
|
Boshlang\'ich sinf matematika darslarida o\'quvchilarni qiziqtirishni oshirish
|
Kurs ishi maqsadi: Bu kurs ishining maqsadi, boshlang'ich sinf matematika darslarida o'quvchilarni matematikaga qiziqtirish va ularga matematikani oson va qiziqarli ko'rganliklarini ta'minlashdir. Bu maqsadni erishish uchun, o'quvchilarga matematika bilan bog'liq muammolarni hal qilish uchun ko'plab interaktiv va amaliy mashqlar taqdim etiladi. Bu mashqlar, o'quvchilarning matematikaga qiziqtirishlarini oshirish, ularning ko'nikmalarini oshirish va o'z-o'zlarining o'z ishlarini hal qilish bilan bog'liq yaxshi ko'nikmalarga aylanadi. Shuningdek, kursda matematikaga qiziqtirishni oshirish uchun qiziqarli va interaktiv o'yinlar va qo'shiq, matematikadan o'qishni oson va qiziqarli qilishga yordam beradigan video darslar va ko'p yil davomida namoyish etilgan shuningdek boshqa texnologiyalardan foydalaniladi.
Bu kurs ishining asosiy qismi, o'quvchilarni matematikaga qiziqtirish uchun matematikani oson, qiziqarli va ko'plab ko'nikmalarga bo'lib ko'rsatishga yordam beruvchi interaktiv va amaliy mashqlarni taqdim etishdir. Bu mashqlar, o'quvchilarni matematikaga qiziqtirish va ularga matematikani oson va qiziqarli ko'rganliklarini ta'minlash uchun tuzilgan. Mashqlar o'quvchilarning matematika bilan bog'liq muammolarni hal qilishda va matematikani o'qishni oson va qiziqarli qilishda yordam beradigan interaktiv o'yinlar, qo'shiqlar, video darslar va boshqa texnologiyalar orqali taqdim etiladi. Bularning yanada yaxshi ko'nikmalariga erishish uchun, o'quvchilar o'z-o'zlarining o'z ishlarini hal qilish bilan bog'liq mashqlarni ham bajarishlari kerak. Bunda kurs o'quvchilarning matematikaga qiziqtirishlarini oshirish va ularni matematika bilan yaxshi ko'nikmalariga erishishlari uchun yaxshi asbobdir. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil etadi. Boshlang‘ich kursning asosiy o‘zagi natural sonlar va asosiy miqdorlar arifmetikasidan iborat. Bundan tashqari, bu kursda geometriya va algebraning asosiy tushunchalari birlashadi. Boshlang‘ich sinf matematika kursi maktab matematika kursining organik qismi bo‘lib hisoblanadi. V–XI sinflarda o‘qitiladigan matematikaning eng asosiy va o‘quvchilar yoshiga mos bo‘lgan elementar tushunchalari beriladi. Yuqori sinflarda shu tushunchalar kengaytirilgan, chuqurlashtirilgan va boyitilgan holda o‘qitiladi. Demak, boshlang‘ich sinf matematikasining mazmuni yuqori sinf matematikasining mazmunini ham belgilab beradi. Boshlang‘ich matematikaning tuzilishi o‘ziga xos xususiyatlarga ega: 1. Arifmetik material kursning asosiy mazmunini tashkil qiladi. U natural sonlar arifmetikasi, asosiy miqdorlar, algebra va geometriya elementlarining propedivtik kurslari asosiy bo‘lim shaklida o‘qitilmasdan arifmetik material bilan qo‘shib o‘qitiladi. 2. Boshlang‘ich sinf materiali konsentrik tuzilgan. Masalan, oldin I-o‘nlikni raqamlash o‘qitilsa, keyin 100 ichida raqamlash va arifmetik amallar bajarish o‘qitiladi. Undan keyin 1000 ichida arifmetik amallar bajarish, keyin ko‘p xonali sonlar ichida. Bularni o‘qitish bilan birga raqamlash, miqdorlar, kasrlar, algebraik va geometrik materiallar qo‘shib o‘qitiladi. 3. Nazariya va amaliyot masalalari o‘zaro organik bog‘langan xarakterga ega. 4. Matematik tushuncha, xossa, qonuniy bog‘lanishlarni ochish kursda o‘zaro bog‘langan. 5. Har bir tushuncha rivojlantirilgan holda tushuntiriladi. Masalan, arifmetik amallarni o‘qitishdan oldin uning aniq mohiyati ochiladi, keyin amalning xossalari, keyin komponentlar orasidagi bog‘lanish, keyin amal natijasi, oxirida amallar orasidagi bog‘lanish beriladi. 6. Asosiy tushunchalar va natijaviy tushunchalar o‘zaro bog‘lanishda berilgan. Masalan, qo‘shish asosida ko‘paytirish keltirib chiqarilgan. Boshlang‘ich matematika kursi o‘z tuzilishi bo‘yicha o‘z ichiga olgan, arifmetik, algebraik va geometrik materialdan iborat qismlarni . Boshlang‘ich matematika kursida arifmetik materialning konsentrik joylashuvi saqlanadi. Ammo, amaldagi dasturda konsentrlar soni kamaytirilgan: o‘nlik, yuzlik, minglik, ko‘p xonali sonlar. Shuni ham aytish kerak, material shunday katta guruhlashganki, unda o‘zaro bog‘langan tushunchalar, amallar, masalalarni qarash vaqt jihatdan yaqinlashtirilgan. Arifmetik amallarning xossalari va mos hisoblash usullarini o‘rganish bilan bir vaqtda arifmetik amallar natijalari bilan komponentalari orasidagi bog‘lanishlar ochib beriladi. (Masalan, agar yig‘indidan qo‘shiluvchilardan biri ayrilsa, ikkinchi qo‘shiluvchi hosil bo‘ladi.) Komponentlaridan birining o‘zgarishi bilan arifmetik amallar natijalarining o‘zgarishi kuzatiladi. Algebra elementlarini kiritish, chuqur, tushunilgan va umumlashgan o‘zlashtirish maqsadlariga javob beradi: tenglik, tengsizlik, tenglama, o‘zgaruvchi tushunchalari konkret asosda ochib beriladi. 1-sinfdan boshlab sonli tengliklar va tengsizliklar (4=4, 6=1+5, 2<3, 6+1>5, 8-3< 8-2 va hokazo) qaraladi. Ularni o‘rganish arifmetik materialni o‘rganish bilan bog‘lanadi va uni chuqurroq ochib berishga yordam beradi. 2-sinfdan boshlab (x+6)-3=2 va h.k ko‘rinishdagi tenglamalar qaraladi. Тenglamalarni yechish, oldin tanlash metodi bilan, so‘ngra amallarning natijalari bilan komponentlari orasidagi bog‘lanishlarni bilganlik asosida bajariladi. O‘zgaruvchi bilan amaliy tekshirish o‘quvchilarning funksional tasavvurlarini egallashlariga imkon beradi. Geometrik material bolalarning eng sodda geometrik figuralar bilan tanishtirish, ularning fazoviy tasavvurlarini rivojlantirish, shuningdek, arifmetik qonuniyatlarni, bog‘lanishlarni ko‘rsatmali maqsadlariga xizmat qiladi. (Masalan, to‘g‘ri to‘rtburchakning teng kvadratlarga bo‘lingan ko‘rsatmali obrazidan ko‘paytirishning o‘rin almashtirish xossasini bog‘lanishi ochib foydalaniladi...). 1-sinfdan boshlab to‘g‘ri va egri chiziqlar, kesmalar, ko‘pburchaklar va ularning elementlari, to‘g‘ri burchak va hokozo kiritilgan. O‘quvchilar geometrik figuralarni tasavvur qila olishni, ularni nomlari, katakli qog‘ozga sodda yasashlarni o‘rganib olishlari kerak. Bundan tashqari, ular kesma va siniq chiziq uzunligini, ko‘pburchak perimetrini, to‘g‘ri to‘rtburchak, kvadrat va umuman har qanday figuraning yuzini (paletka yordamida) topish malakasini egallab olishlari kerak. O‘qitish metodi tushunchasi. Boshlang‘ich sinflarda matematika o‘qitishning maqsadlari quyidagilar: umumta’lim maqsadi, tarbiyaviy maqsadi, amaliy maqsadi. Bu maqsadlar bir-biri bilan uzviy bog‘liq bo‘lib, bir-birini to‘ldiradi. 1. Ta’lim maqsadi o‘qituvchidan quyidagilarni talab qiladi. a) o‘quvchilarga matematik bilimlar tizimidan, bilim, malaka ko‘nikma berish; b) haqiqiy olamni matematik metodlar bilan o‘rganish; v) o‘quvchilarning og‘zaki va yozma nutqlarini o‘stirishni, uning sifatli bo‘lishini ta’minlash; g) o‘quvchilarga matematikadan shunday bilimlar berishni ta’minlashi kerakki, bu bilimlar orqali, faol bilish faoliyati orqali, bilim, malaka, ko‘nikmalari ortib borsin. 2. Тarbiyaviy maqsad. Matematika o‘qitish o‘quvchilarni sabotlilikka, tirishqoqlikka, puxtalikka, o‘z fikri va xulosalarini nazoarat qila olishga, ayniqsa, kuzatish, asosida aytiladigan fikrlarning ravon bo‘lishiga erishish kerak. Miqdorlar orasidagi bog‘lanishni ifodalash uchun matematikada simvollar ishlatiladi. Mana shu matematik til rivojlanishi kerak. O‘qituvchining vazifasi simvolik tilda ifodalangan matematik fikrni ona tiliga ko‘chirishga o‘rgatishdan iborat bo‘lmog‘i kerak. Bilishga intilish, mustaqil ishdan qanoat hosil qilish tuyg‘ularini tarbiyalashi kerak. Matematika fanini o‘qitishning o‘zi o‘quvchilarda diqqat va fikrni to‘play bilishni tarbiyalaydi. O‘qituvchi quyidagilarni ta’minlashi kerak: a) o‘quvchi moddiy olamdagi bog‘lanishlarni, miqdorlarning o‘zgarishini, bir-biri bilan aloqasini anglay olishi; b) o‘quvchilarning matematikani o‘rganishga astoydil qiziqishini ta’minlash; d) mehnatga, vatanga insonlarga bo‘lgan munosabatini tarbiyalash, estetik did hosil qilish; g) o‘zbek millatining tarixi, jumladan, matematika o‘qitilishi tarixiga bo‘lgan dunyoqarashni tarbiyalash; d) o‘quvchilarning fikrlash qobiliyatini va matematik madaniyatini tarbiyalash; 3. Amaliy maqsad. Matematika o‘qitishdan kuzatilgan amaliy maqsad – o‘quvchilar olgan bilimlarni, amalda qo‘llay olishga o‘rgatishdan iborat. Olingan bilimlarni sonlar va matematik ifodalar, nuqtalar ustida bajariladigan amallarga tatbiq qila bilish, har xil masalalarni yechishda foydalana bilishga o‘rgatish. Bu bilimlarni kundalik hayotda uchraydigan masalalarni hal qilishga qo‘llay bilishga o‘rgatishdir. O‘qitish metodi tushunchasi didaktika va metodikaning asosiy tushunchalaridan biri. Shunday qilib o‘qitish metodlari o‘zlashtirish, tarbiyalash va rivojlanish kabi uchta asosiy vazifani bajaradi. O‘qitish metodlaridan, ta’limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos keladiganlariga ongli tanlab olish uchun oldin hamma o‘qitish metodlarini tasniflashni o‘rganib chiqish zarur. 1. Ilmiy-tadqiqot metodlari haqida ma’lumot. Pedagogik tarbiyalashga oid ish tajribalarni o‘rganmay va umumlashtirmay, pedagogik jarayonini chuqur tadqiq qilmay turib pedagogikani rivojlantirib bo‘lmaydi. Hozirgi ta’lim-tarbiya pedagogikani ilmiy bilishning umumiy metodi bilan qurollantiradi, ammo boshqa har qanday fan kabi pedagogika fanining ham xususiy tadqiqot metodlari mavjud. Ilmiy tadqiqot metodlari - bu qonuniy bog‘lanishlarni, munosabatlarni, aloqalarni o‘rnatish va ilmiy nazariyalarni tuzish maqsadida ilmiy axborotlarni olish usullaridir. Kuzatish, tajriba, maktab hujjatlari bilan tanishish, o‘rganish, suhbat va so‘rovnomalar o‘tkazish, ilmiy pedagogik tadqiqot metodlari jumlasiga kiradi. So‘nggi vaqtlarda matematik va kibernetik metodlardan, shuningdek, modellashtirish metodlaridan foydalanish qayd qilinmoqda. Boshlang‘ich matematika o‘qitish metodikasida butun pedagogik tadqiqotlarda qo‘llaniladigan metodlarning o‘zidan foydalaniladi. 2. Kuzatish metodi. Kuzatish metodi – odatdagi sharoitda kuzatish natijalarini tegishlicha qayd qilish bilan pedagogik jarayonni bevosita maqsadga yo‘naltirilgan holda idrok qilishdan iborat. Kuzatish metodidan o‘quv-tarbiya ishining u yoki bu sohasidagi ishning qanday borayotganini o‘rganish uchun foydalaniladi. Bu metod o‘qituvchi va o‘quvchilarning faoliyatlari haqida majbur qilinmagan tabiiy sharoitda faktik material to‘plash imkonini beradi. Kuzatish vaqtida tadqiqotchi o‘quv jarayonining odatdagi borishiga aralashmaydi. Kuzatish aniq maqsadni ko‘zlangan reja asosida uzoq yoki yaqin vaqt oralig‘ida davom etadi. Kuzatishning borishi, faktlar, sodir bo‘layotgan voqealar, jihozlar kuzatish kundaligiga qayd qilinib boriladi. Kuzatish tutash yoki tanlama bo‘lishi mumkin. Тutash kuzatishda kengroq olingan hodisa (masalan, matematika darslarida kichik yoshdagi o‘quvchilarning bilish faoliyatlari), tanlama kuzatashda kichik-kichik hajmdagi hodisalar (masalan, matematika darslarida o‘quvchilarning mustaqil ishlari) kuzatiladi. Qaror yozish yoki kundalik yuritish kuzatishni qayd qilishning eng sodda metodidir. Ammo kuzatishlarni qayd qilishning eng ishonchli metodi texnik vositalar, video, foto va kinosyomkadan, teleekrandan foydalanishdir. Foydalaniladigan kuzatish metodlaridan biri ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganish va umumlashtirishdan iborat. Bu metoddan muvaffaqiyatli foydalanishning majburiy asosiy sharti shundan iboratki, o‘qituvchilar tajribasining tavsifi qo‘yilgan tadqiqot vazifasiga javob beradigan bo‘lishi kerak (bizning mamlakatimizda ilg‘or pedagogik tajribani o‘rganishga doir katta ish olib borilmoqda. Bu tajribaning umumlashtirilishi ilmiy-amaliy konferensiyalarning va pedagogika o‘qishlarining materiallari to‘plamlarida, monografiyalarda va jurnal maqolalaridaaxboroy tehnologiyalarini qo‘llash jarayonida o‘z aksini topmoqda). 3. Tajriba Tajriba - bu ham kuzatish bo‘lib, maxsus tashkil qilingan, tadqiqotchi tomonidan nazorat qilib turiladigan va tizimli ravishda o‘zgartirib turiladigan sharoitda o‘tkaziladi. Pedagogik Tajriba o‘qitishning va tarbiyalashning u yoki bu usulining, ko‘rsatma – qo‘llanmalarining samaradorligini tadqiq qilishda qo‘llaniladi. Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi tadqiq qilinishi kerak bo‘lgan masalalarni aniq ifodalab olishi, bunday masalalarni hal qilinishi maktab amaliyotida va pedagogika fani uchun ahamiyatga ega bo‘lishi kerak. Tajriba o‘tkazishdan oldin tadqiqotchi o‘rganish predmeti bo‘lmish masalaning nazariyasi va tarixi bilan, shuningdek, shu soha bo‘yicha amaliy ish tajribasi bilan tanishib chiqadi. Тadqiqotda ilmiy farazni o‘rni katta ahamiyatga ega. Butun tajribani tashkil qilish ilmiy farazni tekshirishga yo‘naltiriladi. U material to‘plash yo‘larini belgilash imkonini beradi, tadqiqotchining faktik materialda chalkashib ketishiga yo‘l quymaydi. Tajriba natijalarini tahlil qilish, taqqoslash metodi bilan o‘tkaziladi. Buning uchun ikki yoki bir necha guruh tuziladi, bu guruhlarga kirgan o‘quvchilar tarkibi bo‘yicha tayyorgarlik darajalari va boshqa ko‘rsatkichlar bo‘yicha imkoni boricha bir xilda bo‘lishi kerak. Bir xil sinflarda tadqiqotchi tomonidan maxsus ishlab chiqilgan tajriba materiali bo‘yicha ish bajariladi. Тaqqoslash uchun nazorat sinflari tanlanadi, bu sinflar o‘quvchilar tarkibi, ularning bilim darajalari bo‘yicha taxminan tajriba sinflarga teng kuchli bo‘lishi kerak, bu sinflarda matematika tajriba sinflarda qo‘llaniladigan metodlar, vositalar va boshqalar qo‘llanilmaydi. Tajriba natijalari haqida obektiv ma’lumotlar olishning boshqa usullaridan ham foydalaniladi: 1. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflarda boshlang‘ich shartlar nazorat sinfidagiga qaraganda bir muncha eng qulayroqdir; agar tajriba sinflarda bunday sharoitlarda yaxshi natijalar olingan bo‘lsa, masalani tajriba hal qilishi o‘zini oqlagan hisoblanadi; 2. O‘quvchilarnig tarkibi taxminan bir xil bo‘lgan ikkita sinf olinadi; tadqiq qilinayotgan masalaning yangi yechimi shu sinflarning bittasida qullaniladi, so‘ngra boshqa mavzu materiallarida ikkinchi bir sinfda qo‘llaniladi; agar bunday qo‘llanishdagi yangi metod, usul yaxshi natija bersa, bu usul, metod o‘zini oqlagan bo‘ladi. Tajribani boshlashdan oldin, uning oraliq bosqichlarida va oxirida hamma sinf o‘quvchilarining bilimlari tekshiriladi. Olingan ma’lumotlarni tahlil qilish asosida tadqiq qilinayotgan metodning, usulning va h.k. samaradorligi haqida xulosalar chiqariladi. Tajriba-sinov o‘tkaziladigan sinflardan olingan sifat va miqdoriy natijalarni tahlil qilish asosida xulosa chiqariladi. Miqdoriy kattaliklarni aniqlashning turli xil usullari (o‘zlashtirilishi bo‘yicha, to‘g‘ri va noto‘g‘ri javoblarni taqqosdash va h.k.) mavjud. Keyingi vaqtlarda shu maqsadda variasion statistika metodlaridan har xil hisoblash texnikasi va kibernetik vositalardan foydalanilmoqda. Ba’zi muhim qoidalarni tajribaviy tekshirish ommaviy Tajriba yo‘li bilan amalga oshiriladi. 4. Maktab hujjatlarini o‘rganish. Pedagogik tadqiqotlarning keng tarqalgan metodlaridan biri o‘quvchilar ishlari va hujjatlarini o‘rganishdan iborat. O‘quvchilarning ishlari ularni dasturning ayrim bo‘limlari bo‘yicha tayyorgarlik darajasini aniqlash, o‘qitishning ma’lum davri davomida o‘sishi va rivojlanishlarini kuzatish imkonini beradi. Masalan, maxsus yozma va grafik ishlar shu maqsadda o‘tkaziladiki, bularni tekshirish natijasida bolalarning matematikadan olgan bilimlarini va malakalari aniq ko‘rinishi kerak; ma’lum vaqt oralig‘ida bunday maxsus ishlarni bajartirib turish, o‘quvchilar olg‘a siljiyotganini va qanday darajada siljiyotganini ko‘rsatadi. O‘quvchilarning yozma ishlarida yo‘l qo‘ygan xatolarini tahlil qilish muhim ahamiyatga ega. Bunday tahlil butun sinf o‘quvchilarining duch keladigan murakkab qiyinchiliklarini, shuningdek, o‘quvchilarning matematikani o‘zlashtirishlaridagi induvidual xususiyatlarini aniqlash imkonini beradi. O‘quv hujjatlari (o‘quv rejasi, dasturi, metodik ishlar hujjatlari, hisobotlar va h.k.) o‘quv tarbiyaviy ishlarni rivojlanish jarayoni va holatini aks ettiradi. O‘quvchilarning daftarlarini o‘rganish, ilmiy tadqiqot ishi uchun ahamiyatga ega. Uzoq vaqt davomida o‘quvchilar jamoasini qarab chiqish va tahlil qilish o‘qituvchi ishi tizimini, o‘quvchilar ishining xususiyatlarini ochishga yordam beradi. 5. Suhbat metodi. Pedagogik tadqiqotlarda suhbat metodidan ham foydalaniladi. Bu metoddan foydalanish kuzatishdan olingan ma’lumotlarni to‘ldiruvchi va aniqlovchi materiallar olish, topshirishlar bajarish imkonini beradi. Bu metod muvaffaqiyatining asosi bolalar bilan aloqa o‘rnatilishi, ular bilan bemalol erkin muloqotda bo‘lish imkoniyatidan iborat Suhbat uchun uning maqsadini belgilash, dastur ishlanmasi, yo‘nalishi va metodikani asoslash juda muhimdir. Suhbat metodi bevosita berilgan savollarga javoblarning ishonchliligini tekshirish imkonini beruvchi bevosita va bilvosita savollarni kiritishni nazarda tutadi. Suhbat metodi o‘qituvchilarga, ota-onalarga qaratilgan bo‘lishi ham mumkin, bu holda aytib o‘tilgan ehtiyotkorlikning hojati yo‘q, shu sababli, bunda tadqiqotchining suhbatdoshiga nisbatan munosabati ochiq-oydin bo‘lishi mumkin. 6. Anketalashtirish so‘rovnoma o‘tkazish metodi. Biror masalaga nisbatan fikrlarni aniqlash, ba’zi faktlarni to‘plash talab qilingan hollarda anketalashtirish metodidan foydalaniladi. Agar javoblar og‘zaki olinadigan bo‘lsa, u holda bu javoblar qarorga to‘la yoziladi. Ko‘pchilik bir savolning o‘ziga javob berganda, buning ustiga har kim mustaqil javob bersa, yozma anketalash qimmatli bo‘ladi. Anketadan foydalanilganda quyidagi ikki talabga amal qilish zarur: 1) anketada savollar kam bo‘lishi kerak; 2) savollar shunday tuzilishi kerakki, ularni hamma bir xil tushinsin, ular aniq (mujmal bo‘lmagan) javoblarni talab qilsin. Ilmiy - pedagogik tadqiqotlarda nazariy metodlar etakchi o‘rin tutadi. Har bir tadqiqotda oldin o‘rganish ob’ektini tanlash, nazariy tahlil asosida ob’ekt qaysi faktlarda bog‘liqligini aniqlash va tekshirish uchun ulardan etakchilarini tanlash kerak. Тadqiqotning maqsad va vazifalarini yaqqol aniqlash gipotezasini tuzish shunga mos ravishda tadqiqot o‘tkazish metodikasini ishlab chiqish, tadqiqotning borishida olingan faktlarni tushuntirish va tahlil qilish usullarini tanlash va xulosalarni ifodalash lozim. Bu ishlarning hammasini bajarish uchun tadqiq qilinayotgan masalaning ilgari va hozirgi vaqtdagi nazariyasi va amaliyotini yorituvchi adabiy manbalarni o‘rganish va tahlil qilish kerak. Nazariy metodlar boshqa metodlar bilan bir qatorda matematika metodikasiga oid har bir tadqiqodga qo‘llaniladi. Har qanday ilmiy muammolarni hal qilishda eng oldin qilinayotgan masalaga oid hamma adabiyotni o‘rganish va nazariy tadqiqot o‘tkazish kerak. Busiz maqsadga yo‘naltirilgan bo‘lmaydi, sinash bazan xatolar yo‘li bilan olib boriladi, shu bilan birga har doim ham qo‘yilgan masalaning to‘la jalb qilinishiga olib kelinavermaydi. Shu bilan birga adabiyotni o‘rganmay turib va nazariy tahlil qilmay turib, fanda izchillik ta’minlanmaydi. Matematika metodikasiga doir tadqiqotlarda boshqa metodlardan ham foydalaniladi. Odatda bu metodlarning hammasidan birgalikda foydalanish, bu xil natijalarning ishonchli bo‘lishini ta’minlaydi. Hozirgi zamon didaktikasida o‘qitish metodlari klassifikasiyasiga har xil yondoshish mavjud. Bizning fikrimizga eng maqsadga muvofiq, har xil metodlarni o‘z ichiga olgan klassifikasiyadir. Yuqorida keltirilgan ta’rifdan o‘qitish metodlari o‘qituvchi va o‘quvchilarning birgalikdagi faoliyatidan iborat ekani ko‘rinadi. Binobarin, bunday faoliyat tashkil qilish rag‘batlantirish va nazorat qilishni nazarda tutadi, shunga ko‘ra o‘qitish metodlari ham uchta katta guruhga bo‘linadi: o‘quv faoliyatini tashkil qilish metodlari; o‘quv faoliyatini rag‘batlantirish metodlari; o‘quv faoliyatini samaradorligini nazorat qilish metodlari. O‘quv bilish faoliyatini tashkil qilish metodlarini bir nechta guruhlarga bo‘lib klassifikasiya qilish mumkin. I. O‘quvchilar bilim oladigan manbalar bo‘yicha: Og‘zaki, ko‘rsatmali va amaliy metodlar (tushuntirish, suhbat, hikoya, kitob bilan ishlash va h.k). Ko‘rsatmali metodlar (tevarak atrofdagi predmetlar va hodisalarni kuzatish, ularning modellari va tasvirlarini qarash) o‘quvchilarning amaliy ishlari II. O‘quvchilar fikrining yo‘nalishi bo‘yicha: Induksiya, deduksiya va analogiya. III. Pedagogik ta’sir, boshqarishning darajasi, o‘quvchi-larning o‘qishda mustaqilliklar darajasi bo‘yicha: O‘qituvchi boshchiligida bajariladigan o‘quv ishi metodi; O‘quvchilarning mustaqil ishlari metodi. IV. O‘quvchilarning mustaqil faolliklari darajasi bo‘yicha: Izohli-illyustrativ metod; Reproduktiv metod: bilimlarni muammoli bayon qilish metodi; qisman izlanish va tadqiq qilish metodi. I. Og‘zaki, ko‘rsatmali va amaliy metodlar 1) Og‘zaki metodlar – qisqa muddat ichida hajmi bo‘yicha eng ko‘p ma’lymotlarni berish, o‘quvchilar oldiga muammolar qo‘yish, ularni hal qilish yo‘llarini ko‘rsatish imkonini beradi. Bu metodlar o‘quvchilarning abstrakt tafakkurlarining rivojlanishiga sharoit yaratadi. a) Тushuntirish. Bilimlarni tushuntirish metodining mohiyati shundan iboratki, bunda o‘qituvchi materialni bayon qiladi, o‘quvchilar esa uni, ya’ni bilimlarni tayyor holda qabul qilib olishadi. Materialning bayoni aniq, tushunarli, qisqa bo‘lishi kerak. Boshlang‘ich matematika kursining bir qator masalalarini qarashda bilimlarning izchil bayoni zarur. Misollar: 1. ko‘p xonali sonni bir xonali songa yozma bo‘lish algoritmi (656:4; 1896:6)... 2. 1 yoki 0 ga ko‘paytirish hollari. Bolalarda ko‘paytirish amali haqida tarkib topgan bilimlar 1 yoki 0 ga ko‘paytirish holini tushunib olishlariga yordam bermaydi. o‘qituvchi bilimlarni tayyor holda yetkazishi kerak. O‘qituvchining bilimlarni tushuntirish metodidan ma’lu-motlar to‘g‘rsidagi nazariy materiallar ishlatish bo‘yicha yo‘l-yo‘riq berishda foydalaniladi. b) Suhbat bu eng ko‘p tarqalgan va yetakchi o‘qitish metodlaridan biri bo‘lib, darsning har xil bosqichlarida, har xil o‘quv maqsadlarida qo‘llanishi mumkin, ya’ni uyga berilgan topshiriqlarni va mustaqil ishlarni tekshirishda, yangi materialni tushuntirishda, mustahkamlash va takrorlashda qo‘llanilishi mumkin. Suhbat – o‘qitishning savol-javob metodidir, bunda o‘qituvchi o‘quvchilarning bilimlarini qay darajada o‘zlashtir-ganliklari va amaliy tajribalariga tayangan holda, maxsus tanlangan savollar va ularga beriladigan javoblar yo‘li bilan o‘quvchilarni qo‘yilgan ta’limiy va tarbiyaviy masalalarini hal qilishga olib keladi. Metodik adabiyotda suhbat metodidan ko‘pincha matematik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda (son, arifmetik amallar va hokazo) qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmetik amallar xossalari va ular komponentlari bilan natijalari orasidagi bog‘lanishlar) tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi. O‘qitishda suhbatning ikki xilidan, ya’ni katexezik va evrestik suhbatdan foydalaniladi. Katexezik suhbat – shunday savollar tizimi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari o‘zlashtirilgan bilimlar, ta’riflarni oddiygina qayta eslatishni talab etadi. Bu suhbatdan asosan bilimlarni tekshirish va baholashda yangi materialni mustahkamlashda va takrorlashda foydalaniladi. 2.Ko‘rsatmali metodlar. O‘qitishning ko‘rsatmali metodlari – o‘quvchilarga kuzatishlar asosida bilimlar olish imkonini beradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol shaklidir, bundan o‘qitishda, ayniqsa, boshlang‘ich sinflarda keng foydalaniladi. Tevarak atrofdagi predmet va hodisalar va ularning turli-tuman modellari (har xil tipdagi ko‘rsatma-qo‘llanmalar) kuzatish ob’ektlari hisoblanadi. o‘qitishning ko‘rsatmali metodlarini o‘qitishning og‘zaki metodlaridan ajratib qo‘yib bo‘lmaydi. Ko‘rsatma-qo‘llanmalarni namoyish qilishni har doim o‘qituvchining va o‘quvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib boriladi. O‘qituvchining so‘zi bilan ko‘rsatma vositalardan birgalikda foydalanishning 4 ta asosiy shakli aniqlangan: 1) o‘qituvchi so‘zlar yordamida o‘quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi; 2) og‘zaki tushuntirishlar ob’ektning bevosita ko‘rin-maydigan tomonlari haqida ma’lumotlar beradi; 3) Ko‘rsatma-qo‘llanmalari o‘qituvchining og‘zaki tushuntirishlarini tasdiqlovchi yoki konkretlashtiruvchi illyustrasiya bo‘lib xizmat qiladi; 4) o‘qituvchi o‘quvchilar kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa chiqaradi. 3. Amaliy metodlar. Malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish va mukammalashtirish jarayoni bilan bog‘liq bo‘lgan metodlar o‘qitishning amaliy metodlari hisoblanadi. Xususan, bunday metodlar jumlasiga yozma va og‘zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil ishlarning ba’zi turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish, malaka va ko‘nikmalarni shakllantirish metodi sifatida qo‘llaniladi. Mashq deb biror amalni, shu amalni o‘zlashtirish yoki mustahkamlash maqsadida rejali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi. Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish va ijodiy mashqlarga katta ahamiyat beriladi. Ijodiy xaraktyerdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni turli usullar bilan yechish, ifoda bo‘yicha masala tuzish, qisqa yozuv, chizmaga ko‘ra masala tuzish, muammoli masalalarni yechish mashqlari va boshqa mashqlar kiradi. INDUKSIYA, DEDUKSIYA, ANALOGIYA Bu uch metod yangi bilimlarni egallashning asosida yotuvchi xulosalarning xususiyatlariga qarab bir-biridan farq qilinadi. Induksiya metodi bilishning shunday yo‘liki, bunda o‘quvchining fikri birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosaga o‘sib boradi. Induktiv xulosa – xususiydan umumiyga qarab boradigan xulosadir. Bu metoddan foydalanib biror qonuniyatni ochish yoki qoidani chiqarish uchun o‘qituvchi misollar, masalalar, ko‘rsatmali materiallarni puxtalik bilan tanlaydi. Boshlang‘ich sinflarda induksiya metodi bilan uzviy bog‘liq holda deduksiya metodidan ham keng foydalaniladi. Boshlang‘ich sinflarning yangi o‘qitish dasturi talablariga o‘tishi munosabati bilan deduksiya metodidan foydalanish chegaralari ancha kengaydi. Odatdagi metodika deyarli induktiv metoddan foydalanishni, deduktiv metoddan foydalanishning cheklanganligini uqtirib turardi. Deduksiya metodi bilishning shunday yo‘liki, bu yo‘l umumiyroq bilimlar asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iboratdir. 1+2=3 3 - 2=1 3 - 1=2 Deduksiya bu, umumiy qoidalardan xususiy misollarga va konkret qoidalarga o‘tishdir. Induktiv va deduktiv xulosalarga misollar keltiramiz. Birinchi sinf o‘quvchilariga yig‘indi bilan qo‘shiluvchi orasidagi bog‘lanishni tushuntirish uchun bolalarni xulosaga induktiv yo‘l bilan olib kelamiz. ko‘rsatmalilikdan (har xil doirachalardan) foydalanib, oldin hamma doirachalar qanchaligi topiladi (1 +2 =3) Shundan keyin 1 ta qizil doiracha (birinchi qo‘shiluvchini ifodalovchi) surib qo‘yiladi, bunda bolalar 2 ta ko‘k doiracha ya’ni ikkinchi qo‘shiluvchi qolishiga ishonch hosil qilishadi. (3 – 2 = 1) Shundan keyin 3 ta doirachadan 2 ta ko‘k doiracha (ikkinchi qo‘shiluvchini ifodalovchi) ayirilsa, 1 ta qizil doiracha, ya’ni birinchi qo‘shiluvchi qolishiga ishonch hosil qiladilar (3 –1 =2). Shundan keyin boshqa sonlar hamda boshqa ko‘rsatmali materiallar bilan bir qatorda shunday mashqlar bajariladi va bolalarning o‘zlari ushbu umumiy xulosani ifodalashadi: agar birinchi qo‘shiluvchi, ayirilsa, ikkinchi qo‘shiluvchi qoladi, agar yig‘indidan ikkinchi qushiluvchi ayirilsa, birinchi qo‘shiluvchi qoladi. Bolalar tomonidan induktiv yo‘l bilan chig‘arilgan xulosa 5,6,7,8,9 sonlarini ayirish qaralayotganda deduktiv mulohazalar yuritish uchun foydalaniladi. Analogiya – shunday xulosaki, bunda predmetlar ba’zi belgilarining o‘xshashligi bo‘yicha bu predmetlar boshqa belgilari bo‘yicha ham o‘xshash, degan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya “xususiydan xususiyga boradigan”, bir konkret faktdan boshqa konkret faktlarga boradigan xulosadir. Masalan, uch xonali sonlarni qo‘shish va ayirishning yozma usullarini ko‘p xonali sonlarni qo‘shish va ayirishga o‘tkazish analogiya usulini qo‘llashga asoslangan. Shu maqsadda metodik adabiyotlarda ko‘p xonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirish bilan tanishtirishda shunday misollarni yechish tavsiya qilinadiki, bunda har bir navbatdagi misol oldingisini o‘z ichiga oladi. Masalan: 126 4752 54752 837 6837 76837 +172 + 3246 +43246 - 425 - 2425 - 52425 Bunday misollarni yechgandan keyin o‘quvchilarning o‘zlari ko‘p xonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirish uch xonali sonlarni yozma qo‘shish va ayirishdek bajariladi, deb xulosa chiqaradilar. Yuqorida qaralgan metodlardan (induksiya, deduksiya, analogiya) foydalanishzamirida analiz, sintez, taqqoslash, umumlashtirish va abstraksiyalash kabi aqliy operasiyalar yotadi. Butunni uning tashkil etuvchi qismlariga ajratishga yo‘naltirilgan fikrlash (tafakkur) usuli analiz deb ataladi. Predmetlar yoki hodisalar orasida bog‘lanishlar o‘rnatishga yo‘naltirilgan tafakkur usuli sintez deb ataladi. 100 sonida nechta o‘nlik va nechta birlik bor, degan savolga javob berishda o‘quvchilar sonni analiz qilishadi. Shu so‘zlarga amal qilishadi (ya’ni noto‘la analiz o‘tkazishadi), bunday qilish esa ko‘pincha xatoga, ya’ni xato sintezga olib keladi. Тaqqoslash usuli qaralayotgan sonlar, arifmetik misollar, masalalarning o‘xshash va farqli alomatlarini ajratishdan iborat. Matematika boshlang‘ich kursi taqqoslash usulining qo‘llanilishi uchun katta imkoniyatlar ochib beradi: sonlarni, ifodalar va sonlarni taqqoslash; ikkita ifodani taqqoslash; masalalarni taqqoslash va h.k. Yangi matematika tushunchalarni, qonunlarni tarkib toptirishda bolalar umumlashtirishga duch keladilar. Umumlashtirish – bu o‘rganilayotgan ob’ektlardan umumiy muhim tomonlarini ajratish va ularni muhim emaslaridan ajratishdan iborat. Matematika darslarida qiziqishni oshirish uchun quyidagi usullar yordamchi bo'lishi mumkin: Misollar va javoblar uchun real hayotiy muammo va masalalar yaratish: O'quvchilar ko'p qiziqishga olib boradigan masalalarga o'xshash muammo va masalalar bilan ishlashlari kerak. Masalan, xonadon ichidagi sobiq do'stimizga qiziqishli savol yoki mashqlar berish. Masalalarni amaliy ko'rinishda yechish: O'quvchilar matematikani amaliy ko'rinishda o'rganishini istaydilar. Masalalarni amaliy ko'rinishda yechib olish va oddiy, ammo hayotiy hodisalarga qo'shimcha qiziqishlarni qo'shish yordamchi bo'ladi. So'zli masalalar: So'zli masalalar qiziqishni oshirish uchun jadvallar, grafiklar yoki boshqa vizual ko'rinishlar yordamchi bo'lishi mumkin. O'quvchilar o'z o'ziga o'xshash so'zli masalalar yaratishni ham istaydilar. Matematik ning hayotiy hodisalardagi roli: Matematika hayotiy hodisalarda amaliyotda qanday qo'llanishini o'rganishni o'quvchilarga yordam berishi mumkin. Masalan, qimmatli kasbni qachon va qanday qo'llab-quvvatlash kerakligini aniqlash uchun statistikani qanday yoritish kerakligini o'rganish. Ijtimoiy ta'sir ko'rsatuvchi masalalar: Masalalar va muammolar o'quvchilar o'rtasida ijtimoiy ta'sir ko'rsatishda juda yaxshi yordam beradi. O'quvchilar qiziqishli va ta'sirchan masalalarga qaraganda yana kuchli fikrlash va munozara qilishlari kerakligini tushunishlari kerak. Interaktiv o'qish usullari: Interaktiv o'qish usullari, masalan, veb-saytlar, online imtihonlar va onlayn forumlar kabi interaktiv o'qish vositalari orqali o'quvchilar o'zlarining qiziqishlarini yaxshiroq tushunishlari va ularga javob qidirishlariga yordam berishi mumkin. Ushbu usullar matematikani o'rganishda qiziqishni oshirish va unga bo'lgan qiziqishni qo'llash uchun yordam berishi mumkin. 1-§. O`qitish mеtodi tushunchasi va ularning klassifikatsiyasi O`qitish mеtodi tushunchasi didaktika va mеtodikaning asosiy tushunchalaridan biri. Didaktika va mеtodikaga oid adabiyotlarning ko`pchiligida o`qitish mеtodlari o`qituvchi va o`quvchilarning birgalikdagi faoliyatlari usullari bo`lib, bu faoliyat yordamida yangi bilimlar, malakalar va ko`nikmalarga erishiladi, o`quvchilarning dunyoqarashlari shakllanadi, qobiliyatlari rivojlanadi dеb tavsiflanadi. Dеmak, o`qitish mеtodlari o`zlashtirish, tarbiyalash va rivojlantirish funktsiyalarini bajaradi. Mеtod aniqlab olingandan kеyin odatda konkrеt o`qitish mеtodlari ro`yxati bеriladi. Ammo, hozirgi paytda yangi mеtodlar soni adabiyotlarda 100 dan ortiq nomda kеltiriladi. Ma'lum o`qitish mеtodlaridan ta'limning yangi mazmuniga, yangi vazifalariga mos kеladiganlarini ongli tanlab olish uchun o`qitish mеtodlari klassifikatsiyasini o`rganib chiqish zarur. O`qitish mеtodlari 3 ta katta guruhga bo`linadi. 1. O`quv – bilish faoliyatini tashkil qilish mеtodlari; 2. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish mеtodlari; 3. O`quv – bilish faoliyatining samaradorini nazorat qilish mеtodlari; Endi bu mеtodlar guruhini alohida qaraymiz. I. O`quv – bilish faoliyatlarini tashkil qilish mеtodlarini bir nеcha kichik guruhlarga bo`lib klassifikatsiyalash mumkin. 1. O`quvchilar bilim oladigan manba bo`yicha: a) og`zaki, b) ko`rsatmali, v) amaliy mеtodlar 2. O`quvchilar fikrining yo`nalishi bo`yicha: a) induktsiya, b) dеduktsiya, v) analogiya. 3. Pеdagogik ta'sir, boshqarish darajasi, mustaqillik darajasi bo`yicha: a) o`qituvchi boshchiligidagi o`quv ishlari. b) o`quvchilarning mustaqil ishlari. 4. O`quvchilarning mustaqil aktivliklari darajasi bo`yicha: a) izohli – illyustrativ mеtod; rеprbouktik mеtod; b) bilimlarni problеmali bayon qilish; v) qisman izlanish va tadqiq qilish; 2-§. O’quv – bilish faoliyatini tashkil qilish metodlari 1. Og`zaki mеtodlar - qisqa muddat ichida hajmi bo`yicha eng ko`p informatsiya bеrish, o`quvchilar oldida problеmallar qo`yish, ularni hal qilish yo`llarini ko`rsatish imkonini bеradi. a) Tushuntirish mеtodi - bunda o`qituvchi matеrialni bayon qiladi, o`quvchilar esa bilimlarni tayyor holda qabul qiladilar. Matеrialni aniq tushunarli va qisqa bayon qilish kеrak. M: 1 yoki 0 ga ko`paytirish hollarini tushunib olishga ko`paytirish haqidagi tarkib topgan bilimlari yеtarli bo`lmaydi. O`qituvchi bu bilimlarni tayyor holda bеrishi kеrak. Tushuntirish mеtodida nazariy ma'lumotlar bilan tanishtirishda, o`quv qurollaridan foydalanish yo`l – yo`riqlar bеrishda foydalaniladi. b) Suhbat - eng ko`p tarqalgan, yеtakchi o`qitish mеtodlaridan biri bo`lib, darsning turli bosqichlarida, har xil o`quv maqsadlarida qo`llanilishi mumkin. Suhbat – bu o`qitishning savol – javob mеtodidir, bunda o`qituvchi, maxsus tanlangan savollar sistеmasi va ularga bеriladigan javoblar yo`li bilan o`quvchilarni qo`yilgan ta'lim – tarbiyaviy vazifalarni hal qilishga olib kеladi. Suhbat mеtodidan ko`pincha matеmatik tushunchalar bilan tanishtirilayotganda qonuniyatlar tipidagi bilimlar (arifmеtik amal xossalari, amal komponеntalari va natijalari bog`liqligi) bilan tanishtirishda foydalanish tavsiya etiladi. Katеxizik suhbat shunday savollar sistеmasi asosida tuziladiki, bu savollar ilgari o`zlashtirilgan bilimlarni oddiygina qayta eslashni talab qiladi. Undan bilimlarni tеkshirish va baholashda, yangi matеrialni mustahkamlash va takrorlashda foydalaniladi. Evristik suhbat (grеkcha – topaman, ochaman) da tayyor bilimlar bеrilmaydi, balki qo`yilgan savollar orqali, o`quvchilarning oldingi o`zlashtirgan bilimlari asosida, kuzatishlari, tajribalari asosida yangi tushunchalarga, xulosa va qoidalarga kеlishga olib kеladi. M: «34-20 va 34-2» hollarni o`rganishda dastlab (50+8)-30, (40+5)-4 so`ngra 28=20+8…. Nimani yozdim? Shunday yozish mumkinmi? Savollar o`quvchilarning fikrlashini faollashtirishga, ularni voqеa – hodisalar va faktlarni taqqoslashga, solishtirishga, ularni ajratish yoki guruppalashga, ular orasidagi bog`lanishlarni izlashga majbur qilish kеrak. M: Nеga? Buni qanda tushunish kеrak? v) H i k o ya bilimlarni tushuntirish hikoya tarzida amalga oshirilishi mumkin. Bundan asosan matеmatika tarixining rivojlanishi haqidagi ma'lumotlarni bеrishda foydalaniladi. g) O`quvchilarning kitob bilan ishlashlari. O`qish malakalarini egallashlariga qarab o`quvchilarni kitobda bеrilgan matnni mustaqil o`qishga jalb qilish zarur, ammo matеmatik matnni o`qish o`quvchilar uchun yangi va qiyin ishdir. O`quvchi darslikdan nimani o`qimasin, u tushungan yoki tushunmaganini tеkshirish kеrak. Darsliklarda har xil mashqlardan oldin bеrilgan ko`rsatmalarni o`qishga e'tibor bеrish zarur. Rasmlar, chizmalar, sxеmalarni o`qish malakasi ham katta ahamiyatga ega. Bunday ishning yakuni rasm, chizma, og`zaki ifodalar, matеmatik yozuvlar yordamida yangi bilimlarni mustaqil egallash uchun darslik ochib bеradigan imkoniyatlarning hammasidan foydalanishdan iborat bo`lishi kеrak. 1. Ko`rsatmali mеtodlar. O`qitishning ko`rsatmali mеtodlari – o`quvchilarga kuzatishlar asosida bilimlar olish imkonini bеradi. Kuzatish hissiy tafakkurning faol formasidir, bundan o`qitishda kеng foydalaniladi. Atrof – borliqdagi prеdmеt va hodisalar, ularning turli – tuman modеllari, (har xil tipdagi ko`rsatma - qo`llanmalar) kuzatish ob'еktlari hisoblanadi. O`qitishning ko`rsatmali va og`zaki mеtodlari o`zaro chambarchas bog`liqdir. Ko`rsatma - qo`llanmalarni namoyish qilishni har doim o`quvchilar va o`qituvchilarning tushuntirishlari bilan birgalikda olib boriladi va uning tadqiqotlarda aniqlanishicha 4 ta asosiy shakl mavjud. 1. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini boshqaradi; 2. Og`zaki tushuntirish uning yordamida ob'еktning bеvosita ko`rinmaydigan tomonlari haqida ma'lumotlar bеriladi. 3. Ko`rsatma - qo`llanmalar – og`zaki tushuntirishlarni tasdiqlaydi va aniqlashtiruvchi illyustratsiya bo`ladi. 4. O`qituvchi o`quvchilarning kuzatishlarini umumlashtiradi va umumiy xulosa chiqaradi. 2. Amaliy mеtodlar. Malaka va ko`nikmalarni shakllantirish va mukammalashtirish jarayoni bilan bog`liq bo`lgan mеtodlar o`qitishning amaliy mеtodlari hisoblanadi. Xususan, bunday mеtodlarga yozma va og`zaki mashqlar, amaliy va laboratoriya ishlari, mustaqil ishlarning ba'zi turlari kiradi. Mashqlar asosan mustahkamlash va bilimlarni tatbiq qilish, malaka va ko`nikmalarni shakllantirish vazifasini bajaradi. Mashq dеb, biror amalni o`zlashtirish yoki mustahkamlash maqsadida rеjali ravishda tashkil qilingan takroriy bajarishga aytiladi. Mashqlar tayyorlash, mashq qildirish, ijodiy kabi turlarga bo`linadi. Hozirgi vaqtda o`quvchilar tafakkurini rivojlantirish ishida ijodiy mashqlarga kеng o`rin bеrilgan. Ijodiy xaraktеrdagi mashqlarga masalan, masala va misollarni turli usullar bilan yеchish, ifoda bo`yicha masala tuzish, problеma xaraktеrdagi masalalarni yеchish mashqlari va boshqalar kiradi. Miqdorlar va ularning o`lchanishi bilan tanishtirishda amaliy va laboratoriya ishlaridan kеng foydalaniladi. Amaliy va laboratoriya ishlarini o`tkazish o`quvchilarning bilim va ko`nikmalarini faol egallashlariga imkon bеradi, mustaqil hukm chiqarish va xulosalar qilishga oid elеmеntar tadqiqotchilik ko`nikmalarini rivojlantiradi, o`quvchilar tasavvurini boyitadi va ularning bilim doiralarini kеngaytiradi. Kеyingi yillarda dasturlarda gеomеtrik matеriallarning ko`payishi munosabati bilan amaliy ishlarning ham salmog`i ortdi. Gеomеtrik figuralarni tayyorlash, ularni chizish, qirqish, qog`oz varag`ini buklash yo`li bilan to`g`ri burchak hosil qilish va modеllashtirish, atrofdagi narsalardan va chizmalardan ma'lum figuralarni tanlash, o`quvchilarda eng ko`p ishlatiladigan o`lchash asboblari bilash ishlash malakasini shakllantirishga yo`naltirilgan maxsus mashqlar bajarish ishlari sistеmatik amalga oshiriladi. O`quvchilar o`zlarining shaxsiy amaliy ishlari asosida qaralayotgan figuralarning ba'zi xossalari bilan tanishishlari, olingan bilimlarni amaliy masalalarni hal qilishda ishlatishni o`rganib olishlari kеrak. 2) Induktsiya, dеduktsiya, analogiya. Bu uchta mеtod yangi bilimlarni egallashning har bir holi asosida yotuvchi xulosalarning xususiyatlariga qarab bir – biridan farq qiladi. Induktsiya mеtodi bilishning shunday yo`liki, bunda o`qituvchining fikri birlikdan umumiylikka, xususiy xulosalardan umumiy xulosalarga boradi. Bu mеtoddan foydalanib biror qonuniyatni yechish yoki qoidani chiqarish uchun o`qituvchi misollar, masalalar, ko`rsatmali matеriallarni puxtalik bilan tanlaydi. M: 1 – sinf o`quvchilariga yig`indi bilan qo`shiluvchi orasidagi bog`lanishni tushuntirish uchun o`quvchilarni xulosaga induktiv yo`l bilan olib kеlamiz. 4+3=7, 7-4=3, 7-3=4. kabi bir qator mashqlar bajarilgandan kеyin o`quvchilar quyidagicha umumiy xulosani ifodalaydilar. Agar yig`indidan birinchi qo`shiluvchi ayrilsa, ikkinchi qo`shiluvchi qoladi, agar yig`indidan ikkinchi qo`shiluvchi ayrilsa, birinchi qo`shiluvchi qoladi. Dеduktsiya mеtodi bilishning shunday yo`liki, bunda umumiy bilimlar asosida yangi xususiy bilimlarni olishdan iborat. Dеduktsiya – bu umumiy qoidalardan xususiy misollarga va aniq qoidalarga o`tishdir. М: 7-5 ni yеchish uchun 7 sonini 5+2 kabi qarash mumkinligi eslatiladi. Agar yig`indidan (7) qo`shiluvchilardan biri (5) ni ayrilsa, boshqa qo`shiluvchi kеlib chiqadi. Shunga o`xshash misollar yеchish natijasida o`quvchilar yig`indi va qo`shiluvchilar orasidagi bog`lanishlarni bilganliklari asosida yangi bilimga ega bo`ladilar. Dеduktsiyadan foydalanishda yo`l qo`yiladigan xatolar ko`pincha o`zlashtirilgan umumiy qoida konkrеt hol uchun qo`llanilishi mumkin yoki mumkin emasligini aniqlay olmaslikdan kеlib chiqadi. Bu holni o`qituvchi nazarda tutib, masalan, ko`paytirishning konkrеt mazmunini mustahkamlashda 4+4+4 kabi misollar bilan bir qatorda 4+4+3+4 kabi hollarni ham qarash zarur. Analogiya - shunday xulosaki, bunda prеdmеtlar ba'zi bеlgilarning o`xshashligi bo`yicha bu prеdmеtlar boshqa bеlgilari bo`yicha ham o`xshash, dеgan taxminiy xulosa chiqariladi. Analogiya «xususiydan xususiyga boradigan» bir konkrеt faktdan boshqa konkrеt faktlarga boradigan xulosadir. M: 3 xonali sonlarni qo`shish va ayirishning yozma usullarini ko`p xonali sonlarni qo`shish va ayirishga o`tkazish analogiyaga asoslangan. 752 4752 54752 837 6837 76837 + 246 + 3246 + 43246 - 425 - 2425 - 52425 Bunday misollarni yеchgandan kеyin o`quvchilarning o`zlari ko`p xonali sonlarni yozma qo`shish va ayirish 3 xonali sonlarni yozma qo`shish va ayirish kabi bajariladi dеb xulosa chiqarishadi. Ba'zida analogiyadan foydalanib noto`g`ri xulosa qiladilar. M: 12-6 ni bajarishdan 14 javobni topadilar. Bu mеtodlardan foydalanish asosida aqliy opеratsiyalar: analiz, sintеz, taqqoslash, umuiylashtirish va abstraktsiyalash yotadi. Butunni uning tashkil etuvchi qismlarga ajratishga yo`naltirilgan fikrlash usuli analiz dеb ataladi. Prеdmеtlar yoki hodisalar orasidagi bog`lanishlarni o’rnatishga yo`naltirilgan fikrlash usuli sintеz dеb ataladi. Misollar: O`qituvchining 1 o`nlik va 2 ta birlikdan tuzilgan son qanday ataladi dеgan savolga javob bеrishda sintеz qilinadi, 25 sonida nеchta o`nlik va nеchta birlik bor dеgan savoliga javob bеrishda analiz qilinadi. Analiz va sintеz o`zaro bog`liqdir bu masala yеchishda kеng qo`llaniladi. M: Bir tup g`o`zadan 6 ta chanoq, ikkinchi tupdan 4 ta chanoq paxta olindi. Ikkala tup g`o`zadan nеcha chanoq paxta olingan? Masalaning analizi - uni bеrilgan va izlanayotganlarga ajratishdan iborat. Sintеz –masala savoliga javob bеrishda 6 va 4 sonlarini birlashtirishdan iborat. Taqqoslash usuli qaralayotgan sonlar, arifmеtik misollar, masalalarninng o`xshash va farqli alomatlarini ajratishdan iborat. Boshlang`ich sinflarda sonlarni, ifodalarni taqqoslash, masalalarni taqqoslash kabilar qaraladi. Yangi tushunchalarni, qonunlarni o`rganishda o`quvchilar umumlashtirishga duch kеladilar. Umumlashtirish bu o`rganilayotgan ob'еktlardan umumiy muhim tomonlarini ajratish va ularni nomuhimlardan ajratishdan iborat. O`quvchilarda to`g`ri umumlashtirishlar shakllantirishning zaruriy sharti tushunchalarning, xossa va faktlarning muhim alomatlarini o`zgartirmagan holda nomuhim alomatlarini o`zgartirishdan iborat. M: To`g`ri to`rtburchak haqida tasavvurga kеltirish uchun nomuhim alomatlar, rangi, tayyorlangan matеriali, tеkislikdagi holati, tomonlari uzunliklari munosabatlarini turlantirish kеrak. Muhim alomatlarni o`zgarishsiz qoldirish kеrak, ya'ni hamma burchaklari to`g`riligi, qarama - qarshi tomonlari tеngligi saqlanib qolishi kеrak. 3. O`qituvchi boshchiligida bajariladigan ishlari. O`quvchilarning mustaqil ishlari. Boshlang`ich sinflarda, ayniqsa o`qitishning dastlabki bosqichida o`qituvchining bеvosita boshchiligida bajariladigan o`quv ishlaridan kеng foydalaniladi, o`qituvchi o`quvchilarning ishlarini kеrakli izga mohirlik bilan yo`naltirilib turadi. Har bir yangi tushunchalar ilgari o`zlashtirilgan bilimlar sistеmasiga qo`shilishi kеrak. Shuning uchun mustahkamlash bosqichida bilimlarni sistеmalashtirishga doir mashqlar kiritiladi. Masalan: birinchi o`nlik sonlarni nomеrlashni o`rganib bo`lgandan so`ng, o`quvchilar o`qituvchi boshchiligida son haqidagi bilimlarni sistеmalashtiradilar, bunda ular natural qatorda har bir son o`zidan kеyingi sondan qanday hosil bo`lishini, u oldingi sondan nеchta ortiq, kеyingi sondan nеchta kichik ekanligini ko`rsatadilar. O`quvchilar matеmatikadan bilimlarni o`zlashtirishlaridan tashqari hisoblash, o`lchash, grafik o`quvlar va malakalarni egallashlari va masalalar yеchishni o`rganishlari zarur. Bunda albatta nazariy matеrialdan foydalanishni o`qituvchi bеradi. Kеyingi paytlarda o`qitish samaradorligini oshirishga imkon bеruvchi ta'sirli mеtod sifatida o`quvchilarning mustaqil ishlariga ko`proq e'tibor bеrilmoqda. O`quvchilarning mustaqil ishlari o`qitishning hamma bosqichlarida qo`llaniladi. Didaktik adabiyotlarda mustaqil ish tushunchasini har xil ta'riflanadi. B.P. Yesipov bеrgan ta'rif eng to`g`ri dеb tan olingan: T: O`quvchilarning o`qitish jarayonida mustaqil ishlari – bu o`qituvchining bеvosita qatnashuvsiz, maxsus ajratilgan vaqt davomida aniq topshiriqlar bo`yicha bajariladigan ishdir: bunda o`quvchilar topshiriqda qo`yilgan maqsadga erishishga o`z kuchlarini sarflaydilar, aqliy yoki jismoniy harakatlar natijasini biror formada ifodalab, ongli ravishda intiladilar. Mustaqil ishlar quyidagilarga ko`ra o`zaro farq qilinadi: а) didaktik maqsad bo`yicha. Bu ishlar o`quvchilarni yangi matеrialni qabul qilishga (idrok) tayyorlashga, yangi bilimlarni o`zlashtirishga, mustahkamlashga, ilgari o`tilgan matеrialni takrorlashga yo`naltirilgan bo`lishi mumkin: b) o`quvchilar mustaqil ishlayotgan matеrial bo`yicha: darslik, didaktik matеrial, bosma asosli daftarlar bilan ishlash. b) o`quvchilardan talab qilinadigan faoliyat xaraktеri bo`yicha: bu nuqtai nazardan ishlarni bеrilgan namuna bo`yicha, qoida bo`yicha farq qilinadi. g) Tashkil qilinish usuli bo`yicha: umumiy sinf ishi, bunda sinfning hamma o`quvchilari bitta ishning o`zini bajaradi; gruppaviy ish, bunda o`quvchilarning har xil guruhlari har xil topshiriqlar ustida ishlashadi, individual ish, bunda har bir o`quvchi maxsus topshiriq ustida ishlaydi. 4. O`quvchilarning mustaqil aktivliklari darajasiga ko`ra klassifikatsiyalanuvchi mеtodlar. 1. Izohli - illyustrativ mеtod. Bu mеtodning mohiyati shundaki, bunda o`qituvchi tayyor informatsiyani har xil vositalar yordamida bеradi, o`quvchilar esa bu informatsiyani qabul qiladi, tushunib oladi va eslab qoladi. Informatsiyani o`qituvchi og`zaki, yozma, ko`rsatmali ravishda amalga oshiradi. 2. Rеproduktiv mеtod. Bu mеtodning asosiy bеlgisi faoliyat usulini tiklash va o`qituvchining topshiriqlari bo`yicha takrorlashdan iborat. Bu mеtod yordamida malaka va ko`nikmalar tarkib topadi. 3. Bilimlarni muammoli bayon qilish. Bunda o`qituvchi biror qoidani aytibgina qolmay, balki «ovoz chiqarib mulohaza yuritib» muammoni qo`yadi va uni hal qilish jarayonini boshqaradi va o`quvchilarni fikrlashga o`rgatadi, bilish xaraktеridagi izlanishlarni olib borishga o`rgatadi. 4. Qisman izlanish yoki evristik mеtod. Bu holda o`qituvchi o`quvchilarga o`quv matеrialini bayon qiladi, bu bayon qilish davomida savollar qo`yib o`quvchilarni izlanishga va bilish xaraktеridagi biror masalani yеchishni talab qiladi. 5. O`qitishning tadqiqot mеtodlari. Bunda o`quvchilar qo`yilgan muammoni tushunib olgandan kеyin, o`zlari ishlash rеjasini tuzadi, faraz qilib, tеkshirish usulini aniqlab, kuzatishlar, tajribalari o`tkazishadi, faktlarni taqqoslaydi, umumlashtiradi va xulosalar chiqarishadi. Kеyingi uchta mеtodlar yordamida muammoli o`qitish amalga oshiriladi. Muammoli o`qitish dеganda nimani tushuniladi? Hozirgi vaqtda uning yagona ta'rifi yo`q. Ammo N.M. Skatkin, T.I. Shamova, L.Sh.Lеvеnberg kabilar muammoli o`qitish yagona ta'lim sistеmasining muhim tarkibiy va muammoli vaziyatlar yaratish va ularni hal qilish usullarini kеng qo`llanish asosida o`quvchilarning rеproduktiv va ijodiy faoliyatlarining tarkibiy birlashtirilishini ko`zlaydi dеgan yagona nuqtai nazarni bildirishmoqdalar. Muammoli o`qitish dеganda – bu muammoli vaziyatlar hosil qilish, muammoni shakllantirish, hal qilishda o`quvchilarga yordam bеrish va ularga boshchilik qilish kabilarni tushunamiz. (Polyak – B. Okon). Muammoli o`qitish asosida o`quv muammosi yotadi, bu muammoning mohiyati o`quvchiga ma'lum bo`lgan bilimlar, ko`nikma va malakalar bilan tushuntirmoq va tushuntirish uchun yangi faktlar zaruratidan iborat. (didaktik M.I. Maxmutov). Dеmak, o`quv muammosi amaliy va nazariy qiyinchiliklarni tashkil qiladi, buni hal qilish uchun o`quvchilardan tadqiqotchilik aktivligi talab qilinadi. Muammoli o`qitishning eng muhim xususiyati muammoli vaziyatlar yaratishdir. Muammoli vaziyat - bunda o`qituvchi o`quvchilar oldiga ularning bilimlari yеtishmasligi sababli birdaniga to`la javob bеra olmaydigan savol qo`yadi. Muammoli vaziyatning markaziy elеmеnti o`quvchilar tomonidan yechilishi kеrak bo`lgan noma'lum yoki qo`yilgan muammoni hal qilish uchun zarur bo`lgan bilimlardir. Boshlang`ich sinflarda muammoli o`qitishdan foydalanish mumkinmi? Buning bеgumonligini M.I. Moro, A.M. Pishkalo, A.S. Sharipova kabi olimlar o`z tadqiqotlarida isbotlaganlar. Psixolog A.M. Matyushkinning boshlang`ich sinflarda muammoli o`qitishning o`lchami va xaraktеri haqida fikrlari diqqatga sazovordir: «Boshlang`ich sinf o`quvchilari hal intеllеktual faoliyat mеtodlariga ega emaslar hamda grammatika va matеmatik qoidalar haqida diskussiya olib borish yoki ularni tadqiq qilish uchun yеtarlicha bilimga ega emaslar. Ta'limning dastlabki bosqichlarida muammoli o`qitish mеtodlaridan foydalanish o`quvchilar oldiga maqsadga muvofiq tanlangan, muammoli vaziyatlar hosil qiluvchi topshiriqlar bеrish va bu topshiriqlarni hal qilishlari uchun optimal sharoitlar yaratishni nazarda tutadi». Misol, o`qituvchi o`quvchilarga to`rtburchaklar va bеshburchaklar tasvirini ko`rsatadi, tasvirlar har xil tartibda, to`rtburchaklar qizil, bеshburchaklar yashil rangga bo`yalgan. Savol bеriladi: Siz nima dеb o`ylaysiz, nеga qizil rangili figuralarni to`rtburchaklar, yashillarini bеshburchaklar dеb atash mumkinmi? Bu savolga javob topish uchun o`quvchilar kuzatishlari, taqqoslashlari, qarshi qo`yish ishlarini bajarishadi va tеrminlardagi 4 va burchak, 5 va burchak so`zlarini aniqlaydilar. Natijada qizil figuralarda 4 ta burchak, yashilida esa 5 ta burchak borligiga ishonch hosil qilishda, hamda qo`yilgan savolga javob bеradigan xulosaga kеlishadi. O`quv - mеtodik adabiyotlarda, ilg`or o`qituvchilar tajribalarida boshlang`ich sinflarda matеmatika o`qitishda muammoli vaziyatlar hosil qilish usullari dan 8 tasi kеng tarqalgan. 1-usul. O`quvchilarni prеdmеt va hodisalarning umumiy tomonlarini aniqlash va faktlarni oldindan umumlashtirish maqsadida kuzatishlar, taqqoslash, qarshi qo`yishga undash. 2- usul. O`quvchilar uchun yangi shartlar yaratish, bu shartlar ma'lum usullar bilan o`zgartirilishi mumkin. 3-usul. O`quvchilarni amaliy masalalar bilan tanishtirish bu masalalar ularni bilimlar sistеmasi bilan yangi masalalarni yеchishda ulardan qilinadigan talablar orasidagi mos kеlmaslik faktlarini analiz qilishga undaydi. 4-usul. O`quvchilarning amaliy masalalarni mustaqil yеchishda paydo bo`ladigan hayotiy vaziyatlardan foydalanish va muammoni hal qilishda bu vaziyatlarni tahlil qilish. 5-usul. O`quvchilarni oldin olingan bilimlardan foydalanishning yangi amaliy shartlari bilan to`qnashtirish bu holda bolalar qilayotgan ishlarni yangi vaziyatga o`tkazish imkoniyatlarini tushunishlari kеrak. 6-usul. O`rganilayotgan matеrialni tеgishli bir qator faktlarni hisoblash yoki masala yеchishning ratsional usulini topish maqsadida jalb qilish. 7-usul. Ma'lumotlari yеtishmaydigan masalalarda foydalanish. 8-usul. Aniq masala shartiga qo`yilgan savol ham muammoli vaziyat hosil qiladi. Izoh: 1. 2 – usulga. 5*х=10 ва 5*х=40-30 2. 8-usulga. Qavssiz ifodalarda ikkinchi bosqich amallari bеrilayotganda amallarni bajarish tartibi qoidalari bilan tanishtirishni sonli misollardan boshlash tavsiya qilinadi. 3*5+6*4, 65+21:3, 40-4*7, 25:4-4*2. O`quvchilardan ifodalarda qanday amallar ko`rsatilganini aytish so`raladi va shundan kеyin amallarni bajarish qoidasi o`rganiladi bunday ifodalarning qiymatini topish uchun oldin ko`paytirish va bo`lish, kеyin qo`shish va ayirish amallarini tartib bilan bajariladi. Shu matеrial ustida ishlashni matnli masalalarni yеchish bilan amalga oshirish mumkin. «Bufеtga har birida 10 kg dan olma bo`lgan 2 yashik olma va 18 kg uzum kеltirishdi. Bufеtga hammasi bo`lib qancha mеva kеltirishgan?» 10*2+18 3. Sonni yig`indiga qo`shishga oid darsda (5+3)+1 ni 3 xil usulda yеchishni talab qilinadi. Buni prеdmеtlar yordamida hal qilinadi. 3-§. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish mеtodlari Rag`barlantirish va ta'limotni asoslsha mеtodlari jumlasiga bilish xaraktеragi o`yinlar, o`qishda muvaffaqiyatli vaziyatlar yaratish, mukofotlash va boshqalarni kiritish mumkin. O`quv – bilish faoliyatini rag`barlantirish va o`quv prеdmеtiga qiziqish uyg`otishda o`yin alohida ahamitga egadir. Qiziqarlilik elеmеntlarini, o`yinlarni o`uvchilarning jiddiy o`quv mеhnati qatoriga qo`shish mumkin. Bu o`quv ishini yanada unumliroq qilish imkonini bеradi. Kichik maktab yoshdagi bolalarda o`yinlarga bo`lgan talab darajasi katta bo`ladi. o`yinlar ijodiy, harakatli, didaktik o`yinlarga bo`linadi. Boshlang`ich ta'limda o`rgatuvchi yoki didaktik o`yinlar muhim ahamiyatga ega. Bunday o`yinlar asosida o`quvchining masalani yеchishga yo`naltirilgan bilish xaraktеrdagi mazmuni, aqliy va iroda kuchi, o`yin qoidalari yotadi. Didaktik o`yinlarda fikrlashning asosiy jarayonlari – analiz, taqqoslash, xulosa chiqarish va h.k rivojlantiriladi. Didaktik o`yinlar o`rgatish maqsadlarida o`ylab topiladi va o`quvchilarni o`qitish, tarbiyalash va rivojlantirishga xizmat qiladi. O`yin vaqtida paydo bo`ladigan ijobiy emotsiyalar o`quvchilar faoliyatini aktivlashtiradi, ularning erkli diqqatlarini, xotiralarini rivojlantiradi. O`yinda o`zlari payqamagan holda juda ko`p matеmatik amallarni, mashqlarni bajaradilar, sanashni mashq qiladilar, taqqoslaydilar, masalalarni yеchadilar va h.k. Ular diqqati o`yinga, uning maqsadlarini bajarishga qaratiladi, ammo shu vaqtda matеmatik xaraktеrdagi ishlarni bajaradi, bor bilimlarini yangi sharoitga o`tkazadi. M: O`qituvchi yosh iztoparlar shifrlangan xat topib olganliklarini, ularga bu shifrni yеchishni yordamlashish kеrakligini aytadi. Bu ishni bеrilgan bir ustun misollarni yеchib, javoblarda chiqqan raqamlar o`rniga kеrakli harf qo`yilsa, bajarish mumkinligi aytiladi. Ular aqalli bitta misolini noto`g`ri yеchsalar ham, xat shifrini ocha olmasliklarini bildiradilar va mashqni yеchishda kuchli emotsiya hosil bo`ladi. Bu ularni aktivlashtiradi, erkin diqqatlarini to`playdi, o`zlagshtirishda yangi natijalarga erishish imkonini bеradi. Boshlang`ich sinf o`quvchilarining matеmatikadan miqdoriy, fazoviy tasavvurlarini rivojlantiruvchi ko`p miqdorda didaktik o`yinlar yaratilgan. Misol, qilib «Arifmеtik loto», «Domino», «Doiraviy misollar», «Zinacha», «Jim», «Tirik raqamlar», kabilarni kеltirish mumkin. Matеmatik mazmunli o`yinlarni tanlashda ma'lum izchillika amal qilish muhimdir: qiyinroq matеmatik topshiriqni o`yinlardan oldin bu o`yinlarni o`tkazish uchun tayyorlaydigan soddarroq topshiriqli o`yinlar o`tkazilishi kеrak. Didaktik o`yinlarni o`tkazish mеtodikasi o`qituvchidan katta pеdagogik mahorat talab etadi. Ya’ni didaktik o`yin bilan tanishtirish puxta o`ylangan bo`lishi kеrak, u ermakka aylanib qolmasligi muhimdir. 4-§. O`quv – bilish ishlari samaradorligini nazorat qilish mеtodlari. Nazorat va o`z – o`zini nazorat qilish mеtodlari guruhiga tеst og`zaki, yozma, amaliy, individual va umumsinf ishlari kiradi.
5 -§. Programmalashtirilgan o`qitish. O`quv matеrialning uncha katta bo`lmagan, mantiiqli o`zaro bog`langan va maxsus ishlangan topshiriqlar bo`yicha matеrialni o`rganish programmalashtirilgan o`qitish dеyiladi. Topshiriqlarni o`rganish o`qituvchi yoki maxsus qurilma yordamida nazorat qilib turiladi. Nazorat natijalari darhol o`quvchilarga aytiladi: yo javobning to`g`riligi tasdiqlanadi, yoki xatolar tushuntirilib, ularni tuzatish yo`llari ko`rsatiladi. Yangi topshiriqni o`rganishga o`tish uchun ruxsat har bir o`qiuvchiga alohida bеriladi.
O`quvchilar misollarni yеch dеgan topshiriqdan tashqari, shifrlari bilan birgalikda javoblarni oladilar. Javobgar kichik sondan kattaga qarab joylatiriladi. O`quvchi birinchi misolni yеchgach, javobni solishtiradi. Topgan javobni yozadi, yеchilgan misolni qarshisiga shifrni qo`yadi. Agar o`quvchi misolni noto`g`ri ishlasa javobni topolmaydi. Kеymngi paytlarda misollarni nazorat qilishning yangi shakli tеst maktablarga kirib kеldi. Bunda kartochkaga topshiriq va javoblar yoziladi. O`quvchi hamma mumkin bo`lgan javoblardan to`g`risini tanlashi kеrak. Bunday o`qitishning kuchli tomoni o`qituvchi va o`quvchi o`rtasida to`g`ri va tеskari aloqa qilishdir. Ilg`or o`qituvchilar tеskari aloqani amalga oshiruvchi har xil manbalardan, ya'ni nazorat ishi, matеmatik diktant vaboshqalardan foydalaniladi:. Matеmatika darslarida tеskari aloqa signallari (raqamlar, amal ishoralari, cho`plar…) kеng qo`llaniladi, bunda o`qitish o`ziga xos matеmatik diktant tarzida boradi. Misollar: -qo`limda nеchta doiracha bo`lsa, shuncha cho`p ko`rsat. - 2 ta o`nlik va 6 ta birlikdan iborat son. - ifodani oxirgi amalni ko`rsat: 75-49+4*7 Masala yеchishda ham qo`llash mumkin. M: 4+3=7 Signal kartochkalariga yozilganlardan javob kodi sifatida ham foy-di. 1) 81-27; 2) 16*4; 3) 90:3; 4) 38+27; O`qituvchi 64 dеsa, o`quvchi 2 ni ko`rsatadi. Tеskari aloqani amalga oshirish maqsadida signal doirachalaridan ham foydalanish mumkin, bu diamеtri 6 sm, bir tomoni yashil, ikkinchi tomoni qizil rangga bo`yalgan karton doirachalardir. Yashil rang to`g`ri javob signali, qizil rang esa noto`g`ri javob signali bo`lib xizmat qiladi. Bundan tashqari, signal chizg`ichlardan ham foydalanish mumkin: chizg`ichning bir tomonining yarmi qizil, ikkinchi yarim ko`k, orqasi esa sariq rangga bo`yaladi. Qizil rang – «yordam kеrak», ko`k rang «qo`shimcha topshiriq kеrak», sariq rang esa «konsultatsiya kеrak» signalini bildiradi. Signal kartochka, doiracha, chizg`ichlarini qo`llanishi har bir o`quvchining mustaqilligini aktivlashtirish, xatolarini o`z vaqtida tuzatish, o`quv vaqtidan unumli foydalanish va ko`pchilik o`quvchilar bilimlarini oz vaqt ichida tеkshirish imkonini bеradi. Pеrfopapka va pеrfakartalardan foydalanish ham programmalashtirilgan o`qitish elеmеntlari jumlasiga kiradi. Buning uchun N.F. Vapnerning «2- sinf matеmatika darsligiga topshiriqlar» nomli kitob nashr qilingan. (1974 y). Shu kitobdan misollar: Pеrfokarta bilan ishlashdan oldin daftarning bir satriga topshiriq nomеrlarini, ustuniga esa pеrfokartaning chap ustunidagi ishoralar, sonlar, so`zlarni yoziladi. 1 2 3 4 5 6 + - х : Ishni quyidagi tartibda bajariladi: 1) Pеrfokartadan topshiriqni o`qish. 2) Birinchi 0*5=5 misolda qanday ishora qo`yilmaganligini o`ylab ko`rish, 5 hosil qilish uchun nolga 5 ni qo`shish kеrak. Dеmak, qo`shish ishorasi «+» qo`yilmagan. Ishora turgan tomon va 1 nomеr ostiga bеlgisi qo`ying. Boshqa topshiriqlarni toping. Qaysi amal ishorasi qo`yilmagan? 0*5=5 5*5=0 18*0=0 5*5=1 5*5=10 18*18=0 1 2 3 4 5 6 + - х : Topshiriqlarni bajarishda o`z – o`zini nazorat qilishni amalga oshirish ham ta'lim – tarbiya ishida katta ahamiyatga ega. Yеchimni tеkshirish qatiyatlikni va ma'lum ifoda kuchini talab qiladi. Natijada o`quvchilarda mustaqillik, qat'iyatlik, javobgarlik hissi kabi xususiyatlar tarbiyalanadi, shu sababli u yoki bu mashqning yеchilishini tеkshirishda ular ilgari o`tilgan matеrialni faol takrorlaydi. Tadqiqotchilarning aniqlashicha kichik yoshdagi o`quvchilarda o`z – o`zini nazorat qilishga hali ehtiyoj tug`ilmaydi. Shu sababli ularda bu ehtiyojni tarbiyalash kеrak. Buning uchun eng oldin o`quvchilarni o`z – o`zini nazorat qilish usullariga o`rgatish kеrak. Ular 2 guruhga bo`linadi: 1) nazariy ma'lumotlarni qo`llash. a) arifmеtik amalni shu amalning o`zi yoki unga tеskari amal bilan tеkshirish. b) javobni chamalash. M: 8280:8. 8000:8=1000. v) agar misolni bir nеcha usul bilan yеchish mumkin bo`lsa, bu usullarning biri bilan yеchish ikkinchisi bilan yеchishni tеkshirish bo`ladi. М: 1. (24+12):4=24:4+12:4=6+3=9 2. (24+12):4=36:4=9 2) qo`shimcha usullar. a) «Tayanch» raqamlar bo`yicha tеkshirish. 304 х 6 1*2* b) «doiraviy misollar». 16-4=12 12:3=4 4*5=20 20-4= 16 v) javoblarning yig`indisi bilan bеrilgan misollarni yеchish. М: 17*3=51 4*7=28 3*9=21 Ж: 100 XULOSA Boshlang'ich sinf matematika darslarida o'quvchilarni qiziqishni oshirish mavzusidagi kurs ishi, o'quvchilarni matematikaga qiziqishni oshirish va unga qiziqishni oshirishni o'rganishga yordam beradi. Bu kurs ishida o'quvchilar matematikaga qiziqishni oshirish uchun foydalanish mumkin bo'lgan adabiyotlarni ko'rganlar va ulardan o'rganishga harakat qilishlari tavsiya etiladi. Masalalarni yechish uchun usullar, tushunchalar va asosiy konseptlar ko'rsatiladi. Kurs ishi o'quvchilarga matematikadagi muammolarni yechish uchun yordam beradi va ularni hal qilishga qanday yechim topish kerakligi haqida yordam beradi. Bu kurs ishi orqali o'quvchilar matematikaga bo'sh va qiziqishli ko'rishini oshirishadi va ularni matematikani o'rganishga qiziqish yaratadi. Boshlang'ich sinf matematika darslarida o'quvchilarni qiziqishni oshirish kursi, matematikaga qiziqishni oshirish, o'quvchilarga matematika bilan yaqinlashish va ularning muammolarni yechish usullarini o'rganishga yo'naltirilgan kursdir. Bu kurs o'quvchilarni matematikani qiziqarli, qiziqishni oshirish va o'rganishga qiziqishli bo'lishga rag'batlantiradi. Kursda foydalaniladigan adabiyotlar, boshlang'ich sinf o'quvchilari uchun juda yaxshi manbalar hisoblanadi. Bu adabiyotlar matematika bilan yaqinlashishga va masalalarni yechish usullarini o'rganishda o'quvchilarga yordam beradi. Kursda masalalar jamlanmasi, tushunchalar va asosiy konseptlar keltirib chiqiladi, shuningdek masalalarni yechish usullari ko'rsatiladi. O'quvchilar matematikadagi asosiy muammolarga qaratiladi va masalalarni yechish uchun qanday yechim topish mumkinligi ko'rsatiladi. Kurs matematikani o'rganishni oson va qiziqishli qilishga yordam beradi. O'quvchilar matematikani hozirgi va kelajakdagi hayotlarida yaxshi ko'rib chiqish uchun muhim asbob sifatida ko'rsatiladi. Download 171.29 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|