3d7b6a92c44beb36b61cadf7b2a182b5 umumiy va noorganik kimyo pdf

---

UMUMI Y VA NOORGANIK K I MYO 
58 
2 mavzu: K I M YONI NG ASOSI Y STEXI OM ETRI K QONUNL ARI
Rej a: 
1. Atom-
2. Moddalar massasining saqlanish qonuni. 
3. Tarkibning doimiylik qonuni. 
4. Karrali nisbatlar qonuni. 
5. Ekvivalentlar qonuni. 
6. Hajmiy nisbatlar qonuni. 
7. Avogadro qonuni. 
Tayanch iboralar:
atom-
, massaning 
saqlanish qonuni, tarkibning doimiylik qonuni, karrali nisbatlar qonuni, 
ekvivalentlar qonuni, ekvivalent, xajmiy nisbatlar qonuni, Avogadro 
qonuni, molyar hajm, nisbiy atom massa, nisbiy molekulyar massa 
1. Atom-
Moddalarning nihoyatda mayda zarrachalar atomlardan tuzilganligi haqidagi 
tasavvurlar qadimgi Gretsiyada vujudga kelgan. Eramizdan avvalgi V-asrda Demokrit 
qanday zarracha ekani va unin
-asrning 
atom tushunchasini fanga yana kiritdi. P.Gassendi moddalar atomlardan tuzilgan va 
Ilmiy asoslangan atom-
-XIX-asrlardagina yaratildi. 
-yi
Atom-
1) 
-biridan oraliq fazo 
bilan ajralgandir 
2) 
3) 
4) 

---

UMUMI Y VA NOORGANIK K I MYO 
59 
5) 
Materiyaning tuzilishi, mod
tabiati haqidagi hozirgi zamon tasavvurlari atom-
mayda zarrachalardan tarkib topgan. Moddalar do
jism harorati 
asoslanib, 1808-
anib, karrali 
a) moddalar nihoyatda mayda zarrachalar 
atomlardan tuzilgan, atom 
qiladi; 
g) faqat boshqa-
kirishmaydi. Ular bir-biridan itariladi. 
asoslanib, kimyoviy element tushunchasiga aniq 
Kimyoviy element bir xil xossalar bilan xarakterlanadigan atomlar turidir. 
Birinchidan, oddiy moddalarning molekulalari re
Ikkinchidan, murakkab moddalarning tuzilishini talqin qilishda bir elementning bir 
atomi ikkinchi elementning faqat bir atomi bilan birikadi, deb faraz qildi. U holda suv 
HO, ammiak NH, etilen CH kabi formulalar bilan ifoda
degan fikrga ziddir. 
-
ning mohiyati chuqur ilmiy 
Stexiometrik qonunlar. Stexiometriya kimyoning reaksiyaga kirishayotgan 

---

UMUMI Y VA NOORGANIK K I MYO 
60 
Stexiometriyaning asosini stexiometrik qonunlar: moddalar massasining 
saqlanish qonuni, ekvivalentlar qonuni, karrali nisbatlar qonuni, hajmiy nisbatlar 
qonuni va Avagadro qonuni tashkil etadi. 
2. M oddalar massasining saqlanish qonuni.
M.V.Lomonosov reaksiya uchun olingan modda va reaksiya natijasida hosil 
oviy reaksiyalarning 
-yilda moddalar massasining 
-
idishda (retottada
a isbotladi: 
Reaksiyaga kirishayotgan moddalarning massasi, reaksiya natijasida hosil 
1789-yilda Lomonosov ishidan bexabar holatda, fransuz kimyogari 
on qildi: 
Kimyoviy reaksiya paytida faqatgina reaksiyada ishtirok etayotgan moddalar 
1905-yilda Albert Eynshteyn (nemis olimi) jism massasi (m) bilan uning 
E = m
c
2
bu yerda:
E - energiya 
m - 
c - 
sek ga teng).
zgarishi nolga 
yuqori qiym
mumkin. 
Eynshteynning bu tenglamasi makro jismlar uchun ham, mikrozarrachalar 
(masalan, elektronlar, protonlar) uchun ham taalluqlidir. 
3. Tarkibning doimiylik qonuni.
A.Lavuazye 1781-yilda karbonat angidrid gazini 10 xil usul bilan hosil qildi va 
gaz tarkibida uglerod bilan kislorod massalari orasidagi nisbat 3:8 ekanligini aniqladi. 
Bunga asoslanib A.Lavuazye har qanday kimyoviy toza moddani tashkil etuvchi 
elementlarning massalari o
-yilda fransuz olimi Bertole qaytar 
reaksiyalarga oid tadqiqotlar asosida, kimy

---

UMUMI Y VA NOORGANIK K I MYO 
61 
degan xulosa chiqardi. Bu xulosaga dalil sifatida bir qancha analizlarning natijalarini 
keltirdi. 
J.L.Prust Bertolening yuqoridagi xulosasiga qarshi chiqdi. Kimyoviy toza 
-yilda kimyoning asosiy 
qonunlaridan biri tarkibning doimiylik qonuni quyidagicha 
miqdoriy tarkibga ega. 
C da 
muzlaydi, 100 C da qaynaydi. Uning 4 C dagi zichligi 1000 kg m
3
yoki 1 g sm
3 
ga 
teng. 
XX-asrning boshlarida akademik N.S.Kurnakov rivojlantirdi. U qotishmalar va 
ularni bertolidlar 
daltonidlar deb atadi. 
Tarkibning doimiylik qonuniga faqat molekula holidagi gaz, suyuqlik va oson 
moddalar va yuqo
4. K arr ali nisbatlar qonuni.
Karrali nisbatlar qonuni 1808-yilda Dalton tomonidan yaratilgan. 
elementlardan birining shu birikmalardagi ikkinchi elementning bir xil massa 
2.1-jadval) 
uglerodning bu birikmal
2.1-jadval 
Birikma nomi 
Tarkibi, % hisobida 
hisobida 
uglerod 
Vodorod 
uglerod 
vodorod 
Metan CH
4
75 
25 
3 
1 
Etilen C
2
H
4
85,71 
14,29 
6 
2 

---

UMUMI Y VA NOORGANIK K I MYO 
62 
Karrali nisbatlar qonunidan ikkita muhim xulosa kelib chiqadi: 
1) 
odatda, bir-
sm 
-5 barobar ortiq kislorod 
2) 
2
O, NO
2
, 
N
2
O
5
va boshqalar
jihatdan bir-biridan farq qiladi. Bunday farq tabiatning umumiy qonuniga 
5. Ekvivalentlar qonuni.
1804-1814-yillardagi Rixter, Dalton va Vollastonlarning tajribalari natijasida 
ekvivalentlar qonuni aniqlandi. Qonun quyidagich
Reaksiyaga kirishuvchi moddalar massalarining nisbati ularning 
ekvivalentlari nisbatiga teng, yoki, hamma moddalar ekvivalent nisbatlarda 
Kimyoviy ekvivalentni quyidagicha ifodalash kiritilgan: 
1 o.q. vodorod yoki 8 o.q. kislo
oladigan modda miqdori shu moddaning kimyoviy ekvivalenti deyiladi. 
Moddaning kimyoviy ekvivalentini bilish uchun uni tash-kil qiluvchi 
elementning kislorodli yoki vodorodli birikmasini bilish kerak. 
n
M
n
E
bu yerda: E - ekvivalent; 
A yoki M - atom yoki molekulyar massa; 
n - valentligi yoki asosligi (negizliligi). 
Moddaning ekvivalent massasiga son jihatdan teng qilib olingan modda 
miqdori gramm-ekvivalent deyiladi. 
Masalan: H
2
SO
4
ning gramm-ekvivalentini hisoblaymiz: 
49
2
98
E
g/ekv. 
(normal eritmalar, elektrokimyoviy jarayonlar va h.). 
6. Hajmiy nisbatlar qonuni.
Bu qonun 1805-yilda Gey-Lyussak (Fransiya