3–Mavzu: To‘q fonda qiyofachi portretini bir xil rangda ishlash (Grizayl) Mashg’ulot turi

 

Grizaylda portret ishlash metodikasi 

          Portret  chizishni  endi  boshlagan  talabalar  uchun  portret  ranglavhasi

 

bajarish  murakkab  vazifalardan  hisoblanadi.  Ranglavha  (fransuzcha  yetude  -

 

o‘rganish;  mehnat,  naturadan  bajarilgan  ma’nosida)  -  bu  rassom  o‘zining 

kasbiy 

ko‘nikmalarini  takomillashtiradigan,  tasvirni  jozibali,  haqqoniy 

tasvirlash  mashqi  hisoblanadi.  Natyurmort  ishlash,  manzara  ishlash  kabi  o‘quv 

jarayonini  bosqichlarga  ajratish  bilan  bu  muammolarning  ham  yechimini

 

topish  mumkin:  birinchi  bosqich  -  kartinadagi  tuslar  nisbatini  aniqlash  va

 

ishlov 

berish, 

ya’ni 

portretni 

“grizayl” 

texnikasida 

bajarish.

 

Inson 

portretini 

grizayl 

texnikasida 

chizishdan 

oldin, 

shu 

texnikada

 

tajribali  rassomlar  tomonidan  bajarilgan  ishlarni  ko‘rib  chiqish  foydadan  holi 

bo‘lmaydi. Bu portretlarni kuzatar ekanmiz rassomlar yuz, kiyim, orqa fon, interer 

ko‘rinishlarida  soya  va  yorug‘likni  ifodalash  uchun  chiziqlar,  har  bir  rang 

surtmalaridan qanday foydalanganligiga e’tibor berishimiz kerak. Asosiy e’tiborni 

chizilayotgan  portretning  qanday  yoritilganligiga  qaratish  lozim.  Yorug‘lik  bosh 

shakli sirtini qiya holda yoki tik tushib yoritganda qiyofachi yuz tuzilishidagi asosiy 

rangning  turli tuslanishlarini beradi.  Yorug‘lik tushishi natijasida bosh  yuzasidagi 

har bir bo‘rtib chiqqan, ichga botib kirgan shakllarda nafaqat tus balki rang jihatdan 

ham  turli  ko‘rinish  hosil  bo‘ladi.  Asosiy  vazifa  yuzning  yoritilgan  va  soyadagi 

qismidagi  ranglardagi  mutanosiblik,  fon,  kiyim  rangi  va  tusi  bilan  o‘zaro 

bog‘liqligini ifodalash, undagi nozik tuslanishlarni tushunib yetish va yorqin, toza 

bo‘yoqlardan  murakkab  rang  tuslanishlarni  topishdan  iborat.  Qiyofachi  portretini 

tasvirlashda  yorug‘likning  ahamiyatini  tushunib  yetish  uchun  grizayl  texnikasida 

ranglavhalar bajarish juda muhim. Yuqorida ta’kidlaganimizdek grizayl – bu bir xil 

rang tuslanishlaridan foydalanilib ishlangan rangtasvir. Grizayldagi rangtasvirning 

maqsadi bosh shakli tuzilishini yorug‘-soya nisbatlari yordamida, tuslanishlarning 

yuzdagi eng och va eng to‘q qismlarda yoyilishini ifodalashni o‘rganish hisoblanadi. 

Bu  vazifa  bajarilgandan  keyin  rangda  ishlashga  o‘tiladi.  Grizaylda  ishlash  ikki 

usulda bajarilishi  mumkin:  Bir xil  rangda (jigarrang,  oxra)  akvarel usulida  rangni 

yedirib  borish;  Oq  va  jigarrangda  rang  surtmalarini  qo‘yib  hajmga  ishlov  berib 

---

borish  (qizil,  yashil  kabi  yorqin  bo‘yoqlardan  foydalanish  yaramaydi)

 

Grizaylda  ishlaganda  ochdan  eng  to‘qqacha  bo‘lgan  tuslanishlar  ko‘lamini

 

ifodalash  haqiqiy  voqelikni  idrok  qilishimiz  bilan  hamohang  bo‘lishi  uchun  to‘q 

rangdan foydalanishimiz kerak. Grizaylda portret ishlashda sovuq tusli bo‘yoqlardan 

(ko‘k,  yashil)  foydalanish  tavsiya  etilmaydi,  iliq  tusdagi  (masalan:  oq,  jigarrang, 

umbra, oxra,) ranglarni ishlatish mumkin. Bu ranglarda mashhur ispan rassomi P. 

Rubens bo‘yoqlarning shaffoflik xususiyatlaridan foydalanib inson tanasi ranglarini 

mahorat bilan ifodalagan. Lekin juda ko‘p rassomlar qora va oq ranglar yordamida 

ham  ajoyib  portretlar  ishlashgan.  (J.Umarbekov,  Korin)  Ranglavhadagi  och  rang 

surtmalarining qo‘yilishiga alohida e’tibor berish zarur, oldingi plandagi och rang 

surtmasi  (oq  mato  bo‘lagi,  oq  choynak,  piyola  va  h.k.)  orqa  plandagi  uzoqdagi 

boshqa 

oq 

rangdagi 

narsalarga 

nisbatan 

eng

 

yorqin,  oq  bo‘lib  ko‘rinadi.  Ikkinchi  va  undan  keyingi  planlardagi  oq  dog‘lar

 

uzoqlashgan sari to‘qlashib, xiralashib boradi. 

          Rangtasvir  usullari  va  qonunlarini  o‘rganish  uchun  4-8  soatlik  qisqa

 

muddatli  ranglavhalar  bajarish  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  Qisqa  muddatli

 

ranglavhalar  ishlashdan  maqsad  naturada  his  qilgan  shaklning  qog‘oz  yoki

 

matoda  umumiy  tus  va  rang  holatini  yechimini  topish,  “katta”  shaklni  topish,

 

shaklning  konstruktiv  tuzilishi  va  plastikasining  fon,  qiyofachi  kiyimi

 

rangi, 

interer 

ko‘rinishi  bilan  bog‘liqligini  topish.  Katta  hajmdagi 

ranglavha  bajarishdan  oldin  bo‘lajak  ranglavhaning  tusda  va  rangdagi

 

mukammal  yechimini,  materialda  och  va  to‘q  rang  surtmalarining  muvozanat

 

uyg‘unligini  topish,  ma’lum  koloristik  vazifani  yechish  uchun  5-10  ta  mayda 

eskizlar 

bajarish 

mumkin. 

Eng 

qiziqarli 

eskiz 

katta 

hajmdagi

 

ranglavhaning  asosi  bo‘lib  xizmat  qilishi  mumkin.  Qiyofachi  portretining

 

grizaylda  eskizlarini  bajarishda  mo‘yqalam  bilan  erkin  ishlash  bilan

 

birgalikda,  bosh  shakli,  fon,  soch,  bosh  kiyimi  va  tasvirlanayotgan

 

kiyimlardagi  katta  soya-yorug‘  va  tus  nisbatlari  yechimini  topib  borish  kerak.

 

Grizayl  ranglavhasi  qiziqarli  chiqishi  uchun  yorqin  o‘ziga  xos  xususiyatli

 

yuz  tuzilishiga  ega  bo‘lgan  qiyofachini  tanlash  kerak.  Bosh  shaklining  tuslar

 

izchilligi  aniq  ko‘rinishga  ega  bo‘lishiga  erishish  uchun  uni  safit  (maxsus

 

yoritgich)  yordamida  u  yoki  bu  holatda  yoritib  qo‘yish  ishning  yanada  jonliroq

 

chiqishiga  sabab  bo‘ladi.  fonga  o‘rtacha  tusga  ega  bo‘lgan  silliq  matodan

 

foydalanish kerak. Bu boshning och joylari – peshana, yonoq va h.k... to‘q fonda, 

boshning to‘q qismlari chegaralari esa nisbatan och fonda jozibaliroq ifodalanishi 

uchun zarur. 

            Tasvirlash uchun qiyofachining qulay holati tanlangandan keyin ranglavha

 

uchun  kerakli  hajmdagi  mato  yoki  karton  tanlanadi.  Undan  keyin  matoga

 

qiyofachi  portretini  joylashtirish,  kompozitsiya  yechimini  topish  vazifasini

 

bajarish  mumkin.  Ranglavha  uchun  taxminan  40x60sm  hajmdagi  matoni

 

tanlagan  ma’qul.  Qiyofachining  bosh  tasviri  naturadagiga  nisbatan  sal

 

kichikroq  o‘lchamda  tasvirlanishi  maqsadga  muvofiq  bo‘ladi.  “Grizayl”

 

texnikasi  (ikki  rangda)  –  bu  ikki  rang  bilan  bosh  shaklining  yorug‘-soyasiga

 

rang  berib  ishlash  bo‘lib,  oq  va  jigarrang  yoki  oxra  ranglar  orasidagi  turli

 

rang tuslari ko‘lamidan foydalaniladi. Matodagi tasvirlanayotgan qiyofachi portreti 

---

sathda bir tomonga og‘ib qolmasdan yaxlit ko‘rinishga ega bo‘lishi uchun och va 

to‘q  rang  surtmalarining  o‘zaro  uyg‘unligi  asosida  qurilishi  kerak.  Grizayl 

ranglavhasida  qiyofachi  boshining  konstruktiv  qurilishi,  perspektiv  ko‘rinishini 

to‘g‘ri  tasvirlash  muhim  ahamiyatga  ega.  Bosh  nisbatlarini  aniq  topish  va  unda 

barcha  qismlar  (ko‘z  qarashi,  burun,  lab,  yonoq,  iyak  va  h.k...)ning  to‘g‘ri 

joylashtirilishi  ham  juda  muhim.  Ranglavha  bajarishda  qalamtasvirni  o‘tkir 

archilangan  qalamda  bosmasdan  nozik  chiziqlarda  katta  shakllar  hajmining 

konstruktiv tuzilishiga e’tibor bergan holda bajaring. Chizish uchun maxsus ko‘mir 

yoki  yumshoq  qalamda  kompozitsiyani  to‘g‘ri  joylashtirib  olgandan  keyin 

mo‘yqalamda rangga o‘tishingiz mumkin. Ish jarayonida tez-tez naturadagi yorug‘ 

qismini soyadagilari bilan, och va to‘q qismlarini fon bilan solishtirgan holda eng

 

to‘q  va  eng  och  joylarini  aniqlashtirib  boring.  Peshana,  yonoq,  burun,  soch, 

kiyim,  fondagi,  yoritilgan  qismdagi  tutashib  ketgan  yorug‘-soya,  fon  uchun  tus

 

och-to‘qligi,  soya  qismidagi  tutashib  ketgan  tuslarni  aniqlashtirib  borish

 

kerak bo‘ladi. Bosh qiyofasi hajmini soyadan, asta-sekin yarim soyalarga keyin och 

qismlarga  ishlov  berishdan  boshlash  kerak.  Buning  maqsadga  muvofiqlik

 

tomoni  shundaki,  tasvirning  soya  qismidagi  tuslar  izchilligini  topa  borish

 

bilan  birga  portretdagi  katta  hajmlar  shakli  tuzilishi  yechimini  ham  hal

 

qilib  boriladi.  Ranglavha  soya  qismiga  rang  surtmalarini  qo‘ya  borib,  fon  tusini 

aniqlashga yordam beradigan soyaga tutashgan orqadagi fon qismlariga ham birdan 

ishlov 

berib 

borib, 

keyin 

yorug‘  qismiga  tutash  umumiy  fonni 

ishlashga  o‘tiladi.  Bu  rang  surtmalarni  to‘g‘ri  qo‘yib  borib  shaklning

 

yorug‘likdagi 

hajmni 

chiqarib 

borishda 

yordam 

beradi.

 

Birinchi 

bosqichda 

yuzning 

soya 

qismini 

aniqlashtirib 

borib, 

bu

 

tuslarning  kompozitsiyadagi  boshqa  bo‘laklar  bilan  o‘zaro  bog‘liqligi,  bosh

 

tuzilishi  va  xususiyatlari  ochib  boriladi.  Ishning  ikkinchi  bosqichida  portretning 

umumiy  shakli  va  bo‘laklarini  aniqlashtirib  boriladi.  Lekin  maydalab  ishlashga 

berilib ketib ham bo‘lmaydi. Mayda bo‘laklar ranglavha holatinig umumiy tuslari 

bilan uyg‘unlashib ketishi kerak va bosh shaklining uzviy bo‘lagi sifatida ko‘rinishi 

lozim.  Mayda  bo‘lak  bo‘shliqda  o‘zining  kerakli  o‘rnini  egallagandagina  yaxshi 

ko‘rinadi, boshning boshqa bo‘laklari bilan uyg‘unlashib, yaxlit ko‘rinishga xalaqit 

bermaydi.

 

           Masalan ko‘zni chizilar ekan qovoq atrofidagi chiziqlargacha chizib chiqish

 

kerak  emas.  Ko‘z  chuqurligidagi  tusni  to‘g‘ri  olish  kerak,  rang  surtmalari

 

yordamida  ko‘z  yarim  sharining  hajmi  chiqariladi  va  ish  oxirida  mo‘yqalam 

ikki-uchta  aniq  rang  surtmasi  qo‘yish  bilan  ko‘z  shaklini  o‘z  o‘rniga

 

joylashtirib  qo‘yish  mumkin.  Bir  ko‘zni  chizilar  ekan  shu  asnoda  umumiy 

yuzdagi  ikkinchi  ko‘zni  ham  e’tibordan  chetda  qoldirish  kerak  emas. 

Boshning  qolgan  qismlari  (burun,  lab,  yonoq,  iyak,  quloqa  do‘ngligi  va 

h.k...)ning  tuslarini  solishtirib,  ular  umumiy  boshning  bir  bo‘lagi 

ekanligini  tushunib  yetgan  holda  ishlash  kerak.  Yaxlit  ko‘rinishni  nazardan

 

qochirmagan  holda  u  yoki  bu  bo‘lakka  ishlov  berib  boriladi.  Shaklni  yaxlit 

idrok  qilish  ko‘nikmasi  -  bu  juda  oson  bajariladigan  ish  emas.  Lekin  bu 

eskiz  va  qisqa  muddatli  ranglavhalari  bajarib  borish  jarayonida  tinimsiz

 

shakllantirib  borish  lozim  bo‘lgan  eng  muhim  xususiyatlardan  biri. 

---

Ranglavhadagi  barcha  mayda  bo‘laklar,  qiyofachi  kiyimi  va  fon  ishlangandan 

keyin 

ularni 

umumlashtirish 

ishlari 

bajariladi. 

Grizaylda 

ishlashning

 

uchinchi  bosqichi  mana  shundan  iborat.  Bu  bochqichdagi  vazifa  –  bo‘laklarga

 

ishlash  jarayonidagi  xatolarni  bartaraf  etish,  ranglavha  kompozitsiyasiga

 

moslashmay  bo‘rtib  chiqib  qolgan  joylarni  ochartirish,  xiralashtirish  yo‘li 

bilan 

umumlashtirish 

ishlarini 

bajarish 

hisoblanadi. 

Buning 

uchun

 

qaerdadir  bo‘yoqni  olib  tashlash,  qaerdadir  tusni  xiralashtirish,  qaerdadir 

shakl  harakatini  kuchaytirish  uchun  kerakli  rang  surtmalarini  qo‘yish  kerak 

bo‘ladi. Bitta rangda tasvirni hajmli qilib tasvirlashni o‘rganish uchun faqat o‘quv 

mashg‘ulotlari  jarayonida  grizaylda  ranglavhalar  bajarish  yetarli  emas.  Portretni 

grizayl  texnikasida tasvirlash  ko‘nikmalarini  rivojlantirish uchun  darsdan tashqari 

paytda  qo‘shimcha  ikki  uch  marta  bu  mashqlarni  bajarib  ko‘rish  kerak  bo‘ladi.

 

Portret  ishlash  jarayonida  inson  xususiyatlarining  cheksizligini  o‘rganishga, 

insonning  ma’naviy  dunyosi  boyligidan  o‘zining  zavq  olish  hissiyotini  ifodalash 

xususiyatlari  rivojlanib  boradi.  Inson  portretini  ishlash  natyurmort  ishlashga 

nisbatan  jiddiy  farq  qilib,  rassomda  umuman  boshqa  tuyg‘ular  uyg‘otuvchi 

insonning ruhiy,  ma’naviy, ichki dunyosi aks etadigan ijodiy jarayon hisoblanadi. 

Portret ham natyurmort tasvirlashdag kabi qoidalarga rioya qilingan holda bajariladi.