4- laboratoriya ish. Astronomik kalendarlar va spravochniklar
Download 301.5 Kb. Pdf ko'rish
|
4-ASTRONOMIK KALENDARLAR VA SPRAVOChNIKLAR
|
4- LABORATORIYA ISh. ASTRONOMIK KALENDARLAR VA SPRAVOChNIKLAR.
Astronomiya o’qitish praktikasida keng qo’llaniladigan astronomik kalendarlar va spravochniklar bilan tanishish. Kerakli asboblar: (2) «Astronomicheskiy kalendar» - postoyannaya chast; (12) «Astronomicheskiy kalendar» - peremennaya chast (yejegodnik); (13) Shkolniy astronomicheskiy kalendar: (14) Kulikovskiy «Spravochnik lyubitelya astronomii»; Yulduzlar osmonining surilma xaritasi. Adabiyot: (4), gl. VI, § 93.
mumkin bo’lgan astronomik hodisalar va ob’ektlar haqida ma’lumotlar berib borish talab etiladi. Astranomik kuzatishlar programmasini oldindan tuzishda bunday ma’lumotlar ayniqsa zarur.
Ko’pgina yoritgichlarning osmondagi vaziyati (ekvatorial koordinatalari , lar) yil mobaynida va yildan yilga o’zgarib boradi. Bu vaziyatlarni nazariy astronomiya usullarini qo’llab oldindan hisoblash mumkin. Bizning mamlakatimizda osmon jismlariga tegishli barcha hisoblashlar, SSSR fanlar Akademiyasiga qarashli maxsus nazariy astronomiya instituti tomonidan olib boriladi. Bunday hisoblashlar asosida osmon yoritgichlarining koordinatalari ko’rsatilgan va ko’pgina osmon jismlariga tegishli boshqa ma’lumotlarni o’zida aks qilgan jadvallar 2-3 yil oldin tuzilib, astronomik har yilliklar (yejegodnik)lar ko’rinishida nashr etiladi. “Astronomicheskiy yejegodnik SSSR”- asosan observatoriyalar va astronomo-geodezik dala ishlari uchun mo’ljallangan qo’llanmadir. Unda Quyosh, Oy, sayyoralar haqida kundalik kerakli ma’lumotlar, yulduzlarga doir turli ma’lumotlar keltiriladi, maxsus jadvallar beriladi. Osmon yoritgichlarining vaziyati bu jadvallarda 1 , 0 va 01 , 0 gacha aniqlikda beriladi. Quyosh, Oy, sayyoralar, yulduzlar va boshqa kosmik ob’ektlar haqidagi ma’lumotlarni o’quv maqsadi uchun yetarli aniqlikda (11), (12), (13), (14) – qo’llanmalardan topish mumkin. Bu qo’llanmalar mazmuni jihatidan ikki turga bo’linadi: birinchi turdagi kalendarlarda tez o’zgarmaydigan doimiy xarakterga ega bo’lgan ma’lumotlar beriladi. Butun Ittifoq astronomiya-geodeziya jamiyati (Vsesoyuznoe astronomo-geodezicheskoe obщestvo- VAGO) tomonidan chiqariladigan Astronomicheskiy kalendar (postoyannaya chast)- (11) shular jumlasidan. M.G.Kulikovskiyning “Spravochnik lyubitelya astronomii” kitobi –(14) da ham doimiy xarakterga ega bo’lgan ko’pgina materiallar keltiriladi. “Astronomicheskiy kalendar (postoyannaya chast)” astronomiya havaskorlarning kuzatish ishlarida, kuzatish materiallarini ishlab chiqishda, (12) daberiladigan jadvallardan foydalanishda asosiy spravochnik vazifasini bajaradi. (11)ning 555 betidan “Tablisi” (jadvallar) boshlanadi. 1-10 jadvallarda astronomik simvol va belgilar, astronomik doimiylar, Yer, Quyosh, Oy, sayyoralar, meteor oqimlari, kometalar haqidagi doimiy xarakterga ega bo’lgan ma’lumotlar, 11-17 jadvallarda vaqtni o’lchashga, 18-25 jadvallarda nurning atmosferada sinishi, turli kenglamalarda Quyoshning chiqish va botish vaqtlarini hisoblashga doir, 26-37 jadvallarda yulduz turkumlari, yulduzlarning vaziyati, nomi, o’zgaruvchan va qo’shaloq yulduzlar, tumanliklar, galaktikalarga taaluqli va boshqa bir qancha ma’lumotlar beriladi. Ilovalar qismidan esa, Oy va Mars relefi haqidagi ma’lumotlarni olish mumkin. Astronomiyani o’qitish praktikasida 14 a , 26, 28 a , 28
b jadvallar ayniqsa ko’p qo’llaniladi. 28 a jadvalda yulduz kattaligi 50 , 4 m dan yorug’ bo’lgan yulduzlarning o’rtacha o’rinlari 1975 yil epoxasi uchun berilgan. Bunda yulduzlar yulduz turkumlari bo’yicha emas, balki, to’g’ri chiqishlarning ortib borishiga qarab joylashtirilgan. Jadvaldagi ustunlarda ko’rsatilgan sonlar chapdan o’ngga tomon: yulduzning ro’yxatidagi nomerini, yulduz turkumidagi belgisini, yulduz kattaligini, spektrini, to’g’ri chiqishini, - ning bir yilda o’zgarishini, og’ishlarini, - ning bir yilda o’zgarishini esa Bessel sonlari nomidagi kattaliklarni ifodalaydi. Jadvaldan ko’ramizki, yulduzlarning - lari vaqt birliklarida: h- soat, m- minut, S- sekundlarda berilgan. Ba’zan - yoy birliklarida ( 0 ! !! ) larda ifodalangan ham bo’ladi. Yoyni vaqt birliklariga o’tkazishda 14 a jadvaldan foydalanish mumkin. Unda raqamlar ustunlari tepasiga yozilgan “gradus, minut dugi, sekund dugi” so’zlariga alohida ahamiyat berish zarur. Chap ustunlardagi raqamlar burchakning bir sistemadagi qiymatlarini, ularning yonidagi ustunlar o’sha burchaklarning ikkinchi sistemadagi qiymatlarini ifodalaydi. Masalan, ekvatorial koordinatalari: 0 3 2 101
0 ; 1 4 16 0 bo’lgan qaysi yulduz turkumiga kirishini va nomini aniqlash talab etilsin. Buning uchun 14 a jadvaldan foydalanib, 0 3 2 101
0 ni vaqt birliklarida quyidagicha ifodalaymiz: 0 100
- m h 40 6 0 1 - m h 04 0 2 - S m 08 0 0 3 -
S 02
__________________ 0 3 2 101
0 - S m h 10 44 6
28 a jadvaldan koordinatalari ; 10
6 S m h 1 4 16 0 larga yaqin bo’lgan yulduz Katta It yulduz turkumidagi - yulduzi ekanini aniqlaymiz. Shu qo’llanmaning 1- jadvalidan, Katta Itning si Sirius yulduzi ekanini ko’ramiz. 26 jadvaldan ushbu yulduzlar turkumining lotincha nomini, kvadrat graduslarda ifodalangan kattaligini, undagi yorug’ yulduzlar sonini aniqlash, 28 b yoki (14) dagi 50 jadvaldan topilgan yulduzning ravshanligi, spektri harakati tasavvur olish mumkin. Astronomik kalendarlarning ikkinchi turida nisbatan tez o’zgarib turadigan ob’ektlar haqida ma’lumotlar beriladi, (12) shular jumlasidandir. “Astronomicheskiy kalendar (peremennaya chast)”larda Quyosh, Oy va sayyoralarning vaziyati, chiqish va botish vaqtlari ko’rsatilgan jadvallar (efemeridalar) sayyoralarning ko’rinma harakati ifodalangan kartalar, tutilishlar, o’zgaruvchan yulduzlar va hokazolar haqida ma’lumotlar beriladi. Kitobning ilovalar qismida turli astronomik yangiliklar, Yer sun’iy yo’ldoshlari, kosmik stansiyalar haqidagi materiallar keltiriladi. (12) da Quyosh va Oy efemeridalari taxminan 14 betdan boshlanib, “Solnse”, “Luna” sarlavhasidagi jadvallar ko’rinishida beriladi. Bundagi son ustunlari quyidagilarni ifodalaydi. D a ta
D ni yu
li a ns kogo
pe ri o da (y ul ia n da
vri kun
la ri ) V os xod (V ) - c h iqi sh
Z a xo d (Z ) - b ot is h
A z im ut i toc
h e k V i Z – (nuqt
a la rni n g a zi m u tl a ri ) P rya m o e vos xoj
de n ie (t o’g’r i c hi qi sh)
U ra vne ni e vr e m e n i (v a q t te ng la m a si ) Skl
one ni e (og ’i sh)
Cha so vo e i zm e n e n iya
skl
one ni ya (o g’i
shn ing
s oa tli k o’z
ga ri shi ) Z ve z dno
e vre
m ya (yu ldu z
va qt i) 0 S
Jadvalda Quyoshning chiqish va botish vaqlari, chiqish va botish nuqtalarining azimutlari Grinvich meridiani h 0 va Moskva kenglamasi 0 56
uchun
berilgan. Chiqish va botish nuqtalarining astronomik azimutlari berilgan ustun tepasiga ishoralari qo’yilgan, bu ishoralar ustundagi hamma sonlarga doir va (-) chiqishni (+) botishni ifodalaydi. Astronomik azimutlar janub nuqtasidan hisoblanib, g’arbga tomon musbat, sharqqa tomon manfiy deb olinadi. Quyoshning to’g’ri chiqishi , vaqt tenglamasi - (o’rtacha Quyosh vaqti- haqiqiy Quyosh vaqti), Quyoshning og’ishi va og’ishning bir soatlik o’zgarishi miqdorlar dunyo vaqti h 0 uchun berilgan. Oxirgi ustundagi qiymatlar 0 S ning
bosh meridiandagi (o’rtacha quyosh vaqti hisobida) Grinvich yarimtuni, ya’ni dunyo vaqti h 0 ga teng bo’lgan vaqtdagi yulduz vaqtini ifodalaydi. Efemeridalarda Quyoshning Grinvich meridianidagi yuqori kulminasiya payti T 0;
kul berilmagan. Uni 12 ;
12 h кул T formuladan aniqlash mumkin, 12
dataning yarimkuniga tegishli interpolyasiya qilingan vaqt tenglamasi. Masalan, 1979 yilning 10 oktyabrida 3 51
12 ; 0 S m h кул T bo’ladi. ( Bu yerda 2 ) 11 ( ) 10 ( 2 1 12
октябр ) Jadvallarning pastki qismida sayyoralarning va boshqa ob’ektlarning mazkur oyda ko’rinishi haqidagi ma’lumotlar berilgan. Oy efemeridasi chiqish, yuqori kulminasiya, botish vaqtlarini, chiqish va botish nuqtalarining azimutlarini,
larni, Grinvich yarim tunida Oyning ko’rinma burchak radiuslarini o’z ichiga oladi. Jadvallarning pastida mazkur oydagi Oy fazalari, sayyoralarning Oy bilan qoplanishi haqidagi ma’lumotlar berilgan. Oyning asosiy fazalari quyidagicha belgilangan: - yangi oy, - birinchi chorak, - to’lin oy, - oxirgi chorak. Belgilar yonida shu faza dunyo vaqtida ro’y berishi yozilgan. Sayyoralar haqidagi ma’lumotlar “Planeti” bo’limida har oyning ayrim chislolari uchungina beriladi. Har bir sayyoraning koordinatalari ko’rsatilgan jadvallarning oxirida shu sayyoraga xos konfigurasiyalarning kuzatilish vaqti va ko’rinish shartlari yozilgan. Bu bo’limda sayyoralarning ko’rinma harakat yo’llarini ifldalovchi kartalar ham keltiriladi. Kosmik jismlarning o’rni va harakati haqidagi ma’lumotlarni “Shkolniy astronomicheskiy kalendar” (13) dan ham topsa bo’ladi. Bu kalendarlar ma’lum
darajada (11), (12) lardagi ma’lumotlarni takrorlaydi. Ammo, (13) da ma’lumotlar ozroq va kichikroq aniqlikka ega. Bundan tashqari bu kalendardagi hamma vaqtlar Moskvaning dekret vaqti uchun berilgan. Agar Quyosh, Oy va sayyoralarning ekvatorial koordinatalarini (12) dagi “Solnse, Luna, Planeti” yoki (13) dagi (I, VIII-XV) jadvallardan yozib olib, osmonning surilma xaritasida ularning ma’lum sanadagi vaziyatini ifodalovchi nuqtalarni qalam bilan belgilasak, bu yoritgichlarning surilma xaritaning ishlatilishi mo’ljallangan kenglamasiga mos kenglamada chiqish, botish kulminasiyada bo’lish vaqtlari haqida tasavvur olish mumkin. Buning uchun xaritada belgilangan nuqtalarning har birini ketma-ket chiqish, botish va kulminasiya holatiga olib kelib, berilgan datani ifodalovchi shtrixlar ro’parasida turgan soat, minutlarda ifodalangan vaqtlar yozib olinadi.
VAZIFA.
1. Yuqorida bayon etilgan ma’lumotlarni nazarda tutib, astronomik kalendarlar va spravochniklar bilan tanishib chiqing. 2.
To’g’ri chiqishlari va og’ishlari berilgan quyidagi yulduzlarning qaysi yulduz turkumiga kirishini, turkumdagi belgisi va nomlarini (11) ning 14 a , 28
a va ushbu qo’llanmaning 1- jadvalidan foydalanib aniqlang. 1) 7 5 2 3 165 0 ; 0 1 3 5 61 0 2) 2 0 0 2 78 0 ; 6 4 3 1 8 0
8 5 3 5 40 0 ; 0 5 7 5 13 0
4 5 5 3 274
0 ; 5 2 0 5 29 0
3) 8 4 6 5 176 0 ; 3 4 2 4 14 0 4) 4 0 5 1 113
0 ; 0 4 6 5 31 0
1 2 8 3 206 0 ; 5 1 6 2 49 0
8 2 0 2 237
0 ; 8 0 3 3 33 0
3. Kalendarning 26 jadvalidan, o’z variantingizdagi yulduz turkumlarining lotincha nomi, ifodasini, kvadrat graduslarda o’lchangan kattaligini va undagi yorug’ yulduzlar sonini yozib oling. 28 b yoki (14) dagi 50 jadvaldan shu yulduzlarning ravshanligi, spektri, parallaksi ) ( , va bo’yicha xususiy harakatiga tegishli kattaliklar ) ; ( va nuriy tezliklari ) ( 2 V bilan
tanishing. 4.
(12) dagi Quyosh va oy efeneridalaridan bu yoritgichlarning 1) 17 yanvar, 2) 5 fevral, 3) 6 aprel, 4) 22 iyun kunlari chiqish, botish va yuqori kulminasiya paytini hamda
ularning astronomik azimutlarini aniqlang. 5.
Oy efemeridasidan Oyning 4 fazasi 1) yanvar, 2) may, 3) avgust, 4) noyabr oylarida ro’y berish kunlari va vaqtlarini yozib oling. 6. (12) yoki (13) ning kerakli jadvallarilan foydalanib, Quyosh, Oy va sayyoralardan: Venera, Mars, Yupiter, Saturnning shu laboratoriya ishini bajarayotgan sanada 21 soatda egallagan vaziyatlarini siz qo’llayotgan surilma xaritaga tushiring. Shu yoritgichlarning
yuqorida ko’rsatilgan data va soatda chiqish, botish va yuqori kulminasiyada bo’lish paytlarini aniqlang. Nima sababli yulduz xaritalarida bu ob’ektlarning o’rni ko’rsatilmagan? 7.
6-punktdagi mashqdan yakun qilib, Oy va sayyoralarning Quyoshga nisbatan egallagan vaziyati va qulay ob-havo sharoitida ko’rish yoki ko’rinmasligi haqida xulosa chiqaring.
4- ISh yuzasidan hisobot. 2. Qo’llanilayotgan kalendarning nomi: № Berilgan koordinatalar Yulduz turkumi Yulduzning turkumidagi belgisi va nomi
( vaqt birligida)
3. № Yulduz turkumlari O’zbekcha nomi Ruscha nomi Lotincha nomi
Belgilanishi Kvadrat
graduslarda maydoni
m 6 yorug’roq yulduzlar soni
Yulduzlarning tavsiflari. № Yulduzning nomi 1950 yil epoxasida Yulduz
kattaligi Spektri
001 , 0 001
, 0 001
, 0 2
4.
№ Ob’ektning nomi Sanada
Dunyo vaqti hisobida Nuqtalarning azimutlari Chiqadi Yuqori
kulminasiyada Botadi
Chiqishda Botishda
Quyosh
Oy
5.. . . yil . . . . . Oyda, Oy fazalari ro’y beradi. № Faza
Shartli belgisi Ro’y beradi
Sanada Soat, minutda
1. . . . . . . sanada, 21 soatda. № Yoritgich
turkumi Soat, minutda Chiqadi Yuqori
kulminasiyada Botadi
1 Quyosh
2 Oy
3 Venera
4 Mars
5 Yupiter
6 Saturn
2. Xulosalarni quyidagicha yozing: . . . . . . . . sanada Oy (sayyora) kechqurun ko’rinadi (ko’rinmaydi), chunki u Quyoshdan . . . . . . . . soat keyin (oldin) botadi; ertalab ko’rinadi (ko’rinmaydi), chunki Quyoshdan . . . . . . . . soat oldin (keyin) chiqadi. Download 301.5 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|