4-Amaliy mashg’ulot.(2-soat) Mavzu: O‘rovchi va kesuvchi usulda loyiha – chizig‘ini o‘tkazish

---

4-Amaliy mashg’ulot.(2-soat) 
Mavzu: O‘rovchi va kesuvchi usulda loyiha – chizig‘ini o‘tkazish. 
Loyiha chizig‘ining nazorat balandlik nuqtalaridan yuqoridagi belgilari bo‘ylama profilni 
loyihalashdan oldin tayinlangan bo‘lishi kerak. 
Ancha ko‘p miqdorda qor bosadigan ochiq 
joylarda yo‘llarni qordan tozalash oson bo‘lishi uchun yo‘l poyi chetini qor qoplamining sirtidan 
0,4-1,2 m baland qilib olish tavsiya etiladi 
Sun’iy inshootlar yonidagi joylarda loyiha chizig‘ining belgilarini tayinlash va chiziqni 
o‘tkazish ancha murakkab ish. Loyiha chizig‘ining vaziyati ko‘prikga yondosh ko‘tarmalarni suv 
bosmasligini, shuningdek, baland suvlarni o‘tkazish davrida inshootning to‘sqinliksiz ishlashini 
ta’minlash uchun suv sathidan ko‘prik ravog‘i tag qismining balandligini ta’minlab byerishi zarur.
Sun’iy inshootning o‘zanning pasaygan joylari ustidan balandligi quyidagi kattaliklarning 
yig‘indisidan iborat bo‘ladi:
oqayotgan suvning inshootga kirish oldidagi ko‘tarilishini hisobga olgan holdagi chuqurligi u;
ko‘tarilgan suv sathi bilan ko‘prik ravog‘ining pastki qismi orasidagi bo‘sh oraliq z;
kichik sun’iy inshootlarda bo‘sh oraliq oqib qolayotgan narsalarni xavfsiz o‘tkazib 
yuborishni va toshqin vaqtida ko‘prik to’g’onini suv bosmasligini, kema yuradigan daryolarda esa 
kemalarni o‘tkazib yuborishni ta’minlashi zarur; 
ko‘prik to’g’oni balandligi, quvurlar uchun esa quvur ustiga to‘kilgan grunt qalinligi quvur 
devorining qalinligi bilan birga. 
Qayirlarda ko‘tarmaning balandligi suvning ko‘tarilgan sathining joylashuvidan kelib 
chiqib belgilanadi. Toshqin vaqtida katta maydonlarni suv bosadigan va to‘lqin hosil bo‘lishi 
mumkin bo‘lgan katta daryolarda ko‘tarma chetining belgisi to‘iqin ustidan baland turish nuqtai 
nazaridan tayinlanishi zarur
Kichik va o‘rtacha sun’iy inshootlarni loyihalashda loyiha chizig‘ining ravonligini 
ta’minlash uchun quyidagi usullardan foydalaniladi. 
1.Ko‘prik bo‘ylama qiyalikda joylashtiriladi. Agar ko‘prik qoplamasi ko‘prikka kirish 
yo‘llarning qoplamasiga o‘xshash bo‘lsa, u holda ko‘prikning maksimal bo‘ylama qiyaligi kirish 
yo‘llariniki kabi bo‘lishi kerak, yog‘och to‘shamalar yotqizishda ko‘prikdagi yo‘l qismining 
bo‘ylama qiyaligi taxtalar bo‘ylamasiga yotqizilganda 20%0 dan va ko’ndalangiga yotqizilganda 
30%0 dan oshmasligi kerak. Bo‘ylama qiyaliklari katta yo‘l uchastkalarda joylashgan kichik 
ko‘priklar ba’zan vodiylarning qirg‘oqlaridan biriga suriladi, bunda suv oqimining sun’iy o‘zani 
quriladi. Bo‘ylama qiyalikli joydagi ko‘prikning har ikki tomoni biror masofaga davom ettirilishi 
kerak. 
2.Ko‘prik vyertikal egri chiziqda joylashganda loyiha chizig‘i ko‘prik yaqinida 
sinmaydigan qilib joylashtiriladi; loyiha chizig‘ining bunday sinishi odatda ko‘prik gorizontal 
maydonchalarda qurilganida albatta yuz byeradi. 
3.Ko‘prik ostida o‘zan chuqurlashtiriladi. Bunday qarorga kelish zarurati tekislik joylarda 
kuchsiz o‘nqir-cho‘nqirli talveglarni kesib o‘tishda yuzaga keladi, bulardagi oqayotgan suvning 
maishiy chuqurligi 20-30 sm dan oshmaydi. Suv sarfining Xammasi va yoki uning katta qismi 
ko‘prik ostidagi ariqdan o‘tkazib yuboriladi. O‘zanni chuqurlashtirish uchun soyning qiyaligi 
shunday bo‘ylama qiyalikni byerishga imkon byerishi kerakki, bunda o‘zanni loy bosmasligi, 
ariqni esa ko‘prik yaqinidagi yuzaga chiqarishga imkoniyat yaratilishi kerak. 
4.Sun’iy inshootlarning ishchi belgilari pasaytiriladi. Bu yechimga ko‘prik teshigini va 
oqish chuqurligini kamaytirishni, shuningdek, ko‘tarilgan sath balandligini kamaytirishni 
ta’minlaydi, yoki katta diametrli bitta quvurni bir nechta kichik quvurlar bilan almashtirish yo‘li 
bilan yerishiladi.
Tog‘ va chuqur jarlardan o‘tadigan joylarda ko‘tarmalarni loyihalashda sun’iy inshoot 
quriladigan joyning (ko‘tarmalar va o‘ymalarning hajmlari teng degan mulohazalar bilan 
aniqlanadigan)ishchi belgilari baland suvlarni o‘tkazish uchun zarur bo‘lgan eng kam ko‘tarma 
balandligidan odatda katta bo‘lib chiqadi. Baland ko‘priklar konusli qilib qurilganligi va ularning 
uzunligi to‘shama bo‘yicha balandlik ortishi bilan ancha uzayishi sababli Tog‘ va chuqur jarlardan 

---

o‘tishda quvurlar yotqizish eng maqsadga muvofiq yechimdir, biroq bunda quvurlarning sel oqizib 
kelgan narsalar yoki jala oqimlari oqizib kelgan narsalar bilan tiqilib qolish xavfi bo‘lmasligi kerak
Kema yuradigan katta daryolarni kesib o‘tish joylarida ko‘prikning yo‘l qismining 
ko‘prikka kirish yo‘lidagi ko‘tarmalardan balandligi-ko‘tarilib turishi muqarrardir, aks holda 
ko‘tarmalar juda baland bo‘lgan bo‘lardi. Bu holda loyiha chizig‘i ko‘prikka kirish ravonligini 
ta’minlashi kerak. Buning uchun ko‘prikka yondosh ko‘tarmaning qiyaligi ko‘pi bilan 30%o qabul 
qilinadi, ko‘tarilish oxiri va ko‘prikning boshlanishi orasiga gorizontal maydoncha qilinadi, u 
vyertikal egri chiziqlarning tangensini joylashtirish uchun etarli bo‘ladi. Qayirda prolyotli qilib 
kurilgan katta ko‘priklarda kema yuradigan qismda zarur bo‘lgan o‘shimcha ko‘tarilish bo‘ylama 
qiyalikda qayir prolyotlari ko‘rish yo‘li bilan ta’minlanadi. 
Loyiha chizig‘ining vaziyati, shuningdek, suvni yon ariqlar va rezyervlar bo‘ylab uzluksiz 
oqizib turishni ta’minlashi kerak. Har qaysi ariqning butun uzunligiga -suv ayrg‘ichdan sun’iy 
inshootga chiqish joyigacha yoki ariqlarda suvni tashlash joyigacha ariqlarning qiyaligi bir 
tomonga yo‘nalgan bo‘lishi kerak. U suvning to‘xtab qolmasdan yerkin oqishini ta’minlashi zarur. 
Buning uchun o‘t bosadigan va davriy ishlaydigan yo‘l ariqlarining qiyaligi kamida 5%o bo‘lishi 
kerak. Faqat ayrim hollarda, suv chetlatish juda qiyin bo‘lgan tekislik sharoitlarida,bo‘ylama 
qiyalikni 3%o gacha kamaytirishga ruxsat byeriladi. Suvni ariqlardan past joylarga - yo‘ldan 
chetki past joylarga oqizib yuborishning xar bir imkoniyatidan foydalanish zarur, buning uchun 
tegishli joylarda qiyaligi kamida 2%o bo‘lgan chetlatish o‘zanlari quriladi. 
1.5-rasm. Kichik ko‘priklarda loyiha chizig‘ini o‘tkazish misollari
. 
T