4-amaliy mash‘ulot: Multisim dasturlash muhiti. Amaliy mashg‘ulot topshirig‘i

4-amaliy mash‘ulot: Multisim dasturlash muhiti.
Amaliy mashg‘ulot topshirig‘i:
1.Multisim dasturlash muhiti haqida umumiy ma’lumotlar.
2.Multisim dasturi elementlari.
Electronics Workbench Multisim dasturiy kompleksi elektr zanjirlarni dasturiy loyihalash va imitatsiya qilish vositalaridan biri bo‘lib hisoblanadi. Ushbu dasturiy kompleksdan elektr zanjirlarni va elektron qurilmalarni loyihalovchi korxonalarda, oliy o‘quv yurtlarida va umumta'lim makatblarida foydalanish mumkin.
Electronics Workbench Multisim bilan ishlash kompyuter texnikasi bo‘yicha chuqur bilimlarni talab qilmaydi. Dasturning interfeysini bir necha soat davomida o‘zlashtirib olish mumkin.
Ushbu dasturiy kompleks Interactive Image Technologies firmasi tomonidan ishlab chiqilgan.
Electronics Workbench Multisim (EBWM) dasturi real vaqt masshtabida ishlovchi, o‘lchash asboblari bilan jihozlangan tadqiqotchining real ish joyi-radioelektron laboratoriyani imitatsiya qiladi. Dastur yordamida har qanday murakkablikdagi analog va raqamli radioelektron qurilmalarni tuzish, modellash va tadqiq qilish mumkin.
Foydalanuvchining interfeysi menyu, asboblar paneli va ishchi sohadan iborat (1-rasm).

1-rasm. Electronics Workbench Multisim kompleksining interfeysi
Menyu quyidagi elementlarga ega:

• 
  fayllar bilan ishlash menyusi (File);
  
• 
  tahrirlash menyusi (Edit);
  
• 
  ko‘rinish menyusi (View);
  
• 
  holat menyisi (Place);
  
• 
  formatni o‘zgartirish menyusi (Format);
  
• 
  zanjirni ishga tushirish va uning parametrlarini aniqlash, tahlil qilish menyusi (Simulate);
  
• 
  sxemalarni boshqa formatga yoki uch o‘lchamli holatga o‘girish menyusi (Transfer);
  
• 
  elementalar bilan ishlash menyusi (Tools);
  
• 
  hisobotlar menyusi (Reports);
  
• 
  xossalar menyusi (Options);
  
• 
  oynalar bilan ishlash menyusi (Window);
  
• 
  yordam fayllari bilan ishlash menyusi (Help).
  

Asboblar panelida radioelektron sxemalar elementlarining tasvirlari bo‘lgan tugmalar mavjud (1-rasm). Tugmalar bosilganda ularga mos bo‘limlar ochiladi, masalan, diodning tasviri bosilsa diodlar bo‘limi ochiladi.
Komandalar menyusi oynasi dastur oynasining yuqori qismida joylashgan.
Sxema oynasi dastur oynasining markaziy qismini egallaydi. Ushbu oynada elektr zanjirlar hosil qilinadi va ularga kerakli o‘zgartirishlar kiritiladi.
Belgilar (ikonalar) oynasi sxema oynasining yuqori qismida joylashgan. Yuqori qatordagi belgilar menyu komandalarini qaytaradi.
Keyingi, ya`ni sxema oynasining yuqorisida joylashgan belgilardan zanjirga ulanuvchi elementlar va o‘lchash asboblarini tanlash uchun foydalaniladi. Diodlarni (Diodes) va o‘lchash asboblarini (Instruments) tanlash oynalari 1-rasmda ko‘rsatilgan.
Sxemani hisoblashni aktivlashtirish va to‘xtatish (Activate/Stop) hamda pauza (Resume) tugmalari dastur oynasining yuqori o‘ng burchagida joylashgan. Activate/Stop tugmasi 0 va 1 raqamlariga ega. Ulardan birini bosish yo‘li bilan sxemani hisoblashni aktivlashtirish yoki to‘xtatish mumkin.
Sxemani uzoq vaqt davomida aktivlashgan holatda ushlab turish maqsadga muvofiq emas. Chunki ma`lumotlarni uzoq vaqt davomida intensiv qayta ishlash natijasida hisoblashlardagi xatoliklar ortib ketishi mumkin. EBWM dasturida ishlash quyidagi uch etapni o‘z ichiga oladi:
• sxemani tuzish;
• sxemaga o‘lchov asboblarini ulash;
• sxemani aktivlashtirish, ya`ni tadqiq qilinayotgan qurilmadagi jarayonlarni hisoblash.
Sxemani hisoblashni aktivlashtirish va to‘xtatish (Activate/Stop) hamda pauza (Resume) tugmalari dastur oynasining yuqori o‘ng burchagida joylashgan. Activate/Stop tugmasi 0 va 1 raqamlariga ega. Ulardan birini bosish yo‘li bilan sxemani hisoblashni aktivlashtirish yoki to‘xtatish mumkin.
Sxemani uzoq vaqt davomida aktivlashgan holatda ushlab turish maqsadga muvofiq emas. Chunki ma`lumotlarni uzoq vaqt davomida intensiv qayta ishlash natijasida hisoblashlardagi xatoliklar ortib ketishi mumkin. EBWMM dasturida ishlash quyidagi uch etapni o‘z ichiga oladi:
• sxemani tuzish;
• sxemaga o‘lchov asboblarini ulash;
• sxemani aktivlashtirish, ya`ni tadqiq qilinayotgan qurilmadagi jarayonlarni hisoblash.
Sxemaning tanlangan tarkibiy qismini (qizil rangda aks ettirilgan) aylantirish (Ctrl + R tugmachalari yorlig‘i yordamida, kontekst menyusi, asboblar panelidagi tugmalar yoki Circuit>Rotate menyusi elementi) yoki vertikal (gorizontal) o‘qqa siljish (Menyu buyruqlari Circuit> Flip vertikal gorizontal), kontekst menyusi, asboblar panelidagi tugmalar). Burilish paytida, aksariyat tarkibiy qismlar har bir buyruq bajarilganda soat miliga teskari yo‘nalishda aylanadi, o‘lchash asboblari (ampermetr, voltmetr va boshqalar) uchun ulanish terminallari almashtiriladi.
Tayyor sxemada elementlarning burilishi va aksini ishlatish tavsiya etilmaydi, chunki bu ko‘pincha ulanish simlarining chalkashishiga olib keladi - bu holda elementni kontaktlarning zanjiriga olib tashlanishi kerak va shundan keyingina aylantiriladi (aks ettiradi).
Element belgisini ikki marta bosish orqali siz uning xususiyatlarini o‘zgartirishingiz mumkin. Ochilgan oynada kerakli parametrlar o‘rnatiladi (o‘tkazgich rangi, rezistor qarshilik, tranzistor turi va boshqalar) va tanlov klaviaturadagi "Ok" yoki "Enter" tugmachalarini bosib tasdiqlanadi.
Ko‘p miqdordagi elementlar uchun siz haqiqiy elementlarga (diodlar, tranzistorlar va boshqalar) mos keladigan parametrlarni tanlashingiz mumkin.
Sxemalarni yaratishda sichqonchaning o‘ng tugmachasini bosish orqali chaqiriladigan dinamik menyuni ishlatish ham qulaydir. Menyuda yordam (Help), qo‘yish (Paste), kattalashtirish (Zoom In), Kichiklashtirish (Zoom Out), sxematik parametrlar (Schematic Options), vа Element nomlarini qo‘shish (Add) tugmalari mavjud. (Add) buyrug‘i sizga ishlov berilmagan qismlarga, ya’ni kutubxona ma'lumotnomalariga elementlarni qo‘shishga imkon beradi.
Menyular ro‘yxatiga qo‘shish "Element nomi" buyruqlari soni ishchi maydonda mavjud bo‘lgan element turlarining (rezistorlar, yer belgisi va boshqalar) soniga qarab belgilanadi. Elementlar joylashtirilgandan so‘ng, o‘tkazgichlar orqali ulanadi. Shuni esda tutish kerakki, tarkibiy qismning chiqishiga faqat bitta o‘tkazgich ulanishi mumkin. Ulanishni amalga oshirish uchun sichqoncha kursori elementning chiqishiga olib keladi va prokladka paydo bo‘lgandan so‘ng chap tugmachani bosib, boshqa elementning chiqishida xuddi shu tugmacha paydo bo‘lguncha cho‘zilgan ko‘rsatkich paydo bo‘ladi, shundan so‘ng sichqoncha tugmasi qo‘yiladi va ulanish tayyor bo‘ladi. Agar asosiy kutubxonadagi ushbu chiqishlarga boshqa o‘tkazgichlarni ulash zarur bo‘lsa, nuqta (ulanish belgisi) tanlanadi va ilgari o‘rnatilgan o‘tkazgichga uzatiladi. Nuqtaning qora rangga aylanishi uchun (dastlab u qizil rangga ega), ish maydonining bo‘sh joyini bosishingiz kerak. Agar bu nuqta haqiqatan ham o‘tkazgich bilan elektr aloqasiga ega bo‘lsa, u holda u butunlay qora rangga bo‘yalgan. Agar o‘tish konduktoridan iz paydo bo‘lsa, unda elektr aloqasi yo‘q va nuqta qayta o‘rnatilishi kerak. Muvaffaqiyatli o‘rnatilgandan so‘ng, ulanish joyiga yana ikkita o‘tkazgich ulanishi mumkin. Agar ulanishni buzish kerak bo‘lsa, kursor tarkibiy qismlardan biriga yoki ulanish nuqtasiga keltiriladi va belgi paydo bo‘lganda chap tugma bosiladi, o‘tkazgich ishchi maydonning bo‘sh joyiga taqsimlanadi va keyin tugma qo‘yiladi. Agar o‘tkazgichni ulanish joyidan uzishda unda faqat ikkita o‘tkazgich qolsa, siz ushbu turdagi xatti-harakatni «Auto-delete connectors» (Circuit>Schematic Options>Wiring)" bandini belgilash orqali o‘chirib qo‘yishingiz mumkin. Chiqishni diagrammada mavjud bo‘lgan o‘tkazgichga ulash kerak bo‘lsa, u holda elementning chiqishidagi o‘tkazgich kursor bilan belgilangan o‘tkazgichga joylashtiriladi va ulanish nuqtasi paydo bo‘lgandan so‘ng sichqonchaning tugmasi qo‘yiladi. Shuni ta'kidlash kerakki, birlashtiruvchi o‘tkazgichlarni yotqizish avtomatikdir va to‘siqlar - elementlar va boshqa o‘tkazgichlar ortogonal yo‘nalishda (gorizontal yoki vertikal) egilgan. Ulanish nuqtasi nafaqat o‘tkazgichlarni ulash uchun, balki yozuvlarni kiritish uchun ham ishlatilishi mumkin (masalan, o‘tkazgichdagi tokning kattaligini, uning funktsional maqsadini va boshqalarni ko‘rsatuvchi). Buning uchun nuqta ustiga ikki marta bosing va ochilgan oynada kerakli yozuvni kiriting. Elementlarni belgilashda Dizayn hujjatlarining yagona tizimi tomonidan taqdim etilgan tavsiyalar va qoidalarga rioya qilish kerak. Uskunalar panelida ulanish shunga o‘xshash tarzda amalga oshiriladi.
Otsillograf yoki mantiqiy analizator kabi qurilmalar uchun rangli o‘tkazgichlar bilan ulash ishlarini bajarish tavsiya etiladi, chunki ularning rangi mos keladigan to‘lqin shaklining rangini belgilaydi.
Har bir element yangi joyga ko‘chirilishi mumkin. Buni amalga oshirish uchun uni sichqoncha bilan tanlab, sudrab borish kerak. Bunday holda, ulanish simlarining joylashuvi avtomatik ravishda o‘zgaradi. Bundan tashqari, siz elementlarning butun guruhini ko‘chirishingiz mumkin: buning uchun ular Ctrl tugmachasini bosib ushlab turganda sichqoncha bilan ketma-ket tanlanishi kerak va keyin ularni yangi joyga tortib olish kerak. Supero‘tkazuvchilarning alohida qismini ko‘chirish kerak bo‘lsa, kursor unga keltiriladi, chap tugma bosiladi va vertikal yoki gorizontal tekislikda kursor paydo bo‘lgandan keyin zarur harakatlar amalga oshiriladi.
Sxemani tayyorlaganingizdan so‘ng uning tavsifini tuzish tavsiya etiladi (tegishli oyna Window>Description menyusidan chaqiriladi yoki Ctrl + D klaviatura yorlig‘idan foydalanadi)
Elektron Workbench Multisim elektron tizimida modellashtirishda ishlatilishi mumkin bo‘lgan o‘n to‘rtta bo‘limlar kutubxonasi mavjud. Quyida asosiy (albatta, hammasi emas) tarkibiy qismlar haqida qisqacha ma'lumot keltirilgan. Qavslardagi nomdan so‘ng foydalanuvchi tomonidan o‘zgartirilishi mumkin bo‘lgan elementning parametrlari.
Signal manbalari. Shuni ta'kidlash kerakki, signal manbalari deganda nafaqat quvvat manbalari, balki boshqariladigan manbalar ham tushuniladi.

2-rasm. O‘zgaruvchan kuchlanish manbasi

3-rasm. O‘zgarmas tok manbasi.


Batareya (kuchlanish). Uzun tasma musbat qutbga to‘g‘ri keladi.



4-rasm.Yerga ulash.