4-bob. Daromadlar va xarajatlarni tan olish daromadlar va xarajatlar tushunchasi va tasnifi
Download 109.24 Kb.
|
SOHIBJON KURS ISH (1)
|
4-BOB. DAROMADLAR VA XARAJATLARNI TAN OLISH 1. Daromadlar va xarajatlar tushunchasi va tasnifi. 2. Daromadlar va harajatlarni tan olish jarayoni, mezonlari va principlari. 3. Foida va zararlarni tan olish payti 4. Moliyaviy ma'lumotlarni yoritib berish usullari Daromadlar va harajatlar tushunchalari Moliyaviy hisob Daromad - bu korhonaning ishlashidagi yoki ishlash natizhasi resource activelarning okib kelishilgan yohud o'sish yo'li orkali, yohud mazhburiyatlarning qiskarishi yuli orkali o'sishidir. Masalan, mahsulotlarning sotilishi, xizmatlar ko'rsatilishi yoki boshka sub'ektlarga tegishli korhonaning foizlari, izhara tulovi, dividendlar yoki imtiyozlar bilan bog'liq resurslaridan foidalanishi. Harazhatlar bu mol mahsulotlar yoki mahsulot ishlab chiqarish chikarilishi, kwrsatilish faoliyatining boshka ishlab chiqarilishi - amalga oshirish natizhasida hosil bwladigan faollarning kamayishi yoki boshkacha sarflanishi, yohud mazhburiyatlar kelib chiki shi yoki mahsulot ishlab chiqarishdir. Boshkacha aitganda, harajatlar bu daromadlar olish mahsulot ishlab chiqarish ishlab chiqarish chikarish va xizmatlar kursatishga qilingan sarflardir. Foyda - bu koronaga tegishli asosiy yoki asosiy bulmagan faoliyat va muolajalari natizhasida, korkhonaga tasir qiladigan hamma boshka bitimlar, muomalalar va natijjalarda kapitalning kw joylashtirishdir (aktsiyadorlik kapitali quyilmalar dan tashkari). Zararlar - bu korkhonaga kelishuv bitimlar va muolajalar ta'sirida, boshka hamma bitimlar, muomalalar va tadbirlar ta'sirida kapitalning kamayishidir (aktsionerning kapitalning taksimlanishi yoki ketishidan tashkari). Daromadlar va harajatlarni tan olish jarayoni, mezonlari va printsiplari Asosiy hujalik faoliyatidan daromad olgan daromadlarni olisdagi asosiy masala ularni tan paytigacha oladi. MHHS (moliyaviy hisobotning halkaro standartlari) tan olinadigan moddaning korkhona hisobotlariga kiritilishi zharayoni deb tariflaidi. Tan olish ku soni sumani hisobotning yakuniy kursatkichlaridan aks ettirilganidan iboratdir. OzR No2-BHMSida daromad va harazhat sarfini tan olish mezonlari ku bulib, ular kuyidagilardan iborat: a) Modda ulchash uchun tagishli asosga ega va islatilgan okilona amalga oshirishni amalga oshirish imkoni mavzhud. b) Kelasi iktisodiyot manfaatlarning yoki chikib ketishiga, islatilgan zarar uchun bunday manfaatlar yoki ularga aloqador mavjudligi. Shundai kilib, daromadlar jalb qilishning bazharilishi amalga oshirilganda va tushumni ulchash va olish imkoni mavzhudligi tugrisida katiy ishonch xosil bulganda tan olish. Harazhat va zararlar, olish haraz yoki oldin tan olingan faol keyingi iktitisody manfaatni saqlashlab kolmaganda tan xizmat. Daromad va harazhatlar uzaro sabab-natijaviy munosabatlar bilan boglik bulganda harazhat daromadga mos keladi wa bitta davr daromadining yakuniy hisob-kitobiga kiritiladi. Boska xo'llarda harajatlar bilan daromad bo'g'liq bu mumkin, birok bitimlar yoki amalga oshirish mumkin bo'lgan davrga tegishli bulishi mumkin. Moliyaviy Tan olishning tur mezoni - aniklash, harakat, uz vaktdalilik va ishonchlilik - hisobotlarda tan olish uchun hamma narsaga nisbatan qursatkich. Tovarlarni sotishdan olingan daromadlarni tan olishning foydasi mezonlardan biribu sotuvchi haridorga sotilgan kilish huquqidan kelib chiqadigan risk va berganligidir. Agar sotuvchi egalik huquqini saklab kolsa, bu bitimni sotish sifatida tan olib bulmaidi. mahsulotlarga egalik mukofotlarni Tovarlarni sotish bilan bog'liq quchillik hollarda egalik huquqini olish uchun daromad tan olish. Chakana savdoda, bu payt konuniy egalik huquqini berish payti bilan mos tushadi. Bośka hollarda, egalik huquqni yoki risk va mukofotlarning, energiya egalik sodir bo'ladigan vaktdan bulishi mumkin. "Ega huquqi bilan bog'liq bulgan risk so'z va mukofotlar hariga berilganligini aniklashda, kuyidagilarni kurib chikish zarur: a) muomala tug'ilganmi, b) muomala tug'ilganmi, b) mahsulotlarni sotish huquqiga egalik huquqi ham razrazasidagi malum nazoratni saklaydimi. Moliyaviy hisob Daromadlar principining qator ishchi holatlaridagi quyidagi qo'lda mavzhud: 1. E'tibor berish payti (sotish payti)da tan olingan daromad. 2. Etkazib berish payitidan keyin tan olingan daromad. 3. Etkazib berish paitigacha tan olingan daromad. E'tibor berish jarayonida (sotish paytida)da tan olingan daromad Daromadni tan olish uchun shartlar sotib olish va tushumni olish - mahsulotlar yoki mahsulotlarni sotib olish. Shundai qilib, mahsulotlarni sotishdan olingan daromad sotish kuni, yangi mahsulot berylgan kuni, yangi mahsulot. Masalan, haridorga 5000 000 sumlik mahsulot ortib zhwnatildi, egalik qilish hukukuki haridorga o'tganda: Dt Olinadigan invoys 5000 000 Kt Mahsulot ishlab chiqarishdan olingan daromad 5000 000 Ku mahsulot hizmatlardan olingan daromad xizmatlar bozorlashtirilganida tan mahsuloti. Bu sotish payti usuli yoki kassa usuli deb olib tashlash. Masalan, Haridorga 5000 000 so'mlik mol sotilganda: Dt Kassa 5000 000 Kt Tovar sotishdan olingan daromad 5000 000 Airim bitimlar sotish vakti usuli bo'yicha tan olish uchun tasniflanmaydi, chunki ularda ikkita mezonlardan biri kondirilmagan. Masalan, boshqalarga korhona aktivlaridan foidalanishga rukhsat ishlab chiqarish resurslaridan olingan daromadlar (izhara daromadlari, foizlar, izhara tullovlari va azhratmalardagi kabi) jamoa yoki aktivdan foidalanish davri umumiy ishlab chiqarish. Tovar xizmatlari kafolati bilan sotilganda bu tovarga xizmat kursatish bilan bogliq harajatlar, yoki berisdan keyin amalga oshirish. Bundai harazhatlar okilona baholanishi mumkin bulganda, daromad sotish kunida tan mahsulot (sotish vakti usuli), kafolat buyicha kelgusi harazhatlar kuzda tutiladi. Muddati olingan daromad. Journallarga obuna kilishni amalga oshirayotgan korkhona, yoki qandaidir kelgusi sanaga chip sotayotgan aviakorkhonaga oladi. Ammo, sotish mezoni kondirilgan bulsa ham, daromadlarni magsulot sotib olish berilmaguncha tulik deb hisoblanmaydi. Bu holatda naqd pul okimi daromad hhisoblanmaydi. Aksincha, bu okim mahsulotni ishlab chikarish undan foydalanish mazhburiyatini ishlab chikaradi, keyin mazhburiyat yoziladi. Bu uzoq vaqt davomida olingan daromad olinadi. U tovar foydalanish berilmaguncha yoki hizmat ko'rsatilmaguncha daromad deb tan olinmaydi. Masalan, nashriyot 2012 yil Iyul Oktyabr oyi loyiha jurnaliga obuna uchun jami 600 000 so'm oldi. Dt Pool Mablaglari 600 000 Kt Muddati olingan daromad 600,000 Journal o'ylab bir dizayn chikariladi. Olingan 600,000 so'm summasi 12ga bulinadi, bu esa 50,000 so'm bulib, bu har oida (201 yil yanvar oyidan 3 yil) bir maromda “Muddati ishlab chiqarilgan daromad” hisoblangan daromad hisoblash olib borilishi zarur: Dt Muddati sotib olingan daromad 50 000 Kt Xizmat kursatishdan olingan daromad 50 000 Foyda va zararlar oziq-ovqat mahsulotlari (xizmatlar) sotilganda yoki sotiladigan bulganda tan mahsulot. Amaliyotda yoki hizmatni qaytarib berishdan daromadni tan olish kerak bo'ladi. Bu daromadlarni tan olishning ikkita mezonlaridan biriga rioya qilinmagan, yoki ikkita mezonga ham tovar va hizmatlarni qismlarga ajratishga rioya qilgan holda ryu beradi. Bitta yoki ikkala mega ham rioya qilinmaganda daromadlarni tan olish olinadi, tan olish olinadigan olinadigan yoki xizmatlar ku xujjatdan keyin amalga oshirilgan. Masalan, kaytar beryshukkukqi mavzhud bwganda, yakungan (sotiladigan) hingiy daromadini ishlab chiqarishda, yoki foyda olish zharayoni hakīiqatdan hham to'liqliginida qiyinchilik kelib chikishi mumkin. SAR Tulaev M.S. Daromadni olish. Moliyaviy hisob Ayrim xodimlardan daromadlarni tan olish mezonlari to'g'risida to'g'ridan-to'g'ri yoki boshqa xizmatlardan keyin ham berilmaydi. chikarish yoki asbob-uskunalar chikarish kabi sanoatning ayrim sogalarida mizhozlarga maalum boshqa ishlab chiqarish va katta vaqt oraliklarida mahsulotlarki qaytarib beris bwyicha keng hukukular beriladi. Shu sababli, mahsulot zarar berilayotgan vaktda, yakuniy natijada kaisi sum sotiladigan bo'lishini tugri aniklashga bo'yicha muammolar kelib chikadi. Qaytarishgććiga nisbatan MHXS quyadigě qAID: qaytarib beriladigan tovarlar bozor o'rganilmaganda, korkhona qaytarib bery oladigan tovarlarning anik hhisoblab bulmaydigan summariga duch kelganda, daromad tan olmaydi. Sotishdan kelgan daromad, sotilgan mahsulotlar tannarhini va yalpi foyda summasini kaytarib berish hukkuki muddati tugamagan davrgacha davom etadi. Haridor qaytarib berish hqukqiga b elganida va sotish usulidan k o'rganmagan holda haridlar accounting hsobotini tasvirlash uchun 2012 yil 30 sentabr, “Ch o' lpon” nashriyoti kitob d'kon hhar biri 10000 so'm yangilangan kitoblar soni 10000 ming so'm yangilangan kitoblar soni, " uchun bir kitob tannarhi 3000 sumga tushdi; “Chulpon” TMZning uzluxiz hisobi aniq kullaidi. Yangi kitoblarning sotilishi xaligacha anik emasligi sababli, "Chulpon" kitoblarini sof 30 kun sharoitda sotadi, birok kitob d'okonlariga hamma sotilmagan kitoblarni 2013 yil 31 mart naqd pulga qaytarib berish hukuku Kini beradi. “Chulponda qaytarib beriladigan kitoblar miqdorini oshirish uchun” ishonchli asos yo‘qdir. Hisobot davri 31 dekabr yakunlanadi. 2013 yil 10 Yanvar 100ta kitob shikastlanmagan holda nashriyotga kaytarib berildi, va tegishli kitob d'konlari kaytarib berilgan kitoblar miqdoriga mos ravshan kreditlanadi. Boshka qaytarib berilganlar yo'q. 2012 yil 30 sentabr "Chulpon" nashriyot buxgalteriya bo'limi kitoblarida bir ming kitob sotilganligi tugrisida yozuv kiritiladi, lekin ishlab chiqarishdan olingan daromad va sotilgan mahsulotlar kiymati, shunigdek yalpi foydaning tan olinadi. Yalpi foyda, sotish sumasidan sotish harajat ayirmasi teng. Kuyidagi buxgalteriya yozuvlari kiritiladi: Sotishdan olingan daromad so'masiga 10 000 000 so'm (1000 don x 10 000 so'm) Dt Olinadigan hisob (4010) 10 000 000 Kt Sotishdan olingan daromad (9020) 10 000 000 Sotilgan mahsulotning tannarxi 3000000 so'm (1000 don x 3000 so'm) Dt Sotilgan2 tannarhi (910) Kt Tovar-moddiy zahiralar (2910) 3000 000 3000 000 Yalpi foydaning tan olinishi keciktirilganda Dt Sotishdan olingan daromad (9020) 10 000 000 Kt Sotilgan tovarlar tannarhi (9120) 3 000 000 Kt Muddati uzaytilgan yalpi foida (1000 don x 7000 so'm) (6230) 7 000 000 Balans hhisobotida ulangan yalpi foida accounts debtorlik karzlar schetining aksi tarzda ishtirok etadi. 2012 yil 30 oktyabr holati bwyicha debtorlik karzlari bwyicha 10 000 000 sum twplangan edi, deb faraz qilamiz. Bu nak pul yigimi daromadni tan olish ta'sir kilmaydi, chunki "Chulpon nashriyoti kaytarib mumkin bulgan kitoblar hajmi tugrisida tasavvurga ega bulmaydi. Yalpi foyda, u sotilganda emas, balkim qaytarib berish huquqi tugaganda yil 10-yanvar, 100 dona kitob qaytarib berildi, deb tasavvur qilamiz. Bu tovar- moddiy zakhiralar tuzatishni tan olish, yalpi foydaning kamaishiga, debtorlik karzining kamaishiga olib keladi (yoki bu holda kitoblarni qaytarib berayotgan dukonga nakd pul tulashga, chunki dukon oldin kitoblar haridi pulini tulagan). tan mahsuloti. 1 Muddati olingan yalpi foyda uchun quimcha hisob qaydnomasi tavsia qiladi. Oldin qaytarib berilgan kitoblar buyicha daromad hali tan olinmagan va gozir ham tan olinmaydi. 34 SAR Tulaev M.S. Moliyaviy hisob Nihoyat, 2013 yil 31 mart, qaytarib berish hukkuqi muddati tugaydi, "Chulpon" nashriyoti 900 kitobning 9000000 so'm daromadi va sotilgan tovarning 2700000 so'm tannarxi bilan b o'lgan sof sotilishini tan. Kechiktirilgan yalpi foida bekor va kuyidagi buxgalteriya hisobi o'tkazmasi tan mahsulot: Dt Sotilgan0 mahsulot tannarxi (90 dona x 3000 so'm) 2700,000 Dt Kechiktirilgan yalpi foida (900 dona x 7000 so'm) 6300 000 Kt Sotishdan olingan daromad (900 dona x 10000 so'm) 9000 000 Oldings o'tkazmalarning natizhasi "Chulpon" nashriyotining 2012 yilda ishlab chiqarishdan olingan daromadni tan olmaganligi edi, ishlab chiqarish, 9000 000 sof daromad 2013 tugatilgan edi. Bu kaytarib berishlar miqdorini oldindan aita olish shartiga rioya qilinmaganligi sababli rui berdi. Boshkacha aitganda, “Chulpon” tegisli daromad va tegisli harazhatlarni solistira olmadi. Boshka misol tarikasida, haridorning sotuvchiga tulash mazhburiyati magsulotni qayta sotishga boglik bulgan holni kurib chikamiz. Agar bunday karamlik mavzhud bwlsa, bu mohiyatan mahsulotning consignment zhwnatilishidir. Consignment bu marketing bitimi bwlib, un muvofik yuk zhwnatuvchi (mahsulot) sotish bwyicha agent sifatida faoliyat juritadigan boshka shakhs, yukni oluvchiga mahsulot yuboradi. Yuk oluvchi tovarlarni sotib olish mumkin, lekin hujjat saklanishi va qayta sotilishi uchun mash'ulotni oladi. Sotishdan keyin olingan mablag'larni (k o'chirilgan harazhatlar va komissiya t'o'lovlar ayirilgan) yuk zh'natuvchiga o'kazib beradi. Konsignment mollarga yuk zho'lovchi ular yukni oluvchi tomonidan sotilishigacha egalik qiladi. Tovarlarning sotuvchiga yuborilishi bu hali ishlab chiqarish emas va daromad sotilishi mumkin emas. Yuqori sifatli tasvirlangan, asosiy masala, daromadni tan olish uchun foyda olish zharayoni tugallanganligan iborat. Andy daromadlarni twplash muammosiga qaytamiz. Daromadni olish imkoniyatini darazada kafolatlanmagan bulsa, daromadning tan olishini noaniklik tugatilmaguncha kechiktirish zarurati payo buladi. To'lovni ushlab turish usuli va harazhatlarni koplash usuli daromad olishning naqd pul mablag'lari olinmaguncha muddatini uzaytirishning muqobil varianti hisoblanadi. Tulov muddatini uzaitirib sotish usuli. Kupchilik istemol tovarlari tulovchilar tomonidan yuklangan rezhasi byyicha sotiladi, birok bu, hisob hisobi tulovni sotib olish usulini kullash orkali yuritish degan manoni anglatmaydi. Chakana savdo shugullangan korholarning kwp miqdori mavzhud bulganda, barcha sotishlarning yukori foizli ulushi bu bilan uzoq vaqt davomida sotib olinadi. Daromadning darhol tanlanishi mumkin, chunki korkhonada accountlar buyicha chegirmani ishlab chiqarish uchun mustakam asos mavjud. Iltimos, tulov muddatini usulilangan chakana savdoni tulov muddatini olib sotish orkali daromadni tan olish chalkashtirmang. To'lovni davom ettirib sotish haridorni davriy t'lovlar rezhasiga muvofik t'lovni amalga oshirišga undovchi shartnoma imzolanganda r'y beradi. Undan farqli ravshan, tulov muddatini o'zgartirish usuli bu tarzda, ma'lum va zhuda maxsus tulov muddatini o'zgartirishi mumkin bo'lgan savdolar turlari uchun usulidan, daromadni tan olishdir. Umuman olganda, tulov muddatini ushlab turish usuli qollanilganda, daromad olishdan emas, faqat pul olinganda tan mahsulot. MHHSga mufik t'olov muddatini davolash usuliib sotish usuli faqat sotish va yoki MHHSning daromadni tan olishning boshka usulini qo'llab bulmaganda, q'o'riqnoma. To'lov muddatini qabul qilish orqali sotish usuli faqat daromad yigib amalgaga nisbatan noaniqlik ma bulganda va umidsiz karzlar miqdorini aniklash imkoni bulmaganda qo' nazoratgan konservativ usul hisoblanadi. To'lovni davom ettirib sotish usuli MHHS buyicha kuzatuvni qo'llash. Masalan, u oldindan telovga nisbatan past va yakuniy pul tushumi tula kafolatlanmaydigan, kuchmas mulk sotish byyicha hisobi yuritish uchun foydalaniladi. Harazhatlarni koplash usuli; va bazan tldirilmaydigan harazhatlar usuli deb olib tashlash. Barcha tegishli kilingan harazhatlar (to'ldirilmaydigan harazhatlar) foydani tan olish vaktigacha koplanishi kerak. Harazhatlarni yoki usullarini yakuniy daromad foida realizationsini bashorat qilib bulmaydi, no risk rejimini qo'llash kerak. 14 SAR Tulaev M.S. Daromadlarni tortib olishgacha tan olish Moliyaviy hisob olingan Airim harorat, daromadlarni olish zharayoni uzoq buladi va bir necha hisobot davrlari mobainida davom etadi. Bunga katta kemalar ko'priklar, ofis binolari qurish, neft olish buyicha asbob-uskunalar ishlab chiqarish chikarishi mumkin. Bundai loyihalar rejalarida, kwp hollarda, bajarilgan ishlar dalolatnomalari deb atalgan boskichlar bajarilgandan keyin, quruvchi tomonidan berilgan haridorga yukatni kurilish zharayonining turli bosqichlarida yozib berib borilishi tugrisida shartlar kuyiladi. Korxona qurilish bo'yicha tor ijara tuzayotganda daromad va harazhatlarni olish muammosi mavjud buladi. 1. Yakunlangan daromad daromad usulilar, harazhatlar va yalpi foyda kelishuvi bilan tan olish. Qurilishda kelib chikadigan kharajatlar goods material zakhiralar (zhoriy kurilish) counting accumulation biriktirish. Bazharilgan ishlar dalanomalari, agar ular mavzhud bulsa, daromadlar deb yozilmaydi, yordam, tovar moddiy zakhiralar account teskarilgan account (olingan avanslar) twplanadi. Shartnoma keyin daromadlar va harazhatlar schetigacha, hamma schotlar va kurilish ob'ekti bwyicha yalpi foyda tan yopiladi. 2. Tugallanish daromad usulilar harazhatlar va yalpi foyda qurilish loyihasining tugallanish jarayonini amalga oshirish, har bir hisobotdan foydalanish, tan olish. Kurilish harajatlari va zhoriy yalpi foyda tovar-moddiy zakhiralar schetida (zhoriy kurilish) twplanadi. Bazharilgan ishlarning hhar qandai dalolotnomalari tovar-moddiy zakhiralar schetiga teskari schetida (olingan avanslar) twplanadi. Tugallanish jarayoni usuli, uzluksiz sotish bujicha ishlarning o'z vaqtida bujicha rui berishini va, agar foydalanuvchilarga uz vaktida akhborot berils, daromadlar shartnomasi tugashiga qadar tan olinishi lozimligini tan oladi. Bu ikkala usuldan bittasini. haqida. Uzoq muddatli korxonalar uchun kuyidagi kursatma mavjud: Uzoq muddatli qurilishlar bulgan sharoitda, bajarish tugallanish usuli yoki tugallangan qurilish usuli erdamida, boshkacha aitganda, daromadni yakunlangan ish bilan bog'lovchi vosita aniklanishi kerak. Tugallanish usulining qo'llanish mezonlari daromadlari va harazhatlarning ulchanuvchanligiga barqaror. Qurilishda himoyalangan mezonlarga yordam beradi. Yakunlash boskichini ulchash. Qurilish byyicha uzok xarajatini yakunlash bosqichi bir necha usullar bilan ulchanishi mumkin. Barcha bu ulchovlar ikkita asosiy guruhlarning biriga tegishidir: - Harazhatlar, meyori bu rejalashtirishni yakunlash uchun zarur buladigan barcha kutilayotgan harazhatlarning, zhoriy vaktdagi loiikha harajatlari sumidir. Masalan, loyiqa byyicha umumiy harazhatlar smetasiga nisbatan zhoriy paitgacha qilingan harazhatlar yoki rejani yakunlash uchun zarur bulgan soatlar mikdoriga nisbatan belgilangan soatlar miqdoridir. Ishlab chikarish meyori - buyihani yakunlash byicha kutilayotgan umumiy loyihaga nisbatan zhoriy vakt uskunadir. Masalan, binoning kurilish lozim bulgan umumiy qavatlari soniga nisbatan bitgan qavatlar soni yoki ywlning umumiy kilomazhiga nisbatan ywlning kuyilgan kilometrlari sonidir. U yoki bu meyor barcha benukson emas. Agar unumdorlik bilan uzluksiz alokasi mavzhud bulmasa, harazhatlar, meyori sokhta buladi. K o pincha harazhatga - harazhat usuli qo ygan sarflar meyori q o riq. Bu usulni qo'laganda zhoriy vaktda qilingan harazhatlarning loyikhani yakunlash uchun zarur bulgan harazhatlarning umumiy smetasiga nisbati tuziladi. Ush formulasi loyikhaning tugallanganligini tozalashni imkon beradi: Tugallanganlik foisi Hisobot davrining ohiriga kilingan sarflar, zhami Loyiha buyicha umumiy harazhatlar smetasi Tugallanganlik tezligini aniklab bulgan keyin, zhoriy davrda tan olish uchun daromadlar sumsini kuyidagicha anilash mumkin: Zhoriy davr daromadlari - (Tugallanganlik tezligi x Shartnomaning umumiy daromadi) - Oldingi davrlarda tan olingan daromadlar summalari SAR Tulaev M.S. Moliyaviy hisob Ishlab chikarishning yakunlanishi usuli. Ma'lum mahsus ishlab chiqarish, daromadlar ishlab chiqarish chikarishning yakunlanishida tan mahsulot yoki tan olinishi mumkin. Bu usul qwning kaliti daromadlarning kafolatlanganligi. Batafsilrok aitganda - mahsulot darrov ishlab chiqarish narkh buyicha sotilishi kerak va ishlab chikaruvchi bu narkhga ta'sir kila olmaydi. Bundai joylarda malum bir qimmatbaho metallarni qishlok xo'jalik mahsulotlarini va boshka bozori mavjud bulgan tovarlarni ishlab chiqarish chikarishda kelib chikadi. Mahsulotning boshka tavsifi bulib, birliklar o'zaro qilinishchan va mahsulotni taksimlashga kwp harazhat talab qilinishini hhisoblanadi. Maxsulot ishlab chiqarish chikarishning yakunlanishi usuli ishlab chikaruvchiga ishlab chikarishdan ishlab chiqarishgan foida tugrisida, kar kanday kelib chikadigan foida va zararlarni badan olish bilan birga, muhim malumot berishi mumkin, chunki ishlab chikaruvchi magsulotni ishlab chikarish mumkin. chikarish yakunlanganda sotadi. Daromad va harajatlarni tan olish. Kup korhonalar hizmat kw yuk va ular bwyicha daromadni tan olish yukorida aytib utilgan malum bulishidagi murakkabdir. Albatta, mahsulot va mahsulotlarni sotish buyicha bitimlarda daromadni tan olishdan ko'ra ukhshashlik mavjud. Ush bulimda hizmatlarni kuyishdan daromadni tan olishning turt usuli qurib chikiladi: 1. beton bazharish; 2. mutanosib bazharish; 3. tugallangan bazharish; 4. to'plam. Concrete bazharish usuli bitta haraqatni bazharishdan olingan xizmatlar uchun daromadni olish uchun qo'shimcha natijalar. Masalan, kuchmas mulk byyicha broker sotish byyicha daromadni tugatganidan keyin oladi, stomatolog tishni olib buyicha operatsiyani tugatganidan keyin daromad oladi, kiimlarni yutish korkhonasi yuqish zharyon va yakunidan sung daromadni pancakes. Proportional bazharish usuli hizmatlarni bir boskichdan kwprok bazharishdan olingan daromadni tan olish uchun qo'rsatkich. Proportional bazharish usuli hizmatlarnig bazharilishi davri hisoboti chegarasidan chikanda qo'sh davri. Bu usulga daromad davrlari uchun hizmational bazharishlarga asoslangan mahsulotlar pro. Xizmatlar dan olingan daromadni proportsional ulchash hizmatlarning harhil turi uchun turlicha amalga oshirish: 1. Khizmatlarni bazharishning bir hil boskichlari har bir shunday boskich buyicha hizmatlardan olingan daromadning bir hil sumasi tan olish. Misol: ipoteka banklari tomonidan mortgage buyicha har oilik t'o'lovlarning qayta ishlanishi. 2. Khizmatlarni bazharishning bir hil bwlmagan boskichlari. Misol: sirtqi maktabda dars, imtixon, o'qishni o'tkazish. 3. Bajarishning vaqtini o‘khshash boskichlar hizmatlardan mahsulot ishlab chiqarishni tan olish usulidan qo‘llanish bilan kuch maquldir. Misol: davriy tulov haki uchun asbob-uskunaga hizmat kuyish. Tugallangan bazharish usuli bir hil yoki bir hil bulmagan bazharish boskichlari seriyalarni amalga oshirishdan olingan hizmatlardan daromadni olish uchun qo'shimcha natijalar va bunda ohirgi harakat shunchalik muximki, hizmatlarni ko'rsatishdan o olingan daromad ohirgi boskich amalga oshirilgandan keyin qayta tiklanadi. Masalan, yukni o'rash, yuklash, yukni yukni o'zgartirish, yukni yuklash, yukni yuklash, yuk tashish bilan bog'liq korkhona daromadni faqat yuk e ishdan keyin tan. krep. Collection usuliga daromad nakd pul mablag'lari olinganida tan mahsulot. Collection noaniqlik darazhasi usuli yoki katta harazhatlar smetasi daromadlarga nisbatan ishonchsiz bulganida hizmatlardan olingan daromadni hisobga olish uchun qo'llanma. Bundai usulxatni sotish byyicha harazlarni koplash usuliga o'xshaidi. 37 Harajatlarni tan olish Daromad principa muvofik hisobot davri uchun daromad ulchangan va tan olingan keyin, ushbu davr uchun harazhatlarni ulchash va tan olish uchun muvofiklik principi foydalaniladi. Bu davri uchun tan olish mezonlariga kura daromadlar tan olinishini talab qiladi; s'ngra bu davr uchun daromadni tan olishda zharayonidagi boskichdir. Muvofiqlik tamoyillari, har qanday hisobot daromad olishda kelib chikkan harazhatlar aniklanadi. Muvofiqlik principining paydo bo'lishi (masalan, khom as), sotilishi (masalan, tayor masulot) (masalan, ish iborat, daromadlar olinganligi natijasida malum bir aktivlar istemol KILINISHI xaqi) kerak. Aktivlarni va xizmatlarni islatish harazhatlari hisobotida ushbu davrga tegisli daromad tan olingan davr harazhatlari deb tan olinishi va olinishi kerak. Harazhatlarni kuyidagicha tasniflash mumkin: 1. Bevosita harazhatlar daromadga mos keladigan sotilgan mahsulotlar tannarhi. Bundai daromadlar tan oliniši bwjicha tan mahsuloti. 2. Davr harazhatlari sotish bilan boglik va umumiy mamuri harazhatlardir. Boo harazhatlar ular payo bulgan davr oraligida. 3. Taksimlangan harajatlar - bu amortizatsiya yoki suhurta kabi harajatlardir. Bu harazhatlar taxonomist ravish faollar foyda keltirishi kutilayotgan davrlarga taksimlanadi. Maxsulotni sotishga bevosita tegishli bulgan harajatlar. Maxsulotni davr ichida sotish bilan bevosita boglik bulgan harazhatlar etkazib kuyidagilarni uz ichiga oladi: - Ishlab chiqarish chikarishga sarf materiallar va mahulot tannarhi, yoki hisobot davri tannarhi). mahsulot sotiladigan mahsulotlar, xom asyo zakhiralarini sotib olish harajatlari (sotilgan tovarlar bilan boglik harajatlar. - Sotish buyicha komissiya tullovlar, ish xaki, izhara, yukni tashish harajatlari kabi sotish // - Sotilgan mahsulotning kafolat mazhburiyatlari byicha harajatlar. Muvofiqlik tamoyillari buyicha, ma'lumotlarning sotilishiga to'g'ri keladigan tegishli bulgan haraz, sotishga tegishli daromadlarni tanlagan hisobot davri harazhatlar deb tan olish kerak. Accounting hisobi maksadlarida, malum harazhatlarni sotish daromadlari bilan bog'lash kiyin. Masalan, advertising, tadkikotlar va rivozhlanish harazhatlari korhonaning kandaydir magsulotini tez sotish kengairish maksadida qurilish. Birok, bu harajatlar va maxsus daromadlar hisobidan tughri alokani o'rnatish qiyin. Buning uchun bunday harazhatlarning taksimlanishi subyektiv bulishi mumkin. Shu maksadda, MHHS bunday harazhatlar, ular kelib chikkandagi harazhatlar deb sanasini talab kiladi. Xizmatlarning sotilishiga olib boriadigan bevosita harajatlar. Xizmatlar sotilishiga • Boshlangic bevosita harazhatlar olib boriladigan bevosita harazhatlarni kuyidagicha tasniflash mumkin: operatsiyalarini amalga oshirish bilan bevosita bogliq harajatlardir. Bundai harazhatlar o'z ichiga bu xizmatlar ko'rsatish bo'yicha muzokaralar va tulovlardan tashkari kompensatsiya t'lovlar, sotishda ishtirok etmaydigan, muzokaralar o'qib komissiyasi tulovlar, yuridik shaxs xizmatlari buyicha royaltylar, savdo agentlariga komissiyasi borisda va hizmat k Uilish operatsiyalarini birlashmasi bilan bog'liq xodimlarni birlashmasi. tullovlarni o'z o'ngiga oladi. mehnat kiimati. Va • Kushimcha bevosita harazhatar bu hizmatlar sotish bilan bogliq harazhatlardir. Masalan, saqlanish kismlar qimati, olish hizmat quvvat mahsulotga kiritilmagan hizmatlar buyicha barcha bevosita harazhatlarni hizmat kuyishdan olingan moddiy daromad, daromadlar kerak. Shundai qilib boslangichlarni tug' harazhatlar va hizmatlarni bazharishdan Harazhatlarning mos kelishi princiliga tangacha olishdan davr uchun harazhatlar deb tan daromadni tan olish vuzhudga olish har qandai qo'shimcha to'g'ri keladi. harajatlar deb hisoblanishi zarur. 38// SAR Tulaev M.S. Moliyaviy hisob Agar xizmatlar kursatishdan olingan daromad proportional bazharish usulig muvofik tan olinayotgan bulsa, boslangich tugri harazhatlar bu hizmatlarga tegishli daromadlar tan olinayotgan vaktda harazhatlar deb hisoblanishi kerak. Birok, qo'shimcha tugri harazhatlar ular vuzhudga kelganda harazhatlar deb hisoblanishi kerak. Agar hizmatlardan buyicha tan daromad kolleksiyasi qilish usuli olinsa, barcha bevosita harazhat ular vuzhudga kelganda harazhatlar deb hisoblanadi. Mahsulot yoki xizmatlar sotilishi bilan bevosita bog'liq bulmagan harajatlar o'z ichiga davr harajatlari kabi taksimlangan harajatlarni ham oladi. Foyda va zararlarning tan olinisi Modda foyda yoki zarar, yoki oddiy daromad yoki harajat hisoblanishi uchun huzhalik yuritaotgan subyektning faoliyat turiga boglik. Foyda yoki zararlar daromad va harajatlardan farq qiladi. Kupchilik foyda va zararlar uchun tegishli bitim yakunlanganda tan olingan. Foyda valar kuyidagi bwladi: 1) asosiy mahsulotlarni sotishdan, 2) Investmentlarni sotishdan, 3) Uzoq haroratli karzlarni twlashdan, 4) Umidsiz karzlarni hisobdan chikarishdan. - Foyda yoki zarar tan olinayotganda yakunlangan bitimni axir uchun maxsus o'tkazmalar kilinadi. Masalan, er plotsini nakd pulga sotilishi summasiga o'tkazma debit cash desk va credit er (hisob qimati bo'yicha) hamda kredit foyda (yoki debit sotish bo'yicha zarar) deb ax ettiriladi. Xisoblangan zararlar hujjat yakuniy sotilishigacha tan mahsulot. Masalan, (1) qisqa muddatli investitsiyalarning sotib olish qismidan past bulgan bozor qijmatigachaan hisobdan chikarish b'o'yicha, (2) business bir o'chirishdan ko'rilgan zarar, (3) echilishi kutilayotgan tortishuvlar b'yicha , va (4) activlar expropriationsi (musodara kilish), agar ular eholi bwlsa va hhisob-kitob qilish mumkin bwlsa, tan asosli. Agar ikkala shartlar ham kondirilmagan bulsa, unda shartli zarar tabiati va sumasi olish natijasida olingan tushintirish xatida mumkin. Bunga qurilish, foidalar ech qachon foyda faktini va summasini aniklovchi bitim yakunlanmaguncha tan olinmaydi. Foyda yoki zararlarning hisobi printsipi hisobining kabi sof ichki vokealar kelib chikishi mumkin. Bunday foyda va zararlar, bu u ko'rinishdagi rui vaqtida tan mahsulot. Foyda va zararlar hisobi konservativ yondasuvni aks ettiradi. Bu kwpincha, zararlar ular xakћikatda rwy bergan vaktgacha tan olinishiga olib keladi, lekin yoki wokea yakunlanguncha foidalarning tan olinishini oldini oladi. / 4.1. DAROMADNI TAN OLISH Kuyidagining har biri uchun: 1. Khuzhalik muomalasi sodir bulgan sanaga accounting o'tkazmalarini aks ettiring. 2. Daromadni tan olishda qw`rsatgan usulni kwrsating. 2013 yilda uchta alohida hodisa sodir bulgan. Hisobot yili 31 dekabr Tugaydi. 1. 2013 yil 31 iyul “Abdusalom” korkhonasi maxsus machinani 5000 000 so'mga sotdi va 4000 000 so'mni oldi. Kolgan 1000000 so'm plyus 10% foiz karinishdagi pul mablag'i 2014 yil 31 dekabr ishlab chiqarish. Mashinani olib borib berish "Abdusalom" korkhonasi 214 yil 5 yanvar amalga oshirish. Haridor creditga t'lov layokatli, shuning uchun to'lovni undirish kafolatlangan. D 5110 Kt 9010 Dogo KF 3210 2. 2013 yil 15 iyul “Barno” korkhonasi “X” makhsulotni 50 000 somga sotdi. Haridor mahsulot uchun o'z tovarining ikki birligi bilan tulaidi. Xaridor tovarni 2014 yil 31 dekabr olib borib berisga va'da berdi. Doktor 4010 3. 2013 yil 2 yanvar “Balance Consulting” korkhonasi “Investor maslahatchisi” oylik jurnaliga uch yillik obuna uchun 900 000 so'm yig'ib oldi. Obunachilarga yuborish uchun journaling birinchi sonini chikarish 2013 virusga march oyiga muljallangan. b. Dtoya 3.6g dissego 6047250 K67739 Kr. 90305 5116 dan 1930 yilgacha -do'kon 360 000 Kr 6230 250 000 // SAR Tulaev M.S. 4.2. DAROMADNI TAN OLISH Moliyaviy hisob Advokatlar Zhaongir va Ulug‘bek “Koinot” korkhonasi bilan yuridik xizmat kursatish uchun tuzdi. Shartnomada 2012 yil 15-noyabr umumiy sumasi 600000 sumga teng bulgan tulov tulanishi ku kuch. Faraz qilailik, Zhaongir va Ulugbek korxonani bazharish bilan boglik kelgusidagi bevosita harazhatlarni ishonchli bagolay oladi. Zhaongir va Ulug'bekning hisob-kitobi bo'yicha qo'yidagi xizmatlar ko'rsatish: 200 000 so'm Huzhatlarni tayerlash va takdim etish 120 000 so'm Jarayoni o'rganish uchun sudi oktyabr 2012 yil 15 iyul 2013 yil 1 iyul Jarayonid sudi "Koinot" korkhonasiga advokatlik xizmatini kursatish 80 000 so'm 2013 yil 15 yil Topshirik: 1. Zhaongir kursating? 2. Zhaongir va Ulug'bek uchun daromadni tan olishning qayisi usuli makul tanlash va Ulug'bekning ushbu shartnomaga tegishli bulgan daromadlarini tan olish aks ettiruvchi buxgalteriya hisobi o'tkazmalarini tusing (sanalar buyicha). Idish 5110? 21 380 rubl 63030 } 300000 69352 1200 doza 69 30 7 Ko 9030 raqamiga. 180 000 4.3. KHARAZHATLAR VA TOLANGAN PUL MABLAGLARINING OZARO BOGLIGI “Nur” MCHZhning natizhalar tug'ilish hisobotida 2014 yil yakunlari byicha kuyidagi harazhatlar ishtiroki: - Izhara buicha harazhatlar - Foiz qayrinishdagi harajatlar - Ish xaki byyicha harajatlar. 520 000 780 000 Doktor 3110 kt bu 83 000 000 Accounting balanceida tagishli accountlarida hisobot davrining boshiga va ohiriga saldolar joy: kular Oldindan tulangan izhara Xisoblangan foizlar Mexnatga xak t'lash katta mazhburiyatlar Talab kilinadi: Utgan yil Zhoriy Yil 90 000 65 000 5 000 000 9600 000 1. Zhoriy yildagi izhara bwyicha twlangan pul mablag'larining miqdorini aniklang. 2. Zhoriy yildagi hisoblangan hisoblar byyicha tulangan pul mablag'larining mikdorini aniklang. 13. Zhoriy yildagi ish xaki byyicha tulangan pul mablag'larining miqdorini aniklang. Doktor 3/10 ke 110 33010ka 10 40// ////////////////////////////////////////////// 1. Daromadlar va xarajatlar tushunchalarining mohiyati. Daromadlar, xarajatlar, foyda hamda zarar tushunchalarining quyidagi ta'riflari va ularning mohiyati talabaga buxgalteriya hisobining kontseptual asos- larini o`rganish davomida batafsil yoritib berilgandi: Daromadlar - bu sub`ektning xo`jalik faoliyati natijasida, odatda, ijara haqi, foizlar, litsenziya to`lovlari va dividendlar shaklida daromad keltiradigan faoliyat, ya`ni tovarlarning sotilishi, xizmatlarning ko`rsatilishi yoki boshqa shaxslarning xo`jalik sub'ektining resurslaridan foydalanishi natijasida ak-tivlarning kelib tushishi yoki majburiyatlarning kamayishi orqali ruy beradigan iqtisodiy resurslarning ko`payishidir. Harajatlar - bu aktivlarning kamayishi yoki foydani ko`paytirish maq- sadida xo`jalik faoliyatidan kelib chiqadigan majburiyatlarni o'z zimmasiga olish orqali ro'y beradigan iqtisodiy resurslarning kamayishidir. Foyda bu xo'jalik sub'ektiga ta'sir etadigan asosiy va asosiy bo`lmagan faoliyat, hodisalar, sharoitlar natijasida kapitalning ko`payishi bo`lib, xususiy kapitalga to`lanadigan badallar bundan mustasnodir. Zararlar - bu asosiy faoliyat va barcha boshqa operatsiyalar, hodisalar, sharoitlar natijasida xususiy kapitalining kamayishi bo`lib, xarajatlar yoki xususiy kapitalning taqsimlanishi natijasidagi kamayish bundan mustasnodir. Buxgalteriya hisobining kontseptual asoslariga binoan moliyaviy hisobot- larda aks ettirilishi lozim bo`lgan ettita elementlarning to`rttasi ana shu mod-dalar guruhlari ekanligini eslatgan holda talabaga ularning moliyaviy hisobot tarkibida aks ettirilish jarayonini tushuntirib o`tish lozim deb o`ylaymiz. Daromadlar va xarajatlar to`g`risidagi ma`lumotlar "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot" tarkibida aks ettirilib, ular xo`jalik yurituvchi sub`ekt faoliyatining hisobot davridagi, moliyaviy natijalarining foyda yoki zarar ekan- ligini aniqlash uchun ishlatiladi. Foyda (zarar) daromadlar va xarajatlarni bir-biri bilan solishtirish natijasida aniqlanadi, ya`ni: Daromadlar - xarajatlar = foyda (zarar) / Moliyaviy natijalarni aniqlash tartibini ta tartibini talabaga tushuntirish uchun, bizning nazarimizda, "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot"da aks etti-riluvchi ko`rsatkichlarning shakllanish tartibini ko`rib chiqish kerak. "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi" hisobotda daromadlar, xarajatlar, foy-da va zararlar xo`jalik yurituvchi sub`ektlarning quyidagi faoliyat sohalari bo`yi-cha aks ettiriladi: ⚫ asosiy faoliyat ⚫ investitsion faoliyat moliyaviy faoliyat. O`zbekiston Respublikasi "Asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar" nomli 2-Buxgalteriya hisobi milliy standartida daromadlarga quyidagicha ta'rif beril-gan: "Ushbu standartda daromad deyilganda xo`jalik sub'ektlari oddiy faoliyati davomida olingan daromadlar, shu jumladan mahsulotni sotish (ishlarni bajarish va xizmat ko`rsatish)dan olingan daromadlar, olingan foizlar, dividendlar, royaltilar va boshqalar tushuniladi."(O`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya Xiso-bining milliy standartlari, Toshkent, 2004 y,38-bet). Asosiy faoliyat yuzasidan daromad va xarajatlarni aks ettirish mahsulot yoki tovar sotuvchi korxonalarda xizmat ko`rsatuvchi tashkilotlarga nisbatan farq qiladi. Mahsulot ishlab chiqarish va uni sotish bilan shug'ullanuvchi korxonalar o`zining ana shu asosiy faoliyatini yuritishi uchun 2 yo`nalishda xarajatlarni amalga oshiradilar: mahsulot ishlab chiqarish uchun; umuman asosiy faoliyatni tashkil qilish, boshqarish hamda unga xizmat ko`rsatish yuzasidan. Tovarlar sotish bilan shug'ullanuvchi firmalarda ham tovarlarni harid qilish uchun hamda ularni sotish bilan bog'liq operatsion faoliyat bo`yicha xarajatlar yuzaga keladi. Shu sababli Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda asosiy faoliyat bo`yicha uchta element o`z aksini topadi: / mahsulot sotishdan yalpi foyda; sotilgan mahsulot tannarxi; operatsion xarajatlar. - "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot" shaklida daromadlarni aks ettiruvchi dastlabki ko`rsatkich bu mahsulot (yoki tovarlar) sotishdan (xizmatlar ko`rsatish, ishlar bajarishdan) yalpi tushumlardir. Hisobotning bo` ko`rsatkichi mahsulot sotishdan yalpi tushumdan tovarlarning qaytarilishi vaxaridorlarga berilgan chegirmalarni ayirib yuborish orqali aniqlanadi. Daromadlar tushun-chasining ta'rifiga mos ravishda bu satr orqali asosiy faoliyat natijasida olingan tushum aks ettiriladi. "Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobot" shaklida xarajatlarni aks ettiruvchi dastlabki ko`rsatkich - bu sotilgan mahsulotlar (tovarlar, ko`rsatilgan xizmatlar, bajarilgan ishlar) tannarxi boʻlib, bu ko'rsatkich sotilgan mahsulotlar (tovarlar yoki ko`rsatilgan hizmatlar, bajarilgan ishlar) uchun ishlab chiqaruvchi tomonidan qilingan xarajatlarni anglatadi. Mahsulot sotishdan olingan yalpi tushumso`mmasidan sotilgan mahsulot tannarxiso`mmasini chegirib yuborilsa, mahsulot sotishdan yalpi foyda (zarar) ko`rsatqichi kelib chiqadi. Bu ko'rsatkich ijobiy bo`lishi uchun sotuvchi o`z mahsu-lotini uni ishlab chiqarish uchun uchun ketgan xarajatlarga nisbatan qimmatroq narxda sotishi kerak bo`ladi. Olingan yalpi foyda hisobiga korxonaning operatsion xa-rajatlari ham qoplanishi ko`zda tutilishi kerak. Shuni inobatga olgan holda hisobotda asosiy faoliyatdan foydani aniqlash uchun mahsulot sotishdan yalpi tushum summasidan operatsion xarajatlar chegirib yuboriladi. Operatsion xara- jatlar tarkibiga mahsulotni sotish bilan bog`liq xarajatlar, ma'muriy va boshqa operatsion xarajatlar kiritiladi. Xo`jalik yurituvchi sub`ekt uchun uchchala ko`rsatkich ham, ya`ni sotishdan yalpi tushum, sotilgan mahsulot tannarxi hamda operatsion xarajatlar, muhim ahamiyatga egadir, chunki mahsulot sotishdan tushumni o'stirishning o`zigina foyda summa-sining ko`payishiga olib kelmaydi. Foyda ko`p bo`lishi uchun / operatsion xarajat-larni imkon qadar kamaytirish ham talab etiladi. Albatta, mahsulot tannarhini pasaytirish yo`llari topilishi ham ko`zda tutilishi kerak. Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda moliyaviy faoliyat bo`yicha olingan natijalar alohida aks ettiriladi. Ular jumlasiga daromadlar sifatida olingan dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara daromadlari, valyuta almashinuv kurslaridagi ijobiy farqlar kabilar, xarajatlar sifatida esa to`langan dividendlar, foizlar, moliyaviy ijara to`lovlari, valyuta almashinuv kurs-laridagi manfiy farqlar kabilar kiradi. Moliyaviy faoliyat bo`yicha daromadlar va xarajatlarning algebraik dollar bo`yicha darom yig'indisi moliyaviy faoliyat bo`yicha foyda yoki zararni ko`rsatadi. Asosiy va moliyaviy faoliyat natijalari yig'indisi xo`jalik yurituvchi sub`ektlar umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsatkichi sifa-tida aks ettiriladi. Umumxo`jalik faoliyatidan olingan foyda yoki zarar ko`rsat- kichiga favqulodda foyda yoki zararlarni qo`shsak, soliqqa tortilgunga qadar foy- da yuzaga keldi.Soliqqa tortilgunga qadar foyda summasidan foyda soligi va qonunchilikka asosan zahira kapitaliga qilingan ajratmalar summasini ayirib tashlagudek bo`lsak, xisobot yilining sof foydasi yuzaga keladi. 1. Daromadlar va xarajatlarni tan olish jarayoni va uning mezonlari. DAA Polish paytini ani Xo`jalik faoliyatidan olinadigan daromadlar va xarajatlarni hisobga olishdagi asosiy masala ularni tan olish paytini aniqlash hisoblanadi. Daromad va xarajatlarni tan olish ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiri-tilish jarayonidir. Buxgalter daromad va xarajatlarni moliyaviy hisobot moddasi sifatida tan olishi uchun quyidagi muolajalarni amalga oshirishini biz hisob tsikli Jarayonini o`rganish orqali ko`rib chiqqan edik: sotish yoki boshqa turdagi daromad yoki xarajatni yuzaga keltiruvchi xo`jalik muomalasi tahlil qilinib, u amalga oshirilgan sana o`rnatiladi; xo`jalik muomalasi natijasida yuzaga kelgan daromad yoki xarajat qiy-mati aniqlanadi; / xo`jalik muomalasiga nom berish orqali moliyaviy hisobotning u yoki bu moddasiga taalluqli ekanligi belgilanadi, ya'ni turkumlanadi. Masa-lan: mahsulot sotishdan tushum yoki daromad, ijara daromadi, foiz ko`ri-nishidagi daromadlar va hokazo. Turkumlash odatda jurnallarga ikki yoqlama yozuvlarni yozish orqali amalga oshiriladi. Ikki yoqlama yozuv-larni amalga oshirish uchun esa tegishli hisobvaraqlardan foyda-laniladi. Harajatlarni tan olish jarayoni, ya`ni ularni modda sifatida moliyaviy hisobotlarga kiritilish jarayoni ana shunday amalga oshiriladi. Bunda ular amalga oshirilgan sana muhim ahamiyatga egadir: agar xarajatlar sotish uchun mo'ljallangan mahsulot ishlab chiqarish uchun amalga oshirilgan bo`lsa, ular ishlab chiqarish xarajatlari deyiladi; agar xarajatlar yangi turdagi mahsulotni tajriba-sinov maqsadlarida ishlab chiqarish uchun, yoki kelgusidagi operatsion faoliyat uchun amalga oshirilgan bo`lsa, ular kelgusi dav xarajatlari deb tan olinadi; agar mahsulotlar sotilsa, ularga tegishli xarajatlar alohida hisobga olinib, moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotlarga kiritiladi, chunki ular ana shu hisobot davrida ishlab topilgan daromadlarga tegish-lidir deb hisoblanadi. Bu tan olish paytida muvofiqlik tamoyilining namoyon bo`lishidir. Yuqoridagi holatlarning barchasini inobatga olgan holda O`zbekiston Respublikasining 2-sonli -sonli Buxgalteriya hisobimilliy standartida daromadlar tushunchasi va ularni hisobga olish tartibini aniqlash ko`zda tutilgan. Ushbu standartda daromadlarni tan olish mezonlari ko`rsatilgan bo`lib, unga ko`ra "asosiy xo`jalik faoliyatidan daromadlar ⚫ iqtisodiy manfaatlarning kelgusida olinish imkoniyati mavjud bo`lsa hamda bu manfaatlar aniq va ishonchli ravishda o`lchanishi mumkin bo`lgan paytda tan olinadi. ARXIV.UZ Moliyaviy ma`lumotlarni e`tirof etish mezonlari sifatida bu mezonlar kontseptual asoslar tarkibida yoritilgandi. Ushbu mezonlarni endi faqat daro- madlarni tan olish jarayoni bo`yicha ko`rib chiqamiz. / 2-BHMS ga binoan tovarlar sotishdan daromad quyidagi shartlar bajarilganda tan olinadi: xo`jalik sub'ekti tovarlarga egalik qilish yuzasidan tavakkalchilik va mukofotlarning asosiy qismini xaridorga o`tkazgan bo`lsa; xo`jalik sub'ekti o`zida sotilgan tovarlarga egalik hamda nazorat qilish bilan bog`liq ustunliklarni saqlab qolmagan bo`lsa; daromad summasi yuqori ishonchlilik darajasida baholanishi mumkin bo`lsa; xo`jalik sub'ekti tomonidan iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud bo`lsa; daromad olish muomalasi bilan bog'liq barcha amalga oshirilgan va kutilayotgan xarajatlar yuqori ishonchlilik darajasida o`lchanishi mum-kin bo`lsa. Daromadlarni tan olishning mezonlari va ularning sanab o`tilgan jihatlarini talabaga yaxshiroq yoritib berish maqsadida misol ko`rib chiqamiz. 1-misol. Xaridor sotuvchidan tovarni sotib olish maqsadida oila a`zolariga ko`rsatgani olib ketdi. Tovarning tannarxi -15000 so`m, bozor qiymati esa - 18000 so`m. Ushbu holat bo`yicha daromad tan olinadimi yoki yo`qmi? Agar tan olinsa, daromad summasi qancha bo`ladi? Ushbu savolga javob berish uchun yuqoridagi shartlarning bajarilishiga e`tibor beramiz. Birinchidan, tovarga egalik qilish bilan bog`liq tavakkalchilik va mukofotlar xaridorga o`tgani yo'q, chunki xaridor lik va mukofotlar tovardan foydalanish huquqini hali olgani yo'q. Ikkinchidan, sotuvchi ushbu tovarni nazorat qilish ustunligini o`zida saqlab qoldi, ya`ni tovarningxaridorda qolishi yoki qaytarib berilganini sotuvchi hali nazorat qilishi tabiiy. Bundan tashqari daromad summasini baholash imkoni ham yo`q, chunki bozor qiymatining 18000 so'm ekanligi, tovarning shu narxda albatta sotiladi degani emas, chunkixaridor uni shu narhda sotib olishga qaror qilgani yo`q. Qolaversa iqtisodiy manfaatlarni olish, ya'ni xaridordan ushbu tovar uchun pul olinishi haqida hozircha kelishilgani yo`q. Xulosa shuki, ko`rib chiqilgan holat bo`yicha sotuvchi daromadni tan olmaydi. / 2-Misol. Sotuvchi vaxaridor o`rtasida uskunani sotish yuzasidan bitim chi vaxaridor o`rtasida u tuzildi. Uskunaning qiymati - 340000 so'm.xaridor uskunani pulini to`lashni va`da qilib, uni olib ketdi. Ushbu muomala bo`yicha tegishli hujjatlar - shartnoma, yuk xati rasmiylashtirilmadi. Xo`sh, daromad tan olinadimi? Bu savolga javob berish uchun yuqoridagi daromadlarni tan olish shartlari bajarilishiga nazar tashlaymiz: Daromadni tan olishning 1-sharti bajarilyapti, chunki tovarga egalik qilish huquqi ikki tomonning roziligi bilanxaridorga o`tdi. 117 Demak, tovarni 2-shart bo'yicha ko'rsatilgan nazorat qilish ustunligi ham xaridorga o`tdi. Daromad summasini yuqori ishonchlilik darajasida aniqlash hamda oqilona baholash imkoni (3-shart) esa ushbu holatda yo`q, deb aytish mumkin, chunki tovarning sotilish narxini ko`rsatuvchi hujjatlar rasmiylashtirilmagan va bu haqda ma`lumotning o`zi yo`q. Aynan hujjatlarning rasmiylashtirilmagani, tovar uchun pulning kelib tushishini dargumon qilib qo'ymoqda: 4-shart bajarilmayapti. Misolda ko`rsatilgan summa - 340000 so'm esa, shu tovarni sotish natijasida olinadigan daromadlar uchun qilingan xarajat summasini ko`rsatmoqda. Demak, beshinchi shart bajarilmoqda, ya`ni xarajatlar ishonchli ravishda o`lchangan. Shunday qilib, ushbu muomala bo`yicha daromadlarni tan olishning 3-va 4- shartlari bajarilmayotganligi daromadlarni tan olishning imkoni yo`q deb ishonch bilan aytish mumkin ekan. tufayli - 3-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi. Tovarning tannarxi - 15000 so'm, bozor qiymati 18000 so`m,xaridor uchun ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa -25000 so`m. Tovar xaridorga etkazib berildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari baja-rilmoqda, da, ya`ni egalik quc da egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar va xarajatlarni ishonchli ravishda o'lchash imkoni mavjud. Lekin tovarning sotilish narxi, ya'ni daromad summasini ko`rsatuvchi narx bozor qiymatidan ham yuqori ekanligi daromadning oqilona baholanmaganligini ko`rsatmoqda, bu esa, bizning fikrimizcha,xaridordan pulni olishda ma`lum bir / muammolarni keltirib rib chiqarishi mumkin.xaridor tovarning haqiqiy bozor qiymatidan xabar topsa, u tomo-nidan hattoki tovarni qaytarib berish ehtimoli ham mavjud. Bu esa kelgusida iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimolini pasaytirmoqda. Bunday hollarda xaridor tovarning bozor qiymatidan xabardor bo`lganidagina daromadni ishonch bilan tan olish mumkin, deb o`ylaymiz. 4-misol. Sotuvchidan xaridor tovarni sotib olishga rozi bo`ldi va bitim tuzildi. Tovarning tannarxi 35000 so'm, bozor qiymati - 40000 so`m,xaridor uchun ushbu muomala bo`yicha qo`yilgan narx esa 40000 so'm. Tovar xaridorga etkazib be-rildi. Ushbu muomalada daromadlarni tan olishning deyarli barcha shartlari ba-jarilmoqda, ya`ni egalik huquqi xaridorga o`tdi, nazorat ham unda, daromadlar va xarajatlarni ishonchli ravishda o`lchash imkoni mavjud. Daromadlar oqilona baholangan, kelgusida iqtisodiy manfaatlarning olinishini esa ushbu muomala bo`yicha rasmiylashtirilgan shartnoma hamda yuk xatlari kafolatlaydi, shuning uchun ham 40000 so'mlik daromad tan olinadi Daromad va xarajatlarni tan olish mezonlarining ayrim jihatlarini quyidagicha ifodalash mumkin: modda o`lchash uchun asosga ega bo`lishi kerak summa oqilona aniqlangan bo`lishi kerak; daromadlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli mavjud bo`lishi kerak; xarajatlar bo`yicha iqtisodiy manfaatlarning chiqib ketishi ehtimoli mavjud bo`lish kerak; Xulosa qilib shuni aytish kerakki, 2-sonli Buxgalteriya hisobi milliy standartiga binoan daromadlar quyidagi ikkita shart bajarilsagina tan olinadi: Shartnomaning o'zi bajarilsa, ya'ni mahsulot xaridorga etkazib berilsa yoki muomala yakunlangan bo san mahsulot Daromad sifatidagi pul mablag'larini olishning hech bo'lmaganda ehtimoli mavjud bo`lsa. / daromadlar o ilib aytganda, Boshqacha qilib odatda shartnomaning bajarilishi amalga oshirilganda va tushumlarni o`lchash hamda olish imkoni mavjudligining hech bo`lmaganda ehtimoli bo`lsagina tan olinadi. Shunday qilib, biz talabani daromadlarni tan olish jarayoni va mezonlari bilan tanishtirib chiqdik. Daromad va xarajatlarni tan olishda buxgalterlar amal qilishi lozim bo`lgan qoidalar ham mavjudki, ularni tan olishning 4 qoidasi deb ataymiz. Bular: ⚫ aniqlash, ⚫ baholash, • o`z vaqtidalik, ⚫ ishonchlilik bo`lib, ular moliyaviy hisobotlarda tan olish uchun hamma moddalarga nisbatan qo`llaniladi. Keltirilgan 4 qoidaning mohiyatini daromad va xarajatlarni tan olish yuzasidan yoritib berishga harakat qilamiz: Aniqlash shuni anglatadiki, tan olinayotgan modda moliyaviy hisobotlar elementlarining (masalan, daromad va xarajatlarning) ta`riflariga mos kelishi kerak. Moddani pul birliklarida aks ettirish, ya`ni daromad va xarajat-larning qiymatini o`lchash imkoni bo`lsagina, u tan olinadi. UZ Har qanday moliyaviy ma`lumotni o`z vaqtida tan olish kerak, bu moliyaviy ma`lumotlarning to`g`riligini ta`minlaydi. Daromad va xarajatlar to`g`risidagi ma'lumotlar ishonchli bo`lishi uchun, buxgalteriya hisobi hujjatli hisob ekanligini unutmagan holda, daromad va xarajatlarni faqat tegishli dastlabki hujjatlarga asosan tan olish lozim. 3. Daromad va xarajatlarni tan olish tamoyillari. / Moliyaviy natijalarni hisobotda aks hisobotda aks ettirish uchun hisoblash usuli va muvofiqlik tamoyilidan foydalaniladi. Ulardan foydalanish moliyaviy hisobotga quyidagicha ta`sir kiladi: • Xo`jalik muomalalari natijasidagi daromadlar yoki xarajatlar, pul mablag'lari kelib tushganida yoki to`langanida emas, balki u amalga oshi- rilgan paytda tan olinishi talab qilinadi. Haqiqatdan, daromadlar va xarajatlarni tan olish mezonlarida iqtisodiy manfaatlarning berilish yoki olinishi ehtimoli mavjudligi ko'zda tutilgan xolos. Bu daromadlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida aktivlar sifatida aks et-tirilgan pul mablag'lari yoki boshqa resurslarni olish huquqini beradi. Bu holat xarajatlar nuqtai nazaridan buxgalteriya balansida majburiyat sifatida aks ettirilgan mablag'larni to`lash yoki xizmat ko`rsatish majburiyatini yuklaydi • Moliyaviy natijalar to`g`risidagi hisobotda ushbu davrga tegishli bo`lgan daromadlar va xarajatlar aks ettirilishi kerak. Hisoblash tamoyili muvofiqlik tamoyiliga to`g`ri keladi, ya'ni daromad pul mablag`lari olinganda emas, tovar sotilganda yoki xizmat ko`rsatilganda hisoblanadi. hisoblash tamoyili qo`llanilganda xarajatlar pul mablag'lari to`langan vaqtidan qat'iy nazar ular bilan bog`liq bo`lgan daromad tan olingan davrda tan olinadi. adi. Hisoblash tamoyilidan foydalanilganda, daromadlarni tan olish maqsa-dida ularni quyidagicha turkum lash mumkin: ⚫ hisobot davrida yuzaga kelgan va ana shu davrda ishlab topilgan daro- madlar - bular hisobot davrida tan olinishi lozim bo`lgan daromad-lardir; ⚫ hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin ana shu davrda ishlab topilma- ganligi tufayli kelgusi yan, lekin, ar kelgusi davrlar hisobotiga kiritilishi lozim bo`lgan daromadlar. / Hisobot davrida yuzaga aaga kelgan varana sh vajana shu davrning hisobotiga kiritilishi lozim bo`lgan daromadlarga bir necha holatni misol qilib ko`rsatish mumkin. 1-holat. Xaridorga mahsulot yuklab jo`natilgan va undan naqd pul olingan. Mahsulot yuklab jo`natilgani daromadning ishlab topilganligini bildirmoqda. Mahsulotni jo`natish muomalasi esa umuman daromadning shu hisobot davrida yuzaga kelganligini bildirmoqda. 2-holat. Mahsulot xaridorga jo`natilgan, lekin pul hali olingani yo`q. Bu holatda daromad hisobot davrida yuzaga kelmoqda, mahsulot jo`natilgani uchun daromad ishlab topilgan, shu sababli hisoblash tamoyiliga binoan pul tushmagan bo`lsa ham (shartnoma asosida jo`natilgani sababli uning tushish ehtimoli bor), daromad tan olinaveradi: Dt Pul mablag'lari (1-holat) yoki debitorlar (2-holat) Kt Sotishdan olingan daromad Hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hali ishlab topilmagan daromadga misol qilib,xaridor tomonidan pulning oldindan to`lanishini keltirish mumkin. Daromad haqida ma`lumot pul tushganligi tufayli hisobot davrida yuzaga kelmoq- da, lekin mahsulot jo`natilmaganligi sababli daromad ishlab topilmagan. Ushbu muomala yuzasidan daromadlarni tan olish keyingi davrlarga qoldiriladi, ya`ni tan olish muddati uzaytiriladi: Dt Pul mablag'lari Kt Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar Xaridorga mahsulot jo`natilgandan keyin esa : ADVI Dt Xaridor va buyurtmachilardan olingan bo`naklar Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad / Hisoblash tamoyiliga binoan xarajatlar ham hisobot davri ma`lumot-lariga kiritish maqsadida quyidagicha turkumlanishi mumkin: ⚫ hisobot davrida yuzaga kelgan va hisobot davridagi daromadlarni olish uchun amalga oshirilgan xarajatlar: ular hisobot davri xarajatlari deb tan olinadi; ⚫ hisobot davrida yuzaga kelgan, lekin hisobot davri daromadlarini ishlab topish bilan bog`liq bo` kelgusidagi daromadlarni olishni ko`zlab amalga oshirilgan xarajatlar: ular kelgusi davrlar xarajatlari deb tan olinadilar. Daromadlar va xarajatlarning muvofiqlik tamoyilini inobatga olgan holda bog`liqligi asosida quyidagicha holatlar ham bo`lishi mumkin: ⚫ hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin hisobot davrida hech qanday xarajatlarni talab etmaydigan daromadlar ham mavjud. Masalan, hisobot davrida olingan dividendlar uchun hisobot davrida xarajatlar qilin-maydi, ular oldingi xarajatlar, aniqrog'i investitsiyalar natijasida olinadi. • Hisobot davrida yuzaga keladigan, lekin ana shu davrda hech qanday da- romadlarni olishni ko`zda tutmaydigan xarajatlar ham mavjud. Masalan, bank krediti bo`yicha to'lanadigan foizlar hisobot davrida biron bir daromadni olishni ko`zda 18 Ko`zda 1 maydi J Z Yuqoridagi holatlarni inobatga olib, xarajatlarni quyidagicha tasniflash mumkin: Bevosita xarajatlar - bu hisobot davri daromadiga mos keladigan sotilgan tovarlar (bajarilgan ishlar, ko`rsatilgan xizmatlar) tannarxi. Davr xarajatlari - hisobot davridagi sotish bilan bog`liq va umumiy ma`- muriy xarajatlardir. Bu xarajatlar ular paydo bo`lgan davr mobaynida tan oli-nadi. xarajatlar bu amortizatsiya Taqsimlangan xarajatlar - bu amortizatsiya yoki sug'urta kabi xarajatlardir. Bu xarajatlar muntazam ravishda aktivlar foyda keltirilish davrlariga taqsim- lanadi. / Xulosa qilib shuni aytish mumkinki, hisoblash tamoyiliga muvofiq daromad va xarajatlarni tan olishning quyidagi, odatda, "oltin" qoida deb atalmish qoidalari mavjud ekan: agar sotish muomalasi bo`yicha debitorlik qarzi tan olinsa, demak, daro-madlar tan olinishi kerak va aksincha, daromad tan olinsa, demak debitorlik qarzini tan olish lozim; b) agar xo`jalik muomalasi natijasida kreditorlik qarzi tan olinsa, demak, xa- rajatlarni yoki aktivlarning kelib tushishini tan olish kerak va aksincha, xarajatlar yoki aktivlarning kelib tushishi tan olinsa demak, kreditorlik qarzi tan olinadi. 2. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari. Daromad va xarajatlar to`g`r moliyaviy ma`lumotlarning tayin- lanishi, ularni tan olish jarayoni hamda tamoyillarining xususiyatlari amalda daromad va xarajatlarni tan olishning turlicha usullaridan foydalanishni bel-gilab beradi. Daromad va xarajatlarni tan olish usullari asosan iqtiso-diyotning turli xil sohalari xususiyatlaridan kelib chiqib mahsulot yoki tovarni jo`natish, bajarilgan ishlarni topshirish payti bilan belgilanadi. Daromadlarni tan olishning turlicha holatlarini quyidagicha tasniflash mumkin: ARXIU mahsulotni yoki tovarni jo`natish payti (sotish payti)da tan olingan daromad; mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin tan olingan daromad; mahsulot yoki tovarni jo`natgunga qadar tan olingan daromad. Daromadlarni tan olish bo`yicha keltirilgan uchta holatning har birining o`ziga xos jihatlari mavjud bo`lib, ana shu jihatlari daromadlarni hisobga olish tartibini belgilab beradi. Shuning uchun har bir holatning jihatlarini va ularga bog`liq bo`lgan daromadlarni tan olish usullarini alohida ko`rib chiqish lozim deb o`ylaymiz. Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olish. / Mahsulotni yoki tovarni jo`natish paytida daromadni tan olishning quyidagi usullari mavjud: ⚫ kassa usuli ⚫ hisoblash usuli Kassa usuli daromadni tan olishning ikkala shartlari - shartnomani bajarish va tushum olish mavjud bo`lgan hollarda qo`llaniladi. Daromadni tan olishning ikkala sharti ham odatda tovarlar berish yoki xizmatlar bajarish pay-tida bajariladi. Bunda mahsulotlarni yoki tovarlarni sotishdan olingan daromad sotish kuni ya`ni mahsulot mijozga berilgan kuni tan olinadi. Ko`rsatilgan xizmatlardan olingan daromadlar xizmatlar bajarilganida tan olinadi. Kassa usuli sotish payti usuli deb ham ataladi. Bu usuldan asosan chakana savdo tashkilotlari foydaladi. A Ayrim bitimlar sotish payti usuli bo`yicha tan olish uchun tasniflanmaydi, chunki ularda ikkita mezonlardan biri qondirilmagan. Masalan: boshqa kompaniya aktivlaridan foydalanishga ruxsat beradigan shartnoma kelishuvlaridan kela-digan hga ruxsat daromad (ijara daromadlari, ijara to`lovlari va ajratmalari kabi)larni olsak, bu ko`pchilik hollarda ijaraga beruvchi tomonidan aktivlar ijaraga beri-lishi va ijarachi ulardan foydalayotgan bo`lishiga qaramay, ijara shartnomasi bo`yicha olinishi kerak bo`lgan daromadlar, ya'ni ijara to'lovlari bevosita aktiv-larni foydalanishga berish paytida amalga oshirilmasligi mumkin. Faraz qilaylik, ijara shartnomasi 1 aprelda 6 oy muddatga uskunani ija-raga berish yuzasidan 12000 so'm summaga tuzilgan. 30 aprel kuni holatiga ijarachi ijara to'lovini amalga oshirgani yo`q, lekin ijaradan foydalanayapti. Bunday holda ijaraga beruvchi 30 aprel kuni bir oy uchun ijara daromadini tan olishi kerak: Dt Qisqa muddatli ijara bo`yicha olinadigan hisobvaraq Kt Qisqa muddatli ijaradan olingan daromad aradan olingan daromad Z - 2000 so`m - 2000 so`m Qisqa muddatli daromadni tan olishning bu usuli hisoblash usuli deyi-ladi. Hisoblash usulidan foydalanilganda amalda ikki xil vaziyatlar yuzaga kelishi mumkin: / Mahsulot yoki tovar J jo`natilgan, ya`ni daromad ishlab topilgan, lekin pul olinmagan. Pul oldindan olingan, lekin mahsulot yoki tovar hali jo`natilmagan, ya`ni daromad ishlab topilmagan. Yuqorida keltirilgan misolimiz birinchi vaziyatga oid bo`lsa, ikkinchi vaziyatda "Muddati uzaytirilgan daromad" tushunchasidan foydalaniladi. Jurnalga obuna qilishni amalga oshirayotgan kompaniya yoki qandaydir kelgusi sanaga chipta sotayotgan aviakompaniya naqd pulni tovar berilmasdan yoki xizmat ko`rsatilmasdan oldin oladi. Ammo sotish mezoni, ya`ni daromadlarni tan olishning ikkinchi sharti (iqtisodiy manfaatlarning olinishi ehtimoli) qondirilgan bo`lsa ham, daromadlar mahsulotlarni etkazib bermaguncha tan olinmaydi. Bozor iqtisodiyoti sharoitida xo`jalik yurituvchi sub`ektlar turli xil tavakkalchiliklardan o'zlarini saqlash maqsadida ham aynan oldindan to`lov usulidan ko`proq foydalanishga intiladilar. Bunday hollarda sotish muomalasi bo`yicha kelib tushgan pulni va o'sha olingan pul tufayli yuzaga kelayotgan majburiyatni tan olish kerak, lekin bu majburiyat keyingi hisobot davrlarida ishlab topiladigan daromadlar bilan bog`liq bo`lgani tufayli uni muddati uzaytirilgan majburiyat deb ataladi: Dt Pul mablag'la lari Kt Muddati uzaytirilgan daromad 2) Mahsulot yoki tovarni jo`natish paytidan keyin daromadni tan olish. Foyda va zararlar odatda tovarlar, xizmatlar sotilganda yoki sotiladigan bo`lganda tan olinadi. Amaliyotda tovar yoki xizmatlarni etkazib berish paytida daromadni tan olish payti kechiktirilishi lozim bo`ladigan hollar uchraydi. Bu odatda: ⚫ daromadlarni tan olishning ikkita mezonidan biriga rioya qilin-maganligi ⚫ ikkala mezonga ham tovar va xizmatlarni etkazib berilguncha rioya qilin- ganligi sababli ruy beradi. / Bunday hollarda daromad mahsulot (tovar)ni etkazib bergandan, xizmatlar ko`rsatilgan yoki ishlar bajarilgandan so`ng tan olinadi. Ayrim hollarda daromadni tan olish mezonlariga mahsulotni etkazib berilgandan so`ng ham to'liq rioya qilinmaydi. Kitob chiqarish yoki asbob uskuna ishlab chiqarish kabi sanoatning ayrim sohalarida, mijozlarga ma`lum hollarda va katta vaqt oralig'ida tovarlarni qaytarib berish bo`yicha keng huquqlar beri-ladi. Shu sababli mahsulot etkazib berilgan vaqtda qanday summa tan olinishini aniqlash bo`yicha muammolar kelib chiqadi. Qaytarish huquqini BHXS quyidagicha sharhlaydi: qaytarib beriladigan tovarlar uchum bozor o`rganilmaganda, korxona qaytarib beriladigan tovarlarning aniq hisoblab bo`lmaydigan summalariga duch kelganida daromad tan olinmaydi. Shuning uchun sotishdan kelgan daromad, sotilgan mahsulotlar tannarxini hamda yalpi foyda summasini tan olish mahsulotlarni qaytarib berish huquqi muddati tugash davrigacha uzaytiriladi. Ushbu holatni BHXSga asoslanib misol yordamida ko`rib chiqamiz: "Andi- Jon" nashriyoti 2003 yil 30 oktyabr kuni kitob do'konlariga har birining sotilish bahosi 500 so'm bo`lgan 1500 dona kitobni sotdi. Kitob do'konlari va nashriyot o`rtasida tuzilgan shartnomaga ko`ra xaridorlar kitoblar, ya`ni tovar uchun pulni 30 kun muddat ichida o`tkazib berishi kerak. Kitoblarning to`liq sotilishi aniq bo`lmaganligi tufayli tomonlar kelishuviga ko`ra shartnomada xaridorga kitoblarni 2004 yil 1 martga qadar qaytarib berish huquqi berildi. Xaridorlar nashriyot hisob- kitob raqamiga pulni 15 noyabr kuni to`liq o`tkazib berdilar, lekin kitoblarning 200 tasini qaytarib jo`natdilar. Sotilgan kitoblar bir donasining tannarxi 350 so`mni tashkil qilgan. "Andijon” nashriyoti 2003 yil uchun tuzilgan hisobotida ushbu muomala bo`yicha daromadlarni ko`rsatishi kerakmi? Kitoblarni yana qaytarib berishlari mumkinmi? Bunday holda foyda summasi qanday aniqlanadi? Izohi berilgan usul bo`yicha ushbu misol yordamida daromadlarni tan olish Jarayonini ko`rib chiqamiz. "Andijon" nashriyotida amalga oshirilgan 1-muomala: / 2003 yil 30 oktyabrda o`z mahsulott bo`lgan kitoblar shartnoma asosida xari-dorga jo'natildi. Daromadlarni tan olishning ikkala sharti ham (shartnomaning bajarilishi va pulning olinishi ehtimoli mavjudligi) bajarilayotganligi tufayli ushbu holatda "oltin" qoidaga binoan daromadni (1500 dona x 500 so'm = 750000 so'm) tan olamiz: Dt Olinadigan hisobvaraqlar -750000 so`m - 750000 so'm Kt Mahsulot sotishdan olingan daromad Bundan tashqari mahsulot jo`natilgan kuni uni ombordagi mahsulotlar hisobidan tannarxi bo`yicha (1500x350so`m = 525000 so'm) chiqarib yuborishi kerak: Dt Sotilgan mahsulotlar tannarxi r tannarxi - 525000 so`m Kt Ombordagi tayyor mahsulotlar - 525000 so`m Xaridor tomonidan 15 noyabr kuni qaytarib jo`natilgan tovarlar uchun kassadan naqd pul (200 dona x 500 so`m) to`landi: Dt Qaytarilgan tovarlar RX-1000000 Kt Kassa so'm 100000 so'm Kitoblar om borga qabul qilindi: Dt Ombordagi tayyor mahsulotlar - 70000 so'm Kt Olinadigan hisobvaraqlar - 70000 so`m Ushbu misolda mahsulot sotishdan yalpi foyda summasi 195000 so'mga teng (750000-100000)-(525000-70000). Buxgalteriya hisobi xalqaro standartlariga ko`ra shartnomada belgilangan muddat ichida qaytariladigan kitoblar soni / olatlarda yalpi foyda mahsulot jo`natilgan paytda emas, balki noma`lum bo`lgan holatlarda qaytarib berish muddati tugaganda tan olinadi: Dt Sotishdan olingan daromad L -650000 so'm Kt Sotilgan mahsulotlar tannarxi - 455000 so'm Kt Muddati uzaytirilgan yalpi foyda (1300dona x150) - 195000 so'm "Andijon" nashriyotiga 2004 yil 1 martiga qadar boshqa kitoblar qay- tarilmadi. 2004 yil 1 mart kuni nashriyot muddati uzaytirilgan foydani tan olishi kerak: Dt Sotilgan tovarlar tannarxi -455000 so'm Dt Muddati uzaytirilgan foyda -195000 so`m Kt Sotishdan olingan daromad -260000 so`m Ammo BHMS larida daromadni bu turda tan olishning tartibi ko`rsatilmagan. Ba`zi hollarda mahsulot ishlab chiqaruvchi shaxs o'z mahsulotlarini qayta sotish uchun boshqa shaxsga jo'natadilar, sotilgan mahsulotlar uchun pul mablag`- larini esa mahsulot sotilgandan keyingina oladilar. Bunday holat mahsulotning konsignatsion jo`natilishi deb ataladi. Konsignatsiya - bu marketing bitimi bo`lib, unga muvofiq yuk jo`natuvchi (mahsulot egasi) faqatgina sotish bo`yicha agent si- fatida yuritiladigan boshqa shaxs, ya`ni yukni oluvchiga mahsulot yuboradi. Yukni oluvchi tovarlarni sotib olmaydi, lekin ularning saqlanishi va qayta sotilishi uchun ma`suliyatni oladi. Sotishdan so`ng yuk oluvchi olingan mablag'larni (ko`r- satilgan xarajatlar va komission to`lovlar ayrilgan qismini) yuk jo`natuvchiga etkazib beradi. Konsignatsion tovarlarga uni yukni oluvchi tomonidan soti- lishigacha mahsulot ishlab chiqaruvchi egalik qiladi. Tovarlarning / konsignatsiyaga jo'natilishi, bu hali sotish emas va daromad tovarlar uchinchi tomonga sotilishi-gacha tan olinmaydi. Daromadni olish imkoni etarli darajada kafolatlanmagan bo`lsa, daro- madning tan olinishini noaniqlilik tugatilmaguncha kechiktirish zaruriyati pay-do bo`ladi. To'lov muddatini uzaytirib sotish usuli va xarajatlarni qoplash usuli daromadni tan olinishini naqd pul mablag`lar olmaguncha muddatini uzayti- rishning muqobil yarianti hisoblanadi. anti hisoblanadi.UZ To'lov muddatini uzaytirib sotish usuli. Chakana savdo bilan shug'ullanadigan kompaniyalarning ko`p miqdori mavjud bo`lganda, barcha sotishlarning yuqori foizli ulushi - bu muddatni uzaytirib sotish hisoblanadi. Chakana savdoda muddatini uzaytirib sotish usuli qo`lla-nilganda daromadni darhol tan olinishi sotish vaqtida bo`lishi mumkin, chunki kompaniyada hisobvaraqlar bo`yicha chegirmaning baholash uchun mustahkam asos mavjud. To'lov muddatini uzaytirib sotish xaridorni davriy to`lovlar rejasiga muvofiq to`lovni amalga oshirishga undovchi shartnomani imzolash orqali ro`y beradi. Undan farqli ravishda to'lov muddatini uzaytirib sotish usuli bu alohida hollarda, ma'lum va juda maxsus to`lov muddatini uzaytirib sotishlar turlari uchun qo`llaniladigan daromadni tan olish usulidir. Xarajatlarni qoplash usuli. Bu usul baʼzan to`ldirilmaydigan xarajatlar usuli deb ataladi. Barcha te- gishli qilingan xarajatlar foydani tan olish vaqtigacha qoplanishi kerak. Xara- jatlarni qoplash usuli yakuniy daromadlar yoki foydani bashorat qilib bo`lmay- digan nihoyatda xatarli, tavakkalchilik darajasi yuqori hollarida qo`llanilishi mumkin. 3) Daromadni mahsulot yoki to tovarni etkazib berishgacha tan olish. Ayrim hollarda daromadlarni tan olish jarayoni uzoq bo`ladi va bir necha hisobot davrlari mobaynida davom etadi. Bunga katta kemalar, ko`priklar, ofislar qurilishi, shuningdek, neft olish bo`yicha asbob-uskanalarni ishlab chiqarish misol bo`la oladi. Bunday loyihalar shartnomalarida ko'p hollarda bajarilgan ishlar / dalolatnomalari deb ataluvchi kelishilgan bosqichlar bajarilgandan keyin kuruvchi tomonidan xaridorga yuk xatni kurilish jarayonining turli bosqichlarida yozib berib borishi to`g`risida shartlar qo`yiladi. Kompaniya qurilish bo'yicha uzoq muddatli shartnoma tuzayotganda daromad va xarajatlarni hisobga olishning quyidagi usullaridan foydalanishi mumkin: · Yakunlangan shartnoma usuli daromadlar va xarajatlar hamda yalpi foyda shartnoma yakunlanishi bilan tan olinadi. • Tugallanish foizi - daromadlar va xarajatlar va yalpi foyda qurilish loyihasining tugallanish foizini baholash asosida har bir hisobot davrida tan olinadi. Birinchi usuldan foydalanilganda qurilishda kelib chiqadigan xarajatlar tovar-moddiy zahiralar (joriy qurilish) hisobvarag`ida jamlanadi. Bajarilgan ishlar dalolatnomalari, agar ular mavjud bo`lsa, daromadlar deb yozilmaydi, ak-sincha, tovar-moddiy zahiralar hisobvarag'iga teskari bo`lgan hisobvaraqda (Olin-gan bo'naklar) to`planadi. Shartnoma tugaganda daromadlar va xarajatlar hisob- varag`ida hamma hisobvaraqlar yopiladi va qurilish ob'ekti bo`yicha yalpi foyda tan olinadi. Qurilish tashkilotlari, ya'ni pudratchilarda bu maqsadda "Asosiy ishlab chiqarish" hisobvarag`idan foydalanadilar. Bu hisobvaraqning debetida qurilish ishlariga sarflangan asosiy va yordamchi materiallar, ishchilarga hisoblangan ish haqi xarajatlari, ishlab chiqarish asosiy vositalari amortizatsiyasi, boshqa ishlab chiqarish xarajatlari har bir qurilish ob'ekti bo`yicha alohida hisobga olib boriladi. Buyurtmachilardan olingan pul mablag`lari (ular bajarilgan ishlar hajmini inobatga olib to`lanadi) bo`nak to`lovlari sifatida aks ettiriladi. Tugallanish foizi usulida ham qurilish xarajatlari va joriy yalpi foyda tovar-moddiy zahiralar hisobvarag`ida (joriy qurilish) to`planadi. Bajarilgan ishlar-ning har qanday dalolatnomalari tovar-moddiy zahiralar hisobvarag'iga teskari bo`lgan hisobvaraqda olingan bo`naklar sifatida to`planadi. / Tugallanish foizi usuli uzluksiz sotish shartnoma bo`yicha ishlarning o`tkazilishi bo`yicha ro`y berishini va agar foydalanuvchilarga o`z vaqtida axborot berilsa, daromadlar shartnoma tugashigacha tan olinishi lozimligini ko`zda tutadi. Bu usulga binoan daromad va xarajatlarni tan olish qurilish ob'ekti tugatilgan yoki tugatilmaganidan qat'iy nazar hisobot davrida amalga oshiriladi. Ko`pchilik hollarda qurilish shartnomasi 1 yildan ortiq muddatga tuziladi va ularga binoan qurilish ob`ektlari ana shu muddatlarda qurib tugallanadi. Qurilish ob'ektlari bo`yicha daromad va xarajatlar esa tegishli hisobot davrlarida bosqichma-bosqich kiritib borilaveradi. Qurilish bo`yicha uzoq muddatli loyihani yakunlash bosqichi bir necha usul bilan o`lchanishi mumkin. Bu o'lchovlar ikkita asosiy guruhlarning biriga tegish- lidir. • xarajatlar me'yori - bu loyihani yakunlash uchun zarur bo`ladigan barcha kutilayotgan xarajatlarning joriy vaqtdagi loyiha xarajatlari sum-masidir. Masalan, loyiha bo`yicha umumiy xarajatlar smetasiga nisbatan joriy paytgacha qilingan xarajatlar yoki loyihani yakunlash uchun zarur bo`lgan soatlar miqdoriga nisbatan ishlangan soatlar miqdori. • Ishlab chiqarish me`yori - bu loyihani yakunlash bo`yicha kutilayotgan umumiy natijalarga nisbatan joriy vaqt natijalaridir. Masalan, binoning kurilishi lozim bo`lgan umumiy qavatlari soniga nisbatan bitgan qavatlar soni yoki avtomobil bosib o`tgan yo'lning umumiy kilo-metrajiga nisbatan joriy davrda bosob o`tgan yo'lning qo`yilgan kilometrlar miqdori. Birinchi, ya`ni xarajatlar me`yori usulidan foydalanilganda qurilish ob'ekti bo`yicha loyihaning tugallanganlik foizi quyidagicha aniqlanadi: tugallanganlik folizi quyidagic Hisobot davrining oxiriga qilingan xarajatlar Tugallanganlik foizi =(Joriy dvrgacha sarflanagn xarajatlar) / Tugallanganlik foizini aniqlab bo`lgandan so`ng unga asosan joriy davr-da tan olish uchun daromadlar summasini quyidagicha aniqlash mumkin: Joriy davr daromadlari =(Tugallanganlik foizi x shartnomaning umumiydaromadi)oldingi davrlarda tan olingan daromadlar summasi Tavsifi berilgan ikkala usulni ham benuqson deb bo`lmaydi. Qurilish tashkiloti xarajatlar usulidan foydalansa, u joriy hisobot davrida bajargan ishlari hajmini aniqlashda ana shu davrda qilingan xarajatlarni tan olar ekan, hisob-kitob uchun xarajatlarning haqiqiy so`mmasini asos qilib oladi. Bunday hollarda xarajatlarning qurilish ob'ekti smetasiga hamda har bir ish turi bo`yicha me`yorlarga mos kelishini, ya'ni sarf-xarajatlar yuzasidan tejamkorlik yoki, aksincha, ortiqcha sarfga yo`l qo`yilganligini aniqlash mushkul bo`ladi. Boshqacha qilib aytganda, xarajatlarning unumli yoki unumsiz ekanligi ustidan nazorat o`rnatish imkoniyati chegaralagandir. Xarajatlar summasi qancha ko`p ko`rsatilsa, daromadlar shuncha yuqori bo`lishi bu holni yanada kuchaytiradi, deb o`ylaymiz. Agar ishlab chiqarish usulidant dan foydalanilsa, bajarilgan ish hajmi daromad va xarajatlarni tan olish uchun asos qilib olinadi, deyildi. Ba'zi hollarda qurilish ishlarining ayrimlari ko`proq xarajat talab etsa, ayrimlari, aksincha, boshqalariga nisbatan kamroq xarajat talab etadi. Masalan, binoning birinchi qavati uchun boshqa qavatlariga nisbatan ko`p xarajat qilinadi, lekin daromadlar bajarilgan ishlarga mutanosib olinadi. Bu esa daromad va xara-jatlarning hisobot davrlari bo`yicha mutanosib taqsimlanishiga salbiy ta`sir ko`rsatadi. by ta'sir k 4) Xizmatlarni ko`rsatishdan daromadlarni tan olishning 4 usuli mavjud: Aniq bajarish; / • Mutanosib bajarish; •Tugallanganlik foizi; • Inkassatsiya. Aniq bajarish usuli bitta harakatni bajarishdan olingan xizmatlar bo`yicha daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi. Masalan, ko`chmas mulk bo`yicha broker sotish bo`yicha komission daromadni ko'chmas mulk bo`yicha bitimni tugat-gandan so`ng oladi, stomatolog esa, tishni olib tashlash bo`yicha operatsiyani tugat-gandan so'ng oladi. Mutanosib bajarish usuli xizmatlarni bir bosqichdan ko`proq bajarishdan olingan daromadni tan olish uchun qo`llaniladi. Bu usulga muvofiq daromad davri uchun xizmatlarni mutanosib bajarish asosida tan olinadi. Xizmatlardan olingan daromadni mutanosib o'lchash xizmatlarning xarajatlar har xil turi uchun turlicha amalga oshiriladi: Xizmatlarning bajarilishining bir xil bosqichlari - har bir shunday bosqich bo`yicha xizmatlardan olingan daromadning bir xil summasi tan olinadi. Xizmatlarning bajarilishining bir xil bo'lmagan bosqichlari har bir shunday bosqich bo`yicha xizmat ko`rsatadigan sub'ektning bevosita xarajatlariga mutanosib ravishda xizmatlardan olingan daromad tan olinadi. Bajarishning belgilangan mudda muddati bilan o'xshash bosqichlar - xizmatlardan olinadigan daromadni tan olishning odatdagi usulidan qo`llanish ko`proq ma`quldir. Keltirilgan usullardan foydalanishni tavsiflab berish maqsadida misol ko`rib chiqamiz: "Ishonch" firmasi kompaniyaga xizmat ko`rsatish to`g`risida shart- noma imzoladi. Shartnomaga binoan xizmatlar uchun to`lov 150000 so'm deb bel- gilandi va u 2003 yil 15 dekabrda amalga oshirilishi kerak. "Ishonch" firmasi ushbu xizmatni ko`rsatish uchun amalga oshiriladigan xarajatlarni ishonchli baho- lay oladi. Firmaning hisob-kitobi bo`yicha xarajatlar quyidagilardan iborat: Ob`ektni o`rganish va ishlarni rejalashtirish - 10000 so`m 2003 yil 31 dekabr Ob`ektga bevosita xizmat ko`rsatish- 80000 so`m 2004 yil 25 fevral / Bunday hollarda daromadlarni xarajatlarga mutanosib ravishda tan olish mumkin. Buning uchun alohida xarajat turlarining ulushlarini aniqlaymiz: Xarajatlar Ulushi,% Daromadlar summasi summasi 10000 11,11 16665 80000 88,89 133335 90000 100,0 150000 Ushbu holat bo`yicha "Ishonch" firmasida amalga oshirilgan buxgalteriya yozuvlarini o`rganib chiqamiz. 1. 2003 yil 20 dekabr kuni iste`molchi kompaniyadan pul kelib tushgan: Dt Pul mablag'lari -150000 so`m Kt Muddati uzaytirilgan daromad -150000 so`m 2. 2003 yil 31 dekabr kuni bajarilgan ishlarga mos ravishda daromadni tan olish uchun hisob-kitoblar qilinadi: Umumiy xarajatlar 10000+80000 90000 so'm, xiz- mat ko`rsatishdan daromadni tan olish (10000 90000 x 1500000 = 16665 so`m Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 16665 so`m Kt Xizmat ko`rsatishdan olingan daromad 3. 2004 yil 25 fevral kuni ko`rs o`rsatilgan xiz - 16665 so'm xizmatlar uchun daromadlar tan olinishi: Daromad sumasini aniqlash: 80000 90000 x 150000 = 133335 so`m Buxgalteriya yozuvi: Dt Muddati uzaytirilgan daromad - 133335 so`m Kt Xizmat ko`rsatishdan olingan daromad- 133335 so`m. Bunday hollarda daromadlar tan olinishining har bir bosqichida ularga mos keluvchi xarajatlar hisobdan chiqariladi. Tugallangan bajarish usuli bir xil yoki bir xil bo`lmagan bajarish bosqichlari turkumli amalga oshirishdan olingan xizmatlardan daromadni hisobga olish uchun qo'llaniladi va bunda oxirgi harakat shunchalik muhimki, xizmatlarni had oxirigi bosqich amalga oshgandan keyin ishlangan ko`rsatishdan olingan n'daromad oxirigi bosqic deb hisoblanadi. Inkassatsiya usuliga muvofiq daromad naqd pul mablag`lari olinganda tan olinadi. Inkassatsiya usuli noaniqlik darajasi katta yoki xarajatlar smetasi daromadlarga nisbatan ishonchsiz bo`lganida xizmatlardan olingan daromadni hisobga olish uchun qo`llaniladi. Foyda va zararlarning tan olinishi Yuqorida izoh berganimizdek, foyda va zararlar daromad va xarajatlardan farq qiladi. Ko`pchilik foyda va zararlar ularga tegishli bitim yakunlanganda tan olinadi. Foyda va zararlar quyidagi muomalalar natijasida yuzaga keladi: Asosiy vositalarni sotishdan Investitsiyalarni sotishdan Qarzlarni uzoq muddatli to`lashdan Umidsiz qarzlarni hisobdan chiqarishdan. Foydalanilgan adabiyotlar: 1.0`zbekiston Respublikasi Buxgalteriya hisobining milliy standartlari Toshkent, 2.0`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsia-tsiasi, 2003 yil. 21-sonli Buxgalteriya hisobining milliy standarti. Toshkent, O`zbekiston 3.Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Assotsiyatsiyasi, 2004 yil. 4.Mahsulot (ishlar, xizmatlar)ni ishlab chiqarish va sotish xarajatlarining tarkibi hamda moliyaviy natijalarni shakllantirish tartibi to`g`risida Nizom, Toshkent, 5.0`zbekiston Buxgalterlar va Auditorlar Milliy Asso-tsiatsiyasi 2002 yil. 6.Bakaev A.S. Uchetnaya politika predpriyatiya, Moskva, Izdatelstvo Bux.uchet, 1994 g. 7.Beloborodova V.A i dr. Kalkulyatsiya, sebestoimosti produktsii v promo`sh- ARXIV.U lennosti, Moskva, FIS,1989 g. 8.Blank I.A. Osnova finansovogo menedjmenta, v 2 tomax, Kiev, «Nika-TSentr»> «Elbga», 2002 g. 9.Druri K. « Download 109.24 Kb. Do'stlaringiz bilan baham: 
|