4 Ma'ruza: Ma’lumotlar bazasini himoyalash va foy- dalanishlarni cheklashning xavfsizlik modellari

Foydalanish variantlari 
Muayyan protseduraning bajarilish maqsadiga bog‘liq ravishda quyidagi 
foydalanish variantlari farqlanadi: 
• asosiy — ishlab chiqiluvchi dasturiy ta’minlashning talab qiluvchi 
funksionalligini ta’minlaydi; 
• ko'makchi — tizimning zaruriy sozlanishi va≪unga xizmat ko‘rsatilishi 
(masalan, axborotni arxivlashtirish va h.k) bajarilishini ta’minlaydi; 
• qo‘shimcha — foydalanuvchi uchun qo‘shimcha qulayliklarni ta’minlaydi 
(odatda, ishlab chiqishda ham, tasarrufda ham qandaydir resurslarning jiddiy 
sarflanishini talab qilmagan holatda amalga oshiriladi). 
Foydalanish variantini qisqacha yoki batafsil bayon etish mumkin. Qisqacha bayon 
shakli quyidagilarni qamrab oladi: foydalanish varianti nomi, uning maqsadi, 
harakatlanuvchi shaxslar nomi, foydalanish varianti tipi (asosiy, ikkinchi darajali 
yoki qo‘shimcha) va uning qisqacha bayoni. 
Kombinatorik — optimallashtiruvchi masalalarni hal etish tizimi topshirig`ni 
bajarish foydalanish variantini quyidagicha tarzda taqdim etishi mumkin: 
Asosiy foydalanish variantlari odatda ishlab chiqiluvchi dasturiy ta’minot predmeti 
sohasini aks ettirishga intilgan holda batafsil bayon ettiriladi. Batafsil shakl 
yuqorida ko‘rsatilgan axborotdan tashqari hodisalar tipik bajarishning va mumkin 
bo'lgan muqobilliklarning bayonini ham qamrab oladi. 
Hodisalarning tipik borishi ketma-ket raqamlagan holda foydalanuvchi bilan tizim 

---

o‘rtasidagi muloqot tarzida taqdim etiladi. Agar foydalanuvchi variantlarni tanlashi 
mumkin bo‘lsa, ular alohida jadvalda bayon etiladi. Shuningdek, hodisalarning 
tipik borishi buzilishi bilan bog‘liq muqobilliklar ham keltiriladi. Quyida 
topshiriqni bajarish foydalanish variantining batafsil bayoni taqdim etiladi: 
 
Harakatlanuvchi shaxs 
Harakatlanuvchi shaxs — ishlab chiqiluvchi dasturiy ta’minotga munosabat 
bo`yicha tashqi mavjudod boclib, u bilan qandaydir axborotni olish yoki taqdim 
etish maqsadida o‘zaro harakatlanadi. Yuqorida eslatib o‘tilganidek, ishlab 
chiqiluvchi dasturiy ta ’minot bilan o‘zaro harakatlanuvchi foydalanuvchilar, 
boshqa dasturiy ta ’minotlar yoki qandaydir texnik vositalar harakatlanuvchi 
shaxslar bo‘la olishlari mumkin. 
Foydalanish varianti — harakatlanuvchi shaxs uchun uning muayyan topshirig‘ini 
hal etuvchi ayrim ravshan protsedura. Barcha foydalanish variantlari u yoki bu 
darajada ishlab chiqiluvchi tizim funksionalligiga bog‘liq va bajariluvchi ish hajmi 
bo‘yicha kuchli farqlanishi mumkin. 
Aloqa 
Aloqa — harakatlanuvchi shaxslar va tegishli foydalanish variantlarining o‘zaro 
harakatlanishi. 
Foydalanish variantlari, shuningdek o‘zaro bog‘liq bo‘lishi ham mumkin. Bundan 
foydalanish va kengayish aloqalari qayd etiladi. 
Foydalanish ishlab chiqiluvchi dasturiy ta ’minot xatti-harakatining bir necha 
foydalanish variantlarida takrorlanadigan ayrim ragmenti mavjudligini e’tiborda 
tutadi. Mazkur fragment alohida foydalanish varianti sifatida rasmiylashtiriladi va 
u bilan 
≪foydalanish ≫ tipidagi aloqa ko‘rsatiladi. 
Kengayish birida ayrim qo‘shimcha amallar mavjudligi bilan farqlanadigan ikkita 
o'xshash foydalanish varianti bor bo‘lgan taqdirda qo‘llaniladi. Mazkur holatda 
qo‘shimcha amallar alohida foydalanish varianti sifatida belgilanadi va u asosiy 
variant bilan bog‘liq bo‘ladi.