4-ma’ruza: Yaqin va O’rta Sharq davlatlari ichki va tashqi siyosatining xususiyatlari


Download 455.88 Kb.
Pdf ko'rish
bet2/2
Sana08.11.2020
Hajmi455.88 Kb.
#142753
1   2
Bog'liq
4-maruza

 / М.А. Сапронова, 

И.А. Ракитская, А.Г. Орлов, Н.Б. Крысенкова; науч. ред. А.В. Иванченко, В.И. Лафитский. – М.: РЦОИТ, 2012. 

– Б. 37. 



MAR  sud  hokimiyati  tizimi  sud  tizimining  mustaqiligi  va  odilligi  prinsipiga 

asoslanadi. Sudyalar faqat Misr fuqarosi bo’lishi zarur. Birinchi instansiya sudlari 

uchun sudyalar 30 yoshdan kam bo’lmasligi, apelyatsiya sudlaridagi sudyalar esa 40 

yoshdan  kam  bo’lmasligi  kerak.  MARdagi  barcha  sud  organlari  tarkibi  president 

huzuridagi  Oliy  kengash  magistraturasi  tomonidan  tayinlanadi.  Sud  hokimiyati 

tizimida  konstitutsiyaga  rioya  qilinishini  nazorat  qilish  ishlarini  Oliy 

konstitutsiyaviy sud amalga oshiradi. 

Misr  prokuratura  tizimi  prezident  tomonidan  tayinlanadigan  Bosh  prokuror 

tomonidan  boshqariladi.  Har  bir  gubernatorlikning  o’z  prokurori  mavjud  bo’lib 

prokuratura xodimlari Adliya vazirligi tomonidan tayinlanadi.  

Shu bilan birgalikda MAR davlat boshqaruvida shariat normalari qonunchilik 

tizimining  muhim  manbasi  hisoblanadi.  Shariat  normalari  asosan  jamiyatda  oila-

nikoh  munosabatlari,  axloqiy  normalar,  diniy  marosimlarni  amalga  oshirish 

qoidalarini  nazorat  qiladi.  Biroq,  MAR  konstitutsiyasi  dunyoviy  xarakterga  ega 

bo’lganligi bois musulmon huquqi normalari ma’lum darajada cheklangan.   

Yuqoridagilardan kelib chiqish aytish mumkinki, Misr Arab Respublikasining 

davlat boshqaruvi ijtimoiy-siyosiy jarayonlarda rivojlangan davlatlarning tajribasiga 

asoslanadi. Barcha boshqaruv organlari faoliyati jahonda umume’tirof etilgan huquq 

normalari bilan muvofiqlashtirilib, mamlakat konstitutsiyasida o’z aksini topgan.   

Har  qanday  davlatning  qudratini  ko‘rsatib  beruvchi  bir  qator  muhim  omillar 

mavjudki, ular orasida  buyuk  tarixiylik  omili  ajralib  turadi. Turkiya  va  Misr  ham 

nafaqat  musulmon  dunyosi,  balki  butun  jahon  tamaddunining  eng  boy  va  tarixiy 

o‘lkalari  hisoblanadi.  Mazkur  mamlakatlar  o‘zining  tarixiy  rivojlanish 

dinamikasida, shuningdek, islomiy rivojlanish yo‘nalishida o‘ziga xos yo‘lni bosib 

o‘tgan mintaqaviy davlatlar toifasiga kiruvchi kuch markazlari hisoblanadi. 

Ikki  davlat  o‘rtasidagi  munosabatlarning  turli  xil  yo‘nalishlarini  ko‘rib 

chiqishdan  avval  har  bir  davlatning  tashqi  siyosati,  geosiyosiy  rivojlanishi  va 

mintaqa miqyosidagi roliga alohida to‘xtalib o‘tish maqsadga muvofiqdir.  



Turkiya  Respublikasi  Usmonlilar  imperiyasining  siyosiy  merosxo‘ri  sifatida 

juda  qulay  geosiyosiy  hududda  joylashgan.  Turkiya  Osiyoning  janubi-g‘arbi, 

Yevropaning janubiy qismida joylashgan bo‘lib, mamlakat O‘rta Yer, Marmar, Egey 

va Qora Yer dengiziga chiqishga imkon beradigan, shuningdek, Bosfor va Dardanel 

bo‘g‘ozlari chorrahasi ekanligi, hech bir istisnosiz, Turkiyani “Osiyo va Yevropa 

ko‘prigi”  deb  atash  imkonini  beradi.  Shu  singari  muhim  va  istiqbolli  omillar 

Turkiyani  mintaqaviy  siyosatdagi  roli  va  ahamiyatini  yanada  oshiradi.  Rasmiy 

Anqaraning tashqi siyosati mintaqadagi o‘zgarishlar bilan hamohang tarzda bo‘lib 

kelayotganligini ko‘rish mumkin. Turkiya tashqi siyosatini quyidagi bosqichlarga 

bo‘lib  chiqish  orqali  uning  ustuvor  yo‘nalishlaridagi  o‘zgarishlarni  aniqlash 

mumkin: 

Birinchi bosqich – 1923-1950-yillar (Turkiya Respublikasining tashkil topishi 

va  mamlakatda  Mustafo  Kamol  Otaturk  olib  borgan  islohotlar  natijasida  Turkiya 

xalqaro maydonda o‘z o‘rniga ega bo‘lishga intiladi); 

Ikkinchi bosqich – 1945-1974-yillar (“Sovuq urush”ning boshlanishi natijasida 

Turkiyaning xalqaro munosabatlarda AQSh boshchiligidagi G‘arb davlatlari bilan 

hamkorlik  munosabatlari  mustahkamlanadi  va  tashqi  siyosiy  strategiya  bir 

qutblilikka asoslanadi); 

Uchinchi bosqich – 1974-1980-yillar (Kipr muammosini hal qilish masalasida 

G‘arb  davlatlari,  ayniqsa  AQSh  Turkiyani  aybdor  davlat  sifatida  ko‘rsatadi  va 

hamkorlik munosabatlari sovuqlashishi kuzatiladi. Natijada Turkiya tashqi siyosiy 

strategiyasini o‘zgartirishga majbur bo‘ladi); 

To‘rtinchi  bosqich  -    1980-2002-yillar  (Turkiyada  hokimiyat  to‘natarilishi 

natijasida harbiylarning davlat boshqaruvini qo‘lga kiritganidan so‘ng, AQSh bilan 

aloqalar  qayta  tiklana  boshlaydi.  Bundan  tashqari,  Sovet  Ittifoqi  parchalangandan 

so‘ng Turkiya tashqi siyosatida Kavkazorti, Markaziy Osiyo va Bolqon mintaqasi 

muhim rol o‘ynab, Anqara bu hududlarni o‘z ta’sir doirasiga olishi kuzatiladi); 


Beshinchi bosqich – 2002-2016-yillar (hokimiyatga kelgan ATP tashqi siyosat 

vektorini bir qutblilikdan ko‘p qutblilikka o‘tishini boshlab berdi)

 22



Oltinchi  bosqich  –  2016-yildan  hozirgi  kungacha  (2016-yil  15-iyulda  amalga 



oshirilgan  harbiy  to‘natarish  muvaffaqiyatsiz  yakunlandi  va  Turkiya  Prezidenti 

Rajab Tayip Erdo‘g‘on tomonidan to‘natarish tashabbuskori sifatida Fathulla Gulen 

va uni qo‘llab-quvvatlagan AQSh baholandi. Natijada Amerika bilan munosabatlar 

sovuqlashib  Turkiya  tashqi  siyosatidagi  yo‘nalishlar  Rossiya,  Eron  va  boshqa 

mamlakatlar bilan yaqinlashish yo‘nalishiga o‘ta boshladi). 

Turkiyaning  tashqi  siyosati  shakllanishi  va  keyingi  bosqichlarda  asosiy 

yo‘nalish  sifatida  Yevropaga  intilish  sa’y-harakatlari,  jumladan,  Yevropa  Ittifoqi 

a’zoligiga kirish masalalarini hal etilmasligi, Turkiyani rivojlanayotgan musulmon 

mamlakatlari, 

shuningdek, 

turkiyzabon 

davlatlar 

bilan 

munosabatlarni 



mustahkamlashga  chorladi  va  buni  “Sharqqa  burilish”  degan  ibora  bilan  atasak, 

to‘g‘ri bo‘ladi. 

So‘nggi  yillarda  Turkiyaning  iqtisodiy  jihatdan  shiddat  bilan  rivojlanishi  va 

mamlakatdagi  siyosiy  hayotning  demokratlashishi,  uning  nafaqat  musulmon 

olamida, balki butun  boshli  rivojlanayotgan  mamalakatlar uchun  iqtisodiy-siyosiy 

modelga  aylanishiga  sabab  bo‘lgan  edi.  Bunday  ijobiy  pozitsiyadan  foydalangan 

Turkiya,  o‘zining  siyosiy  ambitsiyalarini  yaqin  qo‘shni  mamlakatlarga  yoya 

boshladi. Rivojlanishning asosiy sababchisi bo‘lmish iqtisodiy va siyosiy  tizimga 

zarar yetkazmaslik va uni ushlab turish maqsadida Turkiya o‘zini o‘rab olgan siyosiy 

jihatdan beqaror bo‘lgan qo‘shni mamlakatlar, hamda o‘zining Yevropa va Osiyo, 

Shimol va Janub o‘rtasidagi siyosiy-geografik pozitsiyasi (bir vaqtning o‘zida ham 

qulay,  ham  xavfli  joylashish)  tufayli  to‘qnashuvlardan  saqlanish  maqsadida 

zamonaviy tashqi siyosiy konsepsiyasini ishlab chiqqan edi.  

                                                           

22

  Ахмедов  А.  Туркия  ташқи  сиёсатининг  тарихий-тадрижий  тараққиёти.  //  XXI  асрда  жаҳон  сиёсати  ва 



Ўзбекистон тажрибаси: сиёсий, ҳуқуқий ва ижтимоий жиҳатлари. “Ўзбекистон ва ҳалқаро ҳамжамият” рукни 

остида Республика миқёсидаги илмий – амалий конференция материаллари тўплами (Тошкент, 8 апрель 2017 

йил) // Масъул муҳаррир: Ш.А. Ёвқочев.  – Т.: ТошДШИ, 2017. – Б. 222. 


Konsepsiyaning asosini “qo‘shnilar bilan nol muammo” g‘oyasi tashkil qilgan 

edi.  Paradoksal  ravishda  o‘zining  qo‘shnilari  bilan  nol  muammo  shiori  bilan 

mashhur  bo‘lgan  bu  konsepsiya  o‘z  shioriga  tamomila  teskari  natijalarni  berdi. 

Bunga sabab Turkiya siyosatchilarning uzoqni ko‘ra bila olmaganliklari va bugungi 

zamonaviy Turkiyaning rivojlanishi, siyosiy ambitsiyalari va geografik joylashuviga 

ko‘ra nafaqat qo‘shni mamlakatlar bilan, balki xalqaro miqyosda ham dushmanlar 

orttirishi  turgan  gap  ekanligini  tushunib  yetmaganliklaridadir.  Hozirgi  Turkiya 

siyosiy va iqtisodiy holatiga ko‘ra hamma bilan birdek do‘st bo‘lishga qodir bo‘lgan 

neytral davlatga aylana olmasligi oldindan ma'lum edi. Shu reallikdan ko‘z yumgan 

holda  mamlakatning  siyosiy  pozitsiyalarini  abstrakt  va  tushunarsiz  belgilash, 

Turkiyani nafaqat hamma bilan do‘stlikni saqlab qolishiga yordam bermadi, balki 

uni hamma bilan dushmanga aylanishiga olib keldi. 

Ayni paytda Turkiyaning Arab dunyosida ham qiladigan ishi qolmaganligi Arab 

bahori  va  undan  so‘nggi  Musulmon  Birodarlarining  siyosiy  mag‘lubiyati  bilan 

ko‘rsatib  berildi.  Tarixiy  jihatdan  Usmoniylar  imperiyasining  hududini  tashkil 

qilgan  bugungi  Arab  mamlakatlarining  deyarli  barchasida  Turkiyaga  yo  dushman 

yoki  raqobatchi  ko‘zi  bilan  qaraydigan  hukumatlar  o‘rnashib  oldi.  Suriyadagi 

fuqarolar  urushi  va  undagi  Turkiya  strategiyasining  boshi  berk  ko‘chasiga  kirib 

qolishi  uni  Arab  dunyosi  bilan  ham  siyosiy  va  ham  geografik  jihatdan  uzilib 

qolishiga olib keldi.  

Eron  va  Rossiya  o‘ziga  yarasha  geopolitik  tuzilmalar  bo‘lganligi  tufayli  va 

Kavkazda  joylashgan  Armaniston  hamda  Rossiya  va  Eronning  kuchli  ta’siri  bu 

hududda ham Turkiyaga kelajak yo‘qligini ko‘rsatadi. Biroq, Turkiya bu hududda 

o‘rnashib olish uchun yuqoridagi davlatlar bilan munosabatlarga kirishishga majbur 

bo‘lmoqda

23



Shuni ta’kidlab o‘tish lozimki, yuqorida ta’kidlangan tahlillar singari Turkiya 

tashqi siyosiy falokat yoqasida qolmaganligini ko‘rish mumkin. Turkiya bir qator 

                                                           

23

  Rahmanov  A.  Turkiya  siyosiy  falokat  yoqasida



https://geopolitika.uz/13-hududlar/yevrosiyo/yaqin-sharq/109-

turkiya-siyosiy-falokat-yoqasida 


davlatlar bilan munosabatlarini qaytadan yo‘lga qo‘yishga intilmoqda. Turkiyaning 

geosiyosiy  jihatdan  qulay  hududda  joylashganligi  barcha  yetakchi  davlatlar,  shu 

bilan birgalikda, Arab davlatlarini ham Turkiya bilan hisoblashishga majbur etadi, 

boshqacha aytganda, mintaqadagi kuch markazlari Turkiya bilan iqtisodiy va siyosiy 

munosabatlarni saqlab qolishdan manfaatdor hisoblanadi.  

Mintaqada tinchlik va barqarorlikni ta’minlash Misr Arab Respublikasi tashqi 

siyosatining  asosiy  yo‘nalishi  sifatida  namoyon  bo‘ladi.  Chunki  chet  el 

investitsiyalari  tinch  va  barqaror  mintaqalardagina  joriy  qilinadi.  Misr  o‘zining 

mintaqadagi va jahondagi obro‘-e’tibori va ta’sirini yanada kuchaytirish maqsadida 

aksariyat  mintaqaviy  loyihalarning  tashabbuskori  sifatida  maydonga  chiqadi

24



Integratsion  loyihalar,  Arab-Isroil  muammolarini  hal  qilish,  mintaqaviy 



xavfsizllikni ta’minlash va umuman Yaqin Sharqdagi nizoli hollarni hal qilish shular 

jumlasidandir. Aynan mana shu omillar Misr prezidentini davlat rahbari va yetakchi  

sifatidagi obro‘yini ko‘tarib yuboradi. Bundan tashqari o‘zaro foydali asoslarda chet 

el investitsiyalarini jalb qilinishiga olib keladi. Misrning xalqaro maydondagi yana 

bir maqsadi BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy a’zosi huquqiga ega bo‘lishdir. 

Bu  haqda    Milliy  Majlisning  tashqi  ishlar  qo‘mitasi  1996-yil  mayda  qilgan 

ma’ruzasida aytilgan edi. Unga ko‘ra, Misr BMT Xavfsizlik Kengashining doimiy 

a’zosi bo‘lishi uchun xalqaro maydondagi barcha davlatlar bilan yaqin va do‘stona 

aloqalar  o‘rnatish  va  mintaqada  Misrning  yetakchi  sifatida  ta’sir  doirasini 

kengaytirish lozimligi aytib o‘tildi.  Bu  mintaqa  davlatlari va Misr  bilan  do‘stona  

aloqada  bo‘lgan  barcha davlatlar  manfaatlariga  mos  kelar  edi.  Rasmiy Qohira 

BMTni isloh qilish dasturi bo‘yicha Afrikaga ajratiladigan Xavfsizlik Kengashidagi 

ikki o‘rindan biriga mos kelishini bir qator omillar bilan izohlaydi. Buni isbotlash 

uchun  ko‘pgina  dalillarni  keltirib  o‘tadi. Misr  tashqi  ishlar  vaziri  Ahmed  al-  Hait 

shunday  deydi:  “Misr  butun  Afrika  bo‘yicha  eng  katta  iqtisodiyotga  va  xalqaro 

hamjamiyat  bilan  keng  aloqalar  o‘rnatishga  imkon  beruvchi  eng  ko‘p  diplomatik 

missiyaga ega. Bundan tashqari Misr ko‘plab xalqaro tinchlikparvar operatsiyalarda  

                                                           

24

 Aл-Бухари М., Гафуров С. Арабская Республика Египет. Учебное пособие. (под ред акад. Н.Ибрагимова). – 



Т.: ТашГИВ, 2002. – С.87. 

qatnashayotgan    ko‘psonli  armiyaga  ega. Shunday  ekan  arab, islom    va    O‘rtayer  

dengizi    nomidan    Xavfsizlik    Kengashida    qatnashishi  mumkin  bo‘lgan  Afrika 

a’zosi bo‘la oladi. Misr buning uchun kerakli yordamni arab davlatlaridan oladi”

25

.  



Misrning kelgusidagi taraqqiyoti va istiqbolini ta’minlovchi omillar qatoriga  

geografik  joylashuvini keltirishimiz  mumkin. Misr  Arab  Sharqining ikki qismini 

–  Mag‘rib  va  Mashriqni  bir-biri  bilan  bog‘labgina  qolmay,  turli  madaniyatlar  

tutashgan  markazda  joylashgan.  Bu  Misrning  bir  paytning  o‘zida  bir    necha  

mintaqaning  xalqaro  munosabatlarida    faol  ishtirokchi  bo‘lish  imkonini  beradi. 

Chunki  u  Afrika,  Osiyo  va  O‘rta  Yer  dengizi  mintaqalari  tutashgan  joyda 

joylashgan.  XX-XXI  asr  davomida  mana  shu  mintaqalar  bilan  faol  hamkorllik 

munosabatlarini  o‘rnatib,  integratsion  tashkilotlarga  a’zo  bo‘ldi.  Suvaysh  ustidan 

Misrning  to‘laqonli  mustaqilligi  uning  xalqaro  maydondagi  strategik  ahamiyatini 

oshirib yuboradi. Bu kanal orqali dunyo bo‘yicha 10% tashuvlar amalga oshiriladi. 

Suvaysh kanalidan Misrga 2002-yil 1,9 mlrd dollar daromad kelgan bo‘lsa, 2004-yil 

bu ko‘rsatgich 3  mlrdga  yetdi

26

. XXI  asrda  Misr  o‘zining  ko‘p  sonli  aholisi  bilan 



mintaqada  yetakchilik  uchun  da’vogarlardan  biri bo‘ldi. Misr tashqi  siyosati  ko‘p 

qirraliligi  va  faolligi  bilan,  zamonaviy  xalqaro    munosabatlarning  dolzarb 

masalalarini  qamrab  olganligi  bilan  munosib  o‘rin  egallaydi.  Ko‘p  sonli  armiya 

nafaqat  o‘z  suverenitetini, balki  mintaqa xavfsizligining    garovi  hamdir. Misr  o‘z 

qo‘shnilari  bilan  iliq  va  do‘stona  munosabatlar  o‘rnatib,  mintaqaning  ommaviy 

qirg‘in qurollaridan holi bo‘lishiga harakat qiladi

27



Misrda  2011-yil  25-yanvar  noroziliklari  sodir  bo‘lishidan  oldin  ko‘pchilik 



ekspertlar Husni Muborak rejimini mintaqadagi eng barqaror rejimlardan biri deb 

hisoblashgan.  Tadqiqotchi  Altavil  Faris  Alining  ta’kidlashicha,  ommaviy 

noroziliklar  to‘lqini  boshlangunga  qadar  Misrdagi  ko‘p  partiyaviylik  tizimi, 

                                                           

25

Ёвкочев  Ш.А.  Миср  Араб  Республикасида:  давлат  ва  диний  институтлар.  Ўзбекистон  Республикаси 



Президенти хузуридаги Давлат ва жамият қуриш академияси. –Т., 2007. – Б.32.  

26

Towards constructing an Egyptian democracy index (A glance on the international indexes). The Social Contract 



Center August 2014. 

27

Мунавваров  З.И  Страны  Аравийского  полуострова  в  международных  политических  и  экономических 



отношениях XX века: автореф. дисс. ... док. полит. наук. – Т., 1997. –C.34. 

saylovlardagi raqobat muhitining kuchayib borishi, parlament, mahalliy boshqaruv 

organlari  hamda  sud  hokimiyati  organlarining  barqaror  faoliyati  mamlakatda 

demokratik  unsurlarning  shakllantirgani  hamda  uni  mintaqaning  barqaror 

demokratik  davlatlaridan  biriga  aylantirgan  edi

28

. Agar e’tibor beradigan bo‘lsak, 



“Arab  bahori”  boshlangan  2010-yil  dekabrida  Misrda  parlament  saylovlari 

o‘tkazilayotgan  edi.  Ushbu  saylovlarda  “Musulmon  birodarlari”  tashkiloti 

faoliyatiga  hukumat  tomonidan  jiddiy  qarshilik  amalga  oshirildi.  Buning  ikkita 

asosiy  sababi  bor:  birinchisi  –  bundan  oldingi  saylovlarda  tashkilot  o‘z  faoliyati 

davomida eng yuqori o‘rinni egallagani bo‘lsa, ikkinchisi mintaqadagi davlatlarda 

olomon  noroziliklarning  avj  olishi  hisoblangan.  Shu  boisdan  Misr  bir  qarashda 

bunday inqilobiy vaziyatga tayyor turgandek ko‘ringan edi. Biroq, voqealar rivoji 

buning  aksini  ko‘rsatdi.  Shu  jihatdan  Misrdagi  “arab  bahori”da  ichki  ijtimoiy-

siyosiy va iqtisodiy vaziyatdan ko‘ra, tashqi kuchlarning ta’siri nihoyatda kuchli rol 

o‘ynaganini ko‘rish mumkin. 

“Arab  bahori”  hodisalarida  Misrda  islomiy  harakat  kuchlarining  hokimiyat 

tepasiga kelishi bilan yakunladi. Misrning tarixi guvohlik beradiki, hech qaysi Misr 

boshqaruv  tizimi  “Arab  bahori”  hodisalarigacha  “Musulmon  birodarlari”ni 

hokimiyatga  kelishiga  izn  bermagan.  Shu  jihatdan  Misrdagi  “Arab  bahori” 

hodisalarini islomiy boshqaruv tarafdorlarining “tarixiy yutug‘i” sifatida baholash 

mumkin.  Misr  prezidentlik  saylovlarlarida  g‘alaba  qozongan  “Musulmon 

birodarlari” a’zosi Muhammad Mursiy o‘z tarafdorlari va g‘arb ommaviy axborot 

vositalari tomindan Misrning demokratik yo‘l bilan saylangan dastlabki prezidenti 

deb  e’lon  qilishdi.  Muhammad  Mursiy  mamlakatdagi  ijtimoiy-siyosiy  vaziyatni 

radikal  islom  tarafdorlarining  ko‘rsatmalariga  binoan  amalga  oshira  boshladi. 

Ammo  vaqt  o‘tishi  bilan  “Musulmon  birodarlari”ning  mamlakat  iqtisodiyoti  va 

taraqqiyotini belgilashda aniq dastur va o‘zgarishlarni ko‘rsatib berolmasligi yaqqol 

ko‘rina  boshladi.  Misrni  qariyb  chorak  asr  davomida  dunyoviy  taraqqiyot 

qoidalariga  asoslanib  boshqarib  kelgan  harbiylar  va  liberal  kuchlar  bunday 

                                                           

28

Altavil  Faris  Ali.  Transformations  of  political  regimes  in  Egypt  and  Libya  in  the  context  of  the  Arab  spring: 



comparative analyses. https: // doi.org/10/241158/pep.2017.1.4  

 


boshqaruv  uslubiga  rozi  bo‘lmaligi  tabiiy  edi.  Shu  boisdan  hech  qancha  vaqt 

o‘tmasadan, aniqrog‘i ikki yildan so‘ng Misrda ommaviy noroziliklar qayta sodir 

etildi. Mursiy rejimiga qarshi kayfiyatdagi ommaviy chiqishlar butun Misrni qamrab 

oldi.  Bunday  norozilikning  qalqib  chiqishi  va  muvaffaqiyat  qozonishida 

harbiylarning yetakchi o‘ringa ega bo‘lganini alohida qayd etish joiz. Natijada Misr 

Abdulfattoh  as-Sisi  boshchiligida  yana  dunyoviy  taraqqiyot  vakillaridan  iborat 

bo‘lgan harbiylarning boshqaruv yo‘li joriy etildi. 

Turkiya  va  Misr  o‘rtasidagi  diplomatik  munosabatlar  1925-yilda  o‘rnatilgan 

bo‘lib,  dastlab  ishonchli  vakil  darajasida,  1948-yilda  esa  elchilar  darajasida 

o‘rnatilgan. Yuzlab yillar davomida Misr Usmonlilar imperiyasining ma’lum bo‘lagi 

hisoblangan va turli xil davrlarda ikki davlat o‘rtasidagi munosabatlar do‘stonadan 

dushmanlik kayfiyatigacha o‘zgarib turgan.  

1990-yillarda  Misr  Turkiya  bilan  munosabatlarini  yangi  bosqichga  ko‘tardi. 

O‘zaro  hamkorlikning  asosiy  masalalaridan  biri  Misr  gazini  Turkiya  orqali 

Yevropaga eksport qilishdan iborat edi. Mamlakatlar o‘rtasidagi savdo aloqalarini 

mustahkamlash  maqsadida  2005-yilda  “Erkin  savdo  to‘g‘risida”gi  shartnoma 

imzolandi

29

. Mazkur shartnomaning amaliyotga joriy etilishi natijasida 2006-yildan 



2011-yilgacha  Turkiyaning  Misrga qilgan  eksporti  709  mln  dollardan  2  mlrd  759 

mln dollarga ko‘tarildi

30

.  


Shimoliy  Afrika  va  Yaqin  Sharq  mintaqasida  “Arab  bahori”  natijasida  yuz 

bergan  geosiyosiy  o‘zgarishlar  Turkiya  uchun  O‘rta  Yer  dengizi  va  Afrikaning 

shimolida  mustahkanlanish  uchun  muhim  imkoniyat  taqdim  eta  boshladi.  Biroq, 

2013-yil  iyulda  Misrda  bo‘lgan  harbiy  to‘natarish  Turkiyaning  istiqboldagi 

rejalariga  putur  yetkazdi.  Natijada  o‘zaro  munosabatlar  sovuqlashib  diplomatik 

aloqalar to‘xtatib qo‘yildi. Xususan, 2013-yil 23-noyabrda Misrdagi Turkiya elchisi 

Huseyn Avni Botsal persona non-grata deb e’lon qilindi va Misr Anqaradan elchisini 

                                                           

29

 Первин Мамед-заде. Современная внешняя политика Египта: приоритеты и особенности // Пространство и 



время в мировой политике и международных отношениях.. – Москва: МГИМО-Университет, 2007. – Т. 6. – 

С. 127-141. 

30

Калугин  П.  Е.  Современное  стратегическое  сотрудничество  Российской  Федерации  с  Турцией  в  сфере 



энергетики. Диссертация на соискание ученой степени кандидата исторических наук. Иркутск, 2014. – С. 167. 

chaqirib  oldi.  Misr  hukumati  mazkur  qarorini  Turkiya  Prezidenti  Rajab  Tayip 

Erdo‘g‘onning  ag‘darilgan  rejim  hisoblangan  Muhammad  Mursiy  hokimiyatini 

qo‘llab-quvvatlashi va bu bilan mamlakat ichki ishlariga aralashish sifatida izohladi. 

Londonning “Al-Sharq Al-Awsat” nashriyotida keltirilgan Misrdagi to‘natarishdan 

so‘ng  Musulmon  birodarlarining  kelajakdagi  taqdirini  belgilashga  qaratilgan 

muhokamaning  Istanbulda  o‘tkazilganligi  to‘g‘risidagi  ma’lumotlar

31

  ham 


Turkiyani Misrdagi harbiy to‘ntarishga jiddiy qarshi ekanligini amalda tasdiqladi. 

Misrning Tashqi aloqalar bo‘yicha parlament komissiyasi rahbari Muhammad 

Ibrohim Shokir qabul qilingan qaror ikki davlat o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlarga 

salbiy  ta’sir  ko‘rsatishi  mumkin  deb  hisoblamaydi.  Uning  fikricha,  mazkur  qaror 

faqat  Erdo‘g‘onning  inqilob  haqidagi  keskin  bayonotiga  qarshi  Misrning  javobi 

hisoblanadi

32

.  Bundan  tashqari,  Turkiyaning  bir  qator  siyosiy  namoyondalari 



Turkiyaning  Misr  ichki  ishlariga  jiddiy  aralashganini  takroriy  ta’kidlashmoqda. 

Masalan,  “Milliy  qutqarish  fronti”  siyosiy  bloki  rahbari  Nabil  Zakiyning 

ta’kidlashicha,  “Erdo‘g‘on  uchun  Misr  go‘yoki  Usmonlilarning  bir  viloyati 

hisoblanadi  va  Turkiya  Sinay  yarim  orolida  va  Shimoliy  Afrikaning  bir  qator 

hududlarida terrorizm unsurlarini qo‘llab-quvvatlamoqda”

33

.  



Misrning  Musulmon  birodarlari  mafkuraviy  jihatdan  Turkiyaning  Adolat  va 

taraqqiyot  partiyasiga  juda  yaqin.  2012-yilda  Musulmon  birodarlarini  hokimiyat 

kelishi Turkiya tomonidan olqishlandi va o‘z navbatida “birodarlar” ham Turkiya 

timsolidagi  “uyg‘un  islom  jamiyati  va  davlati”ni  yaratish  rejasida  Turkiya  bilan 

hamkorlik  qilishini  yashirib  o‘tirmadi.  Tabiiyki,  As-Sisi  tomonidan  amalga 

oshirilgan  to‘ntarish  shunday  rejalarni  yo‘qqa  chiqardi.  Shu  sababdan  Turkiya 

yetakchisi  Erdo‘g‘on  As-Sisini  xalq  tomonidan  tanlangan  hokimiyatni 

                                                           

31

Al-Sharq Al-Awsat. November 25, 2013 http://www.aawsat.com/details.asp?section=4&article 



32

 Al-Ahram. November 23, 2013 , November 24, 2013. http://www.ahram.org.eg/News/1012/25/244158 

33

Армине  Акопян.  Египетско-турецкие  отношения  сквозь  призму  геополитического  противоборства. 



http://csef.ru/ru/politica-i-geopolitica/477/egipetsko-tureczkie-otnosheniya-skvoz-prizmu-geopoliticheskogo 

protivoborstva-4919 

 


ag‘darganlikda  ayblab,  uni  diktator  deb  atashini  ma’lum  qiladi.  Qo‘shimcha 

ravishda aytish mumkinki, Turkiya uchun Misr to‘ntarishining boshqa bir jihati ham 

bor.  Misrda  hokimiyatning  harbiylar  qo‘liga  o‘tishi,  Turkiyada  siyosiy  dastak 

hisoblangan harbiylarning Erdo‘g‘onga qarshi bosh ko‘tarishiga sabab bo‘lishi ham 

Turkiya Prezidentini xavotirga soldi.  

Turkiya va Misr o‘rtasidagi iqtisodiy munosabatlar har ikki mamlakat uchun 

ham muhim ahamiyatga ega. Buni quyidagi omillar orqali ko‘rishimiz mumkin: 

Birinchidan,  ikki  davlatning  geografik  yaqinligi  hamda  yuqori  ko‘rsatgichli 

aholi soni o‘zaro tovar ayirboshlash  va investitsiya uchun katta bozor hisoblanadi. 

Ikkinchidan,  Turkiya  eksportchilari  uchun  Misr  “Afrika  darvozasi” 

hisoblanadi.  Bu  strategik  ahamiyatga  ega  Suvaysh  kanali  hududlaridagi  logistika 

yo‘nalishida istiqboli katta imkoniyatdir. Misrning COMESA (Common Market for 

Eastern  and  Southern  Africa),  Agadir  shartnomasi,  EFTA  (Islandiya,  Norvegiya, 

Shvetsiya  va  Lixtenshteyn)  mamlakatlari  bilan  “Erkin  savdo  to‘g‘risida”gi 

shartnoma va boshqa savdo shartnomalarining muhim a’zosi hisoblanadi. Bu omil 

Sharqiy  Afrika,  Yevropa,  bir  qator  arab  davlatlari  va  hattoki  AQShda  ham  turk 

eksportchilarini o‘z pozitsiyasini mustahkamlab olishiga imkoniyat yaratib beradi. 

O‘z  navbatida,  Misr  uchun  Turkiya  o‘z  mahsulotlarini  Anqara  orqali  Yevropa 

bozorlariga oson va arzon xarajatlar bilan olib chiqishda muhim yo‘lak hisoblanadi.   

Uchinchidan,  ikki  tomonlama  iqtisodiy  hamkorlik  har  ikki  tomon  uchun 

manfaatli  sanalgan  Sharqiy  O‘rta  Yer  dengizidagi  uglevodorod  zaxiralarini 

birgalikda izlash imkonini beradi. 

To‘rtinchidan, iqtisodiy hamkorlik mehnat migratsiyasi va turizm sohalaridagi 

keng imkoniyalarni ochib beradi

34

.   


2005-yilda Misr iqtisodiyotiga kiritilgan Turkiya investitsiyasi 60 mln dollarni 

tashkil etgan bo‘lsa, 2010-yilga kelib bu ko‘rsatgich 1,5 mlrd dollarga yetdi. 2010-

                                                           

34

 Носков А.Ю. Об экономических отношениях Турции и Египта. http://www.iimes.ru/?p=32884 



yil  holatiga  ko‘ra,  Misrda  40  ming  misrlik  ishchini  o‘z  ichiga  olgan  250  ta  turk 

kompaniyalari  faoliyat  olib  borar  edi

35

. 2011-yilda  Misrda  sodir bo‘lgan  voqealar 



natijasida Turkiya eksporti hajmi 2011-yilda 3,681 mlrd dollardan 2012-yilga kelib 

2,758 mlrd dollarga tushib ketdi. Umuman olganda, Turkiya bilan Misr o‘rtasidagi 

siyosiy  munosabatlar  o‘z  keskinligini  saqlab  qolmoqda.  Siyosiy  munosabatlarni 

yumshatishga ikki tomonning ham istagi yo‘q ekanligi yoki bunday munosabatlarni 

o‘rnatishda tomonlarning bir qator shartlarni ilgari surishi holatlar davom etmoqda. 

Iqtisodiy  munosabatlarda  esa  hozirgi  davrda  ikki  tomon  uchun  manfaatli  bo‘lgan 

siljishlarni ko‘rish mumkin. 

 

 



 

 

                                                           



35

http://www.telegraph.co.uk/news/wikileaks-files/egypt-wikileaks-cables/8326861/TURKISH-INVESTMENTS-



IN-EGYPT-GROWING-FAST.html 

Download 455.88 Kb.

Do'stlaringiz bilan baham:
1   2




Ma'lumotlar bazasi mualliflik huquqi bilan himoyalangan ©fayllar.org 2024
ma'muriyatiga murojaat qiling