4-мавзу. Бухгалтерия ҳисоби ва иккиёқлама ёзувдан фойдаланиш

АКТИВ	СУММА	ПАССИВ
СУММА
Узоқ муддатли активлар		Ўз маблағларининг манбалари
Асосий воситалар		Устав капитали
Номоддий активлар		Тақсимланмаган фойда
Узок муддатли инвестициялар		Захиралар
Жами узоқ муддатли активлар		Жами капитал
Жорий активлар		Узоқ муддатли мажбуриятлар
Хом ашё ва материаллар		Узоқ муддатли банк кредитлари
Пул маблағлари		Жами узоқ муддатли мажбуриятлар
Товарлар		Жорий мажбуриятлар
Дебиторлик қарзлари		Бюджет олдида солиқлардан қарздорлик
Келгуси давр харажатлари		Ходимлар олдида иш ҳақидан қарздорлик
Тугалланмаган ишлаб чиқариш		Жами жорий мажбуриятлар
Жами жорий активлар		Жами мажбуриятлар
БАЛАНС		БАЛАНС

Корхона ва ташкилотларда хўжалик фаолиятини бошқариш бевосита маблағларнинг ҳолатига, улардан фойдаланиш даражасига, маблағларнинг айланиш тезлигига боғлиқдир. Балансни иқтисодий жиҳатдан олганда хўжалик маблағларини жойланиши ва ташкил топиш манбалари бўйича бир-бирига тенглиги деб айтиш мақсадга мувофиқдир.
Маблағлар ҳолатидаги ўзгаришлар уларнинг турлари бўйича бухгалтерия ҳисоби счётларида ўз ифодасини топади ва ҳар ойнинг охирида ҳар бир маблағнинг ой давомидаги ўзгариши, ой охирига бўлган қолдиғи ҳисоб-китоб қилинади. Демак, бухгалтерия ҳисоби счётлари маблағ турлари бўйича мулк эгасига етарли маълумотларни беради. Лекин бу маълумотларда маблағларнинг жойланиши уларни моддий жавобгар шахслар бўйича тақсимланганлигини кўрсатиб беради, аммо уларнинг қайси маблағлар ҳисобига ташкил қилиниши ҳам мулкдор учун зарурдир.
Корхона ва ташкилотлар мулкчилик шаклидан қатъий назар тегишли фаолият кўрсатиш жараёнида хом-ашё бир турдан иккинчи бир турга айланади. Бухгалтерия ҳисобида ҳар бир маблағнинг ҳаракати турлари бўйича ҳисоб-китоб қилинади ва ҳисобот даври охирига маблағлар ҳолати бўйича тўлиқ маълумотни олиш имкониятини беради.

5. 
   Синов балансидан молиявий ҳисоботларгача бўлган шакллар.
   

Ҳисоб даври - бухгалтерия ҳисоботларини тузиш учун қўйиладиган кетма-кет қадамлар йиғиндисидир. Ҳисоб даврини қуйидаги қадамларга бўлиш мумкин:
1-қадам: Хўжалик операцияси бўлиб ўтганлигини қайд этиш, бирламчи ҳужжатларни йиғиш ва қайта ишлаш
2-қадам: Хўжалик операцияларни ҳисоб регистрларида қайд қилиш ва бухгалтерия ўтказмаларини тузиш
3-қадам: Бухгалтерия ҳисоби счётларини очиш
4-қадам: Бош дафтарга хўжалик операциялар бўйича ёзувларни киритиш
5-қадам: Айланмаларни (оборот) ҳисоблаш ва ҳисобот даври охирига сальдо чиқариш
6-қадам: Молиявий ҳисоботларни тайёрлаш
Бухгалтерия ҳисоби мемориал-ордер шаклини қўллаётган корхона мисолида “балансдан –балансгача” ҳисоб даврини кўриб чиқамиз.
01.01.2019 й. ҳолатига корхонанинг қуйидаги маблағлари ва уларнинг манбалари мавжуд.
Ускуналар бошланғич қийматда – 300 000 сўм, уларнинг эскириши – 90 000 сўм, материаллар 60 000 сўм.
Омборда тайёр маҳсулотларнинг қолдиғи 84 000 сўм. Юклаб юборилган маҳсулотлар учун харидорларнинг қарзи 70 000 сўм. Мол етказиб берувчиларга олинган материаллар учун корхона қарзи 102 000; корхонанинг ҳисоб-китоб счёти – 246 000 сўм, иш ҳақи тўлаш бўйича қарз 120 000 сўм, ягона ижтимоий тўловбўйича қарз – 36 000 сўм, тугалланмаган ишлаб чиқариш қолдиғи 36 000 сўм. Корхонанинг устав капитали 290 000 сўм. Қисқа муддатли банк кредити 72 000 сўм. Корхона фойдаси 86 000 сўм.
Келтирилган маълумотлардан фойдаланиб кириш балансини тузамиз.
01.01.2019 йил ҳолатига Бухгалтерия баланси

Счёт	Актив	Сумма	Счёт	Пассив	Сумма
0130	Ускуналар	300 000	8330	Устав капитали	290 000
0230	Ускуналарнинг эскириши	90 000	6810	Қисқа муддатли банк кредитлари	72 000
Асосий воситаларнинг қиймати		210 000	6010	Мол етказиб берувчиларга тўланадиган счёт	102 000
1010	Хом-ашё ва материаллар	60 000	6710	Иш ҳақи бўйича ходимлар билан ҳисоблашишлар	120 000
2010	Асосий ишлаб чиқариш	36 000
2810	Омбордаги тайёр маҳсулот	84 000	6520	Ягона ижтимоий тўлов бўйича қарз	36 000
5110	Ҳисоб-китоб счёти	246 000
4010	Харидорлардан олинган счёт	70 000	8710	Тақсимланмаган фойда	86 000
Баланс		706 000	Баланс		706 000

Январ ойида корхонада қўйидаги хўжалик операциялари бўлиб ўтди. Уларга бухгалтерия ўтказмаларини берамиз.

1-қадам. Хўжалик операцияларининг мазмуни таҳлил этамиз.
1. Биринчи операция натижасида омбордаги материаллар қиймати 30000 сўмга кўпайди, худди шу миқдорда корхонанинг мол етказиб берувчилар олдидаги мажбурияти ҳам ошди.

	Актив счёт (А)		Пассив счёт (П)
↑	Омбордаги материаллар	30 000 сўм	Мол етказиб берувчи	↑
	1010		6010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

2. Иккинчи операцияда кассада пулнинг кўпайиши ва ҳисоб-китоб счётидаги пул маблағларнинг камайиши кўрсатади. Бу икки счёт активдир. Шунинг учун 120 000 сўм 5010 ” Миллий валютадаги пул маблағлари” счётининг дебетида ва 5110 ”Хисоб-китоб счёти”нинг кредитида акс эттирилади.

	Актив счёт (А)		Активсчёт (А)
↑	Касса	120 000 сўм	Ҳисоб-китоб счёти	↓
	5010		5110

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

3. Иш ҳақини тўлаш кассадаги пулнинг камайишига ва корхонанинг иш ҳақи бўйича ходимлар олдидаги қарзни ҳам камайишини билдиради. Бу қарз пассив 6710 ”Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар” счётида олиб борилади. Шунинг учун 6710 ”Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар” счёти 120 000 сўмга дебетланади, 5010 ”Миллий валютадаги пул маблағлари” счёти кредитланади.

	Актив счёт (А)		Пассив счёт (П)
↓	Касса	120 000 сўм	Ходимлар	↓
	5010		6710

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

4. Бу операция натижасида омбордаги материаллар камайди, асосий ишлаб чиқариш харажатлари кўпайди. Бу ерда 2010 ”Асосий ишлаб чиқариш“ ва 1010 “Хом-ашё ва материаллар” счётлари қатнашиб, бу счётлар активдир. Шунинг учун 2010 ”Асосий ишлаб чиқариш“ дебетланади, 1010 ”Хом-ашё ва материаллар “счёти кредитланади.

	Актив счёт (А)		Актив счёт (А)
↓	Материаллар омбори	24 000 сўм	Цехдаги тугалланмаган ишлаб чиқариш	↑
	1010		2010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

5. Бу операцияда 2010 “Асосий ишлаб чиқариш” ва 6710 “Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар” счётлари қатнашади. Иш ҳақи ҳисобланганда асосий ишлаб чиқариш харажатлари кўпаяди, бир вақтнинг ўзида корхонанинг иш ҳақи бўйича ходимлар олдидаги қарзи кўпаяди. Шунинг учун 150 000 сўм 2010 “Асосий ишлаб чиқариш” дебетига ва 6710 “Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар “ счёти кредитига ёзилади.

	Пассив счёт (П)		Актив счёт (А)
↑	Ходимлар	150 000 сўм	Цехдаги тугалланмаган ишлаб чиқариш	↑
	6710		2010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

6. Ҳар бири корхона иш ҳақидан ижтимоий суғурта органларига тўловлар амалга ошириши керак. Бу тўловлар корхона учун харажатлар сифатида тан олинади. Бу ерда 2010 ”Асосий ишлаб чиқариш” актив счёти ва 6520 ”Ижтимоий суғурта бўйича тўловлар (Ягона ижтимоий тўлов)” пассив счёт ўзаро алоқага киради ва биринчисида, маҳсулот ишлаб чиқариш харажатлари ҳисобга олинса, иккинчисида ижтимоий суғурта органларига корхона қарздорлигининг ҳисоби юритилади.
Натижада харажатлар кўпаяди ва ижтимоий суғурта органларига бўлган қарз ҳам кўпаяди, шунинг учун 60 000 сўм, 2010 “Асосий ишлаб чиқариш” дебетига, 6520 ”Ижтимоий суғурта бўйича тўловлар” счётининг кредитига ёзилади.

	Пассив счёт (П)		Актив счёт (А)
↑	Мақсадли фондлар	60 000 сўм	Цехдаги тугалланмаган ишлаб чиқариш	↑
	6520		2010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

7. Даромад солиғи албатта бюджетга тўланиши лозим, лекин шуни ёдда тутиш керракки, солиқ фақат ушлаб қолинди, бироқ бюджетга тўлангани йўқ. Бу ерда иккита пассив счёт – 6710 ” Меҳнат ҳақи бўйича ходим билан ҳисоблашишлар”, бу корхонанинг иш ҳақи бўйича қарзини камайтиради, чунки иш ҳақидан тўловлар ушлаб қолинди ва “Бюджетга тўловлар бўйича қарз” счёти қатнашиб корхонанинг бюджет олдидаги қарзи кўпайди. Шунинг учун 37 500 сўм 6710 счёти дебетига ва 6410 счётининг кредитига ёзилади.

	Пассив счёт (П)		Пассив счёт (П)
↓	Ходимлар билан ҳисоб-китоблар	37 500 сўм	Бюджетга солиқ тўлови	↑
	6710		6410

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

8. Бу операция хисоб-китоб счётидаги пулнинг камайишига ва корхонанинг мол етказиб бурувчилар олдидаги қарзини камайишини кўрсатади (биринчи операцияда бу қарз кўпайди, пул тўланиши билан қарз камайди). Шунинг учун 42 000 сўм 6010 счётининг дебетига ва 5110 счётининг кредитига ёзилади.

	Актив счёт (А)		Пассив счёт (П)
↓	Ҳисоб-китоб счёти	42 000 сўм	Мол етказиб брувчи	↓
	5110		6010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

9. Бу операция ҳисоб-китоб счётидаги пулларнинг ва харидорларнинг корхонага қарзи камайганлигини кўрсатади. Ўтган ойда харидорга маҳсулот юклаб юборилган эди, шундан харидор корхонага қарз бўлиб қолди. 4010 счёти дебиторлик қарзни кўрсатади, бу актив счётдир.

37 000 сўмни 5110 счётнинг дебетига ва 4010 счётнинг кредитига ёзамиз.

	Актив счёт (А)		Актив счёт (А)
↑	Ҳисоб-китоб счёти	37 000 сўм	Харидор	↓
	5110		4010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

10. Бу операциялардан кейин омбордаги тайёр маҳсулот қиймати кўпайди, асосий ишлаб чиқариш харажатлари эса камаяди, чунки улар тайёр маҳсулотга ўтказилди. Бу ерда 2810 “Омбордаги тайёр маҳсулот” ва 2010 “Асосий ишлаб чиқариш” счётлари қатнашади. Бу счётлар актив, шунинг учун 95 000 сўм 2810 дебетига ва 2010 счётининг кредитига ёзамиз.

	Актив счёт (А)		Актив счёт (А)
↑	Омбордаги тайёр маҳсулот	95 000 сўм	Цехдаги тугалланмаган ишлаб чиқариш	↓
	2810		2010

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

11. Бу операцияда 5110 ”Ҳисоб-китоб счёти“ актив счёт ва пассив 6810 ”Қисқа муддатли банк кредитлари” счётлари катнашади. Бу ҳисоб-китоб счётитидан пулнинг камайишига ва корхонанинг банк олдидаги қарз ҳам камайишини кўрсатади. Шунинг учун 50 000 сўм 6810 счётнинг дебетига ва 5110 счётнинг кредитига ёзамиз.

	Актив счёт (А)		Пассив счёт (П)
↓	Ҳисоб-счёти	50 000 сўм	Банк	↓
	5110		6810

Ўтказма тузамиз:

Дебет
Кредит

Шундай қилиб хисобот даврида хўжаликда 11та хўжалик операцияси бўлиб ўтди, улардан бошланғич ҳужжатлар тўпланди ва шу маълумотларга асосан бухгалтерия ўтказмалари амалга оширилди. Энди кейинги қадамга ўтамиз, хўжалик операцияларни ҳисоб реестрларида яъни қайд этиш журналида акс эттириш. Бу журналда ҳам бухгалтерия ўтказмаси келтирилади.