4-мавзу. Пул муомаласини ташкил қилиш ва пул массаси 1-маъруза машғулоти

3. Пулларга бўлган талаб ва пуллар таклифи.
Пулларга бўлган талаб 2 асосий йўналишда шаклланади:
1. Пулларга бўлган актив талабнинг шаклланиши. Корхоналар ўзини фаолиятини янада ривожлантириш учун ишлаб чиқаришни кенгайтиради, яъни қўшимча сеҳлар қуради. Ҳамда янги техника ва технологияларни сотиб олади. Бунда қўшимча пул маблағларига талаб юзага келади.
2. Пассив талабнинг юзага келиши. Аҳоли, компаниялар ва давлат келгусидаги жиддий тадбирларни амалга ошириш учун пул жамғара бошлайди.
Пул муомаласи қонунлари муомала учун зарур бўлган пул миқдорини аниқлаш имконини беради.
И. Фишер томонидан таклиф қилинган пул муомаласи қонуни қуйидагича
М =P*Q/V
Бунда, М-муомала учун зарур бўлган пул миқдори; П-товарлар баҳоси; Қ-товарлар ҳажми; В-пулнинг айланиш тезлиги.
Фишер айтадики, товар ҳажми кўрсаткичи ўрнига ЯММ кўрсаткичини қўллаш мақсадга мувофиқ. Чунки ЯММнинг ўсиши муомала учун зарур бўлган пул миқдорини белгилайдиган асосий омилдир.
К. Маркс томонидан таклиф қилинган пул муомаласи қонуни қуйидаги кўринишга эга.
ПМ = (ТХБС-КСТС+МКТС)/ПБАТ
ПМ-муомала учун зарур бўлган пул миқдори,
ТХБС-товарлар ва хизматлар баҳолари суммаси
КСТС-кредитга сотилган товарлар суммаси
МКТС-муддати келган тўловлар суммаси
ПБАТ-пул бирлигининг айланиш тезлиги
Карл Маркс айтадики, товарлар ва хизматлар баҳосининг ўсиши муомалада қўшимча пулларнинг пайдо бўлишига сабаб бўлади. Нобел мукофоти лаурияти М.Фридмен эса буни тескарисини айтади. Муомалада ортиқча пулларнинг пайдо бўлиши товарлар ва хизматлар баҳосининг ўсишига олиб келади.
Маркс айтадики мамлакатда товарларни кредитга сотиш тизимини қанчалик ривожланган бўлса пулларга бўлган талаб шунчалик паст бўлади.
Инфлятсия юқори бўлган шароитда товарлар ва хизматлар баҳосининг инфлятсия таъсирида ўсиши юз беради.
Натижада иқтисодчи олимлар томонидан инфлятсия даражаси ҳисобга олинган пул муомаласи қонуни таклиф қилинади.
М=Й*П/В
М-муомала учун зарур бўлган пул миқдори
Й-реал ЯИМ
П-Инфлятсиянинг ўсиш суръати
В-пулнинг айланиш тезлиги
ХIХ аср охири ХХ аср бошларида дунё бўйича вексел муомаласининг жадал ривожланиши юз берди. Бу иқтисодчи олимларни пул муомаласи қонунларига нисбатан муносабатини бир мунча ўзгартирди. Чунки векселлар пулнинг тўлов воситаси функсиясини бажара олади. Шу сабабли иқтисодчи олимлар пулларга бўлган талабни аниқлашда векселлар муомаласини ҳисобга олиш керак деган хулосага келди.
Пул массасини миқдорий ўлчашга нисбатан 2 хил ёндашув мавжуд:

1. 
   Трансаксион ёндашув-бунда пулларнинг тўлов воситаси ва муомала воситаси сифатида ҳаракатланиши кўзда тутилади. Шу сабабли трансаксион ёндашувда пул массасининг актив қисми эътиборга олинади.
   
2. 
   Ликвидли ёндашув – бунда пуллар энг юқори ликвидли актив сифатида тан олинади.
   

Активларнинг ликвидлилиги деганда тез пулга айлана олиш қобилияти тушунилади. Ликвидли ёндашувга кўра нафақат актив пуллар балки пассив пуллар ҳам пул массасининг таркибига киритилади.
Пулларга бўлган талаб назариялари ичида Ж.Кейнснинг ликвидликка ихлос қўйиш назарияси муҳим ўрин эгаллайди. Ушбу назарияга кўра пулларга бўлган талабни 3 та омил белгилайди:
1. Трансаксион омил-товарлар хомашё ва материаллар сотиб олиш учун, иш ҳақи тўлаш учун компанияларга пул керак. Аҳоли маълум турдаги товарларни харид қилиш учун, хизматлар ҳақини тўлаш учун пул керак. Шу сабабли улар даромадларининг маълум қисмини пул шаклида сақлайдилар.
2. Эхтиёткорлик омили-аҳоли ҳам компаниялар ҳам келгусида юз бериши мумкин бўлган, кўзда тутилмаган ҳолатлардан ҳимояланиш мақсадида пул жамғарадилар.
3. Спекулятив (чайқовчилик) омили-аҳоли ва компаниялар пул маблағларини келгусида даромад олиш мақсадида активлар сотиб олиш учун сақлайди.
Нобел мукофотининг лауреати америкалик иқтисодчи олим М.Фридман айтадики пулларга бўлган талаб ўзгариши номинал даромадларнинг ўзгариши оқибатидир. Фози ставкалри эса пулларга бўлган талабга сезиларли таъсир кўрсатмайди. Шунинг учун у % ставкаларнинг эластиклигини 0.15 га тенг деб олади.
Фридменнинг фикрига кўра пулларга бўлган талаб иқтисодий конюктуранинг ўзгаришларига боғлиқ эмас. Марказий банк пул базаси орқали пулларга бўлган талабга таъсир кўрсата олади.
Кўпчилик иқтисодчи олимлар пулларга бўлаган талаб ва инфлятсия ўртасида бевосита алоқадорлик мавжулигини эътироф этишган. Масалан: Самуелсон, Бланшер, Фишер.
Сўнгги йиларда дунёнинг қатор мамлакатларида давлат бюджети дефитсити ва давлат қарзи даражасини ўсиши кузтилмоқда. Гретсия, Испқния, Португалия ва Ирландияда давлат қарзи ЯИМ га нисбатн 120-150% гача етди. Аслида меъёрий даражада 60%дан ортмаслиги лозим.
2014 йил январ ҳолатига кўра Ўзбекистонда 17% ташқи қарз, 0.6% ички қарз (ЯИМга нисбатан).
Давлат бюджети дефитситининг ЯИМга нисбатан аниқланадиган меъёрий даражаси 3% қилиб белгиланган, 3% дан ошмаса нормал дефитсит ҳисобланади.
Пул таклифи – бу нқд ва нқдсиз кўринишдаги пул маблағларининг муомлада пайдо бўлиши бўлиб, пулнинг тўлов воситаси ва муомала функсиялари билан боғлиқ.
Тараққий этган мамлакатларда нақдсиз пул айланмасининг ривожланганлиги нақд пуллар таклифининг кўпайишига тўсқинлик қилади. Ўтиш иқтисодиёти мамлакатларида эса нақд пулларга бўлган талабнинг юқори эканлиги нақд пуллар таклифи ошишига сабаб бўлади. Тараққий этган давларда пуллар таклифининг тартибга солиниши, такомиллашган инструментлар ёрдамида қўлланилади. Масалан АҚШда Марказий банк очиқ бозор оператсиялари орқали банк тизимидаги ртиқча пулларни олиб қўяди.
М.Фридман 1-чи бўлиб пул массасини аниқроғи М2 пул агрегати ўсиш суръатини назорат қилишини таклиф қилган. Бу таклифнинг амалиётга тадбиқи АҚШда, Европа малакатларида пул массасининг барқарор ўсиш суръатини таъминлаш имконини берган. Урушлар, табиий офатлар пуллар таклифининг кескин осишига сабаб бўлади. Капиталларнинг спекулятиб ҳаракати пуллар таклифида бевосита ва кучли таъсир кўрсатадиган омил ҳисобланади.