4-mavzu: Sovet hukmronligi davrida O‘zbekistonning markazga ijtimoiy-siyosiy va iqtisodiy qaramligi va uning oqibatlari. Qatag‘onlik siyosati va uning mohiyati

1987 - 1990 yillar esa qayta qurishning ikkinchi bosqichi bo’lib, enlikda jamiyatning barcha jabxalarini kompleks tarzda isloh, qilishni kun tartibiga kuydi. Jumldan, bu davrda sovet jamiyatini demokratlashtirish masalasi asosiy vazifa, deb ta’kidlandi. Demokratlashtirish jarayoni jamiyatni ma’lum darajada uyg’otdi, ijtimoiy faollik ortdi. Saylovlarning muqobil nomzodlar ishtIroqida, alternativ asosda olib borilishi ijobiy xolat edi, bundan tashqari SSSRda saylov tizimini o’zgartirish to’g’risidagi Qonun (1988 yil dekabri) ning qabul qilinishi xam jamiyat a’zolari ijtimoiy faolligini oshirishda ma’lum ahamiyat kasb etdi. Biroq Ittifoqda tub demokratik o’zgarishlarni amalga oshirish, boshlangan islohotlarni oxiriga yetkazish mumkin bulmadi. Bu ikki sabab bilan izohlanadi. Birinchidan, qayta qurishning aniq, izchil, ilmiy jihatdan puxta ishlab chikilgan dasturi yo’q edi. Ikkinchidan, partiya rahbarlari bundan manfaatdor emasdilar.
Xullas, M.S. Gorbachev boshchiligida KPSS rahbariyatining bir qismi tomonidan boshlangan qayta qurish siyosati mamlakat hayoti va umuman jahonda ma’lum o’zgarishlar sodir bulishiga olib keldi (oshqoralik, siyosiy plyuralizm, «sovuq urush»ning tugashi va x,k.). Qayta qurishni amalga oshirishdagi karama - qarshilik va noizchilliklar natijasida 80 -yillarning oxiri - 90 - yillarning boshidan mamlakat hayotining barcha sohalarida buxronlar kuchayib ketdi. Qayta qurish sobiq SSSRda to’planib kolgan muammolarni to’la xal etishga xizmat kilmadi. Mustaqillik, de­mokratiya va erkinlik g’oyalariga to’g’ri kelmaganligi tufayli xam amaliy samara bermadi. Oxir oqibatda KPSS ning xaloqati va SSSR ning tugashiga muayyan turtki bo’ldi.
«Paxta ishi» va uning ^X asrning 80 - 90 - yillarda sovet hokimiyati
oqibatlari tomonidan mavjud turgunlik xolatidan chiqish,
shuningdek, sobiq ittifovdosh respublikalarning mustaqillik yo’lidagi harakatlarini bartaraf etish, sobiq SSSRda yuzaga kelgan inkirozli harakatlar sabablarini ittifoqdosh respublikalardan kidirish, ularni ayblash uchun turli nayranglar, «siyosiy o’yinlar» uypab chikdilar.
1983 yilning oxirida O’zbekistonda juda og’ir vaziyat vujudga kelgan edi. Respublikada jinoyatchilikka qarshi kurashish nikobi ostida SSSR Bosh prokurori xo’zurida alohida muhim ishlar buyicha maxsus 12 kishilik tergovchilar guruxi tuzilib, O’zSSRga yuboriladi. Ular O’zSSRda paxta tayyorlash va uni kayta ishlash bilan bog’liq jarayonlardagi «Ko’pshb yozish», «o’g’irlik», «ko’zbuyamachilik», «poraho’rlik»ni (aslida bunday moliyaviy jinoyatlar va qing’irliklar butun SSSR hududidagi iqtisodiyotda chuqur ildiz otib kelgan edi) tergov qilish bilan shug’ullandilar. Buning natijasida «paxta ishi» paydo bo’ldi. Tergovlar jarayonida Moskvadan yuborilgan T.X Gdlyan va N.V. Ivanov guruxining faoliyati natijasida respublikadagi jamoa xo’jaliklari raislari va sovxoz direktorlarining 60%, qishloq xo’jaligi yetakchi mutaxassislarining 45%, paxtachilik brigada boshliqlarining 35%, shuningdek, ko’plab rahbarlar, viloyatlar va tumanlar partiya komiteti kotiblari, respublika mikyosidagi partiya, sovet va xo’jalik rahbarlari o’z vazifalaridan olib tashlandi va ularga nisbatan jinoiy ish qo’zg’atildi.
O’zSSRning ijtimoiy - siyosiy hayotida 1984 yil 23 iyunda bo’lgan O’zbekiston Kompartiyasi MK XVI - plenumi mash’um rolь uynagan. Moskva tashabbusi va ko’rsatmasi bilan tashqil qilingan bu plenumda qabul qilingan hujjatlar O’zSSRda O’zbek xalqini asossiz badnom etish kompaniyasini boshlab berdi. Markazning tazyiqi ostida 1984 yildan O’zbekistondagi rahbarlik lavozimlariga sobiq ittifoqning har xil joylaridan «kadrlar desanti» kela boshladi. Birgina 1984 - 1987 yillarda Moskva, Leningrad va Rossiyaning boshqa shaharlaridan 400 dan ortiq kishi O’zbekistonning partiya, sovet, ma’muriy - xo’jalik organlariga ishga yuborilgan. Kadrlarni almashtirish siyosati ayanchli tus oldi.
Markaziy matbuotda e’lon qilingan makolalarda O’zbek xalqi badnom etilib, «paxta ishi»ga ataylab siyosiy tus berildi va u keyinrok atay «O’zbek ishi»ga aylantirilib, xalqimizning nafsoniyatini toptash yo’liga utildi. 1983 - 1990 yillarda O’zSSRda «paxta ishi» degan uydirma buyicha jami 40 ming kishi tergov qilindi, ularning aksariyati tergov izolyatorlarida prokuror sanktsiyasisiz utirdi, 5 ming kishi esa soxta ayblar bilan jinoiy javobgarlikka tortild
FOYDALANILGAN ADABIYOTLAR
1. Karimov I.A. O’zbekistonning o’z istiqlol va taraqqiyot yo’li. -T.:
O’zbekiston, 1992.
2. Karimov I.A.O’zbekiston - bozor munosabatlariga o’tishning o’ziga xos
yo’li. -T.: O’zbekiston, 1993.
3. Karimov I.A. O’zbekiston: Milliy istiqlol, iqtisod, siyosat, mafkura. -T.:
O’zbekiston, 1996.
4. Karimov I.A. O’zbekiston XXI asr bo’sag’asida: xavfsizlikka tahdid, barqarorlik shartlari va taraqqiyot kafolatlari. -T.: O’zbekiston, 1997.
5. O’zbekiston Respublikasi Konstitutsiyasi. -T.: O’zbekiston, 1992, 2009.
6. Bobobekov X,. Farg’ona fojialari kundaligi // «Fan va turmush».1990, № 4-5.
7. Mustaqillik: Izohli ilmiy - ommabop lug’at // R. Ro’ziev va K,. Xonazarov umumiy tahririda. To’ldirilgan uchinchi nashri. -T.: SHarq, 1996.
8. Salimov O., Usmonov K, G’aniev D. Yangi O’zbekistonning 7 zafarli yili. -T.: SHarq, 1999. -B. 9-20, 40-46.
9. O’zbekiston milliy enqiklopediyasi. 1, 2, 3 ... 12 jildlar.
10. O’zbekistonning yangi tarixi. Ikkinchi kitob. O’zbekiston sovet
mustamlakachiligi davrida. - T.: SHarq, 2000. -B. 624-676.
11. O’zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O’zbekiston tarixi. -T.: SHarq, 2000. -B. 7-4, 773.
12. O’zbekiston tarixi / R. Murtazaeva umumiy ta=riri ostida. -T.: Yangi asr avlodi, 2003. -B. 529-554.
13. Jo’raev N. O’zbekistonning yangi tarixi. Uchinchi kitob. Mustaqil O’zbekiston tarixi. - To’ldirilgan, qayta nashr. -T.: G’afur G’ulom, 2009. -B. 8-87.
14. Usmonov Q. O’zbekiston tarixi. -T.: IQTISOD - MOLIYA, 2006. -B. 374-400.
15. Shamsutdinov R. va boshq. Vatan tarixi. (Uchinchi kitob); R. Shamsutdinov, Sh. Karimov - T.: Sharq, 2010. -B. 440-472.