4-tema. Gips hám angidrit baylanıstırıwshı materiallar. Gips islep shıǵarıw texnologiyası

Hawada qatıwshı hák, shiyki zatı, túrleri, qásiyetleri
Quramında 8% ge shekem topıraq bolǵan kalsiy hám magniylı karbonat taw jınıslarınan - por, hák tas, dolomitlashgan hám mergelliohaktoshni pishirib, júdá arzan bolǵan hawada qotadigan baylaw material - hák alınadı. Alınǵan ónim bólek-bólek aq yamasa kúl reńde bolıp, ol suwsız kalsiy oksid hám bólekan magniy oksidden ibarat. Bunı so'nmagan yamasa tas hák dep ataladı, onı maydalap qaynovchi hák alınadı.
Eger so'nbegn hák quramında magniy oksid (MgO) 5% ten kem bolsa, kem magnezialli, 5-20% ge shekem bolsa magnezialli, 20 -41% ge shekem bolsa dolomitlashgan hák dep ataladı. Hák tastı pısırıw protsessi onıń quramındaǵı SaSO3 menen MgSO3 dıń kalsiy oksid (SaO), magniy oksid (MgO) hám karbonat angidrid gazı hák tastı pısırıw processinde basqa gazlar menen birge xumdondan shıǵıp ketedi. Nátiyjede xumdondan taza yamasa magniy oksid menen aralasǵan kalsiy oksid gewek tas retinde alınadı. Pısırıw processinde hák tastıń salmaǵı 44%, kólemi bolsa 12-14% azayadı. Kondan keltirilgen hák tas, tiykarlanıp pátali bólekan aylanba yamasa sheńber formasındaǵı xumdonlarda 950-11000 S temperatura astında pisiriledi. Hák kalsiy hám magniylı karbonat tog jınıslarınan - bur, hák tas, dolomitlashgan hám mergelistli hák tastı pishirib alınadı. Alınǵan ónim bólekbo'lak ok yamasa kúl reńde bolıp, ol suwsız kalsiy oksidi hám kisman magniy oksidinen shólkemlesken. Bunı so'nmagan hák dep ataladı. So'nmagan hák. Kondan keltirilgen hák tas, tiykarlanıp pátali, kisman aylanba yamasa sheńber formasındaǵı xumdonlarda 950 - 1100 oS temperaturada pisiriledi. Pátali xumdonlar biyikligi buylab kuritish, qızdırıw, pısırıw hám sawıpıw bulimlariga ajıratılǵan. Xumdonning biyikligi 20 m, ishki diametri 4 m ge shekem boladı. Xumdonga salınǵan 120 t hák tas 24 saattan sung bólek-bólek ohakka aylanadı. Pátali xumdonlarning abzallıǵı sonda, pısırıw processinde ajralıp chikkan issiklik sheki onimdi kuritish hám qızdırıwǵa xızmet etedi. Yakilgi urnida kumir isletilse, onıń kuli ónimdiń sapasın pasaytiradi. Suyuk yakilgi yamasa gaz isletilse, hák sapası artadı. Sheki onimdi SO2 tulik chikib ketemen degenshe pısırıw procesi dawam ettiriledi. Bunda alınǵan ónim tiykarlanıp SaO hám MgO den ibarat boladı. SaO+MgO muǵdarı qanshellilik kup bolsa, sonshalıq alınǵan ohakning sapası jaqsı boladı. Hák quramındaǵı MgO ni muǵdarına qaray tómendegi túrlerge bólinedi:
Kalsiyli - MgO muǵdarı 5% ten ortmaydi,
Magnezial - 5 -20%, dolomitli - 20 -40%.
Pısırıw waqtında hák tasda ıdıraw procesi baradı : SaSO₃*SaO+SO₂ ; issiklik sarpı 3178 kDj/kg SaO. Teoriyalıq jixatdan hák tastı pısırıw processinde onıń ogirligi 44% ga, kolemi bolsa 10% ten 20% ge shekem azayadı. Ámelde bolsa hák tastı tulik bólekleniwine xesh kachon erisip bolmaydı. Pısırıw nátiyjesinde payda bolǵan kalsiy oksidi kristall xolatdagi romboedrik kórinisine aylanadı, ol energiyaǵa bay hám suw menen tez hám intensiv túrde birigiw qábiletine iye bolıp, suw menen birikkandan keyin kolemi keskin asadı. Pısırıw processinde pısırıw temperaturası hák tastı pısırıw temperaturasına yakinlashganda kub formasındaǵı tıǵız kalsit payda boladı. Bul júdá aste menen sunadi. Sol sebepli keskin pısırılgen hák tez sunish ózgeshelikin hám sungandan sung jaqsı texnologiyalıq ózgesheliklerin joǵatadı.