5 lekciya. Kól basseynleriniń morfometriyası Reje

5 - lekciya. Kól basseynleriniń morfometriyası
Reje:

1. 
   Kóllerdiń forması (morfologiyası) hám túrli ólshem kórsetkishleri
   
2. 
   Orta Aziya kólleri morfologiyasi
   
3. 
   Tawlıq aymaqlardaǵı kóller morfologiyasi
   

Kól oyıqlıqlarınıń payda bolıw processleri hám olardıń morfogenetik tiplerge bóliniwi. Suw háwizleriniń morfologiyalıq klassifikatsiyasi.
1. Kóllerdiń forması (morfologiyası) hám túrli ólshem kórsetkishleri (morfometriyasi) boyınsha gruppalarǵa ajıratıw, yaǵnıy klassifikaciyalaw olardı úyreniwde hám hár bir gruppaǵa tán bolǵan nizamlıqlardı ashıp beriwde júdá zárúr bolıp tabıladı. Bunday klassifikaciyalardı jaratıwda kól suw maydanı maydanlarınıń ólshemleri, formaları, tereńligi, kól keseleriniń formaları hám basqa belgileri esapqa alınadı. Tómende áne sol belgiler boyınsha ámelge asırılǵan klassifikaciyalar ústinde qısqasha toqtalıp ótemiz.
P. V. Ivanov dunya kóllerin olardıń suw ústleri maydanlarınıń ólshemlerin esapqa alıp, tómendegi gruppalarǵa ajratadı:
1) júda kishi kól, suw maydanı maydanı (Fk) 0, 01 km² den kishi, yaǵnıy Fk < 0, 01 km²;
2) kishi kól, 0, 01 < Fk < 10 km²;
3) ortasha kól, 10 < Fk < 100 km²;
4) iri kól, 100 < Fk < 1000 km²;
5) júda iri kól, Fk > 1000 km², yaǵnıy suw maydanı maydanı 1000 km² den úlken.
Kóllerdi suw maydanı maydanınıń ólshemi boyınsha bunday klassifikaciyalaw belgili dárejede shártli bolıp tabıladı. Sebebi tawlıq aymaqlardaǵı hám tegislikler degi yamasa ayırım mámleketler aymaǵındaǵı kól suw ústleri maydanları bir-birinen keskin parıq etedi. Bunday jaǵdaylarda joqarıda belgilengen shegara (kriterya) lardiń bahaları ózgeredi.
Kóllerdi suw maydanınıń forması boyınsha gruppalarǵa ajıratıwda tómendegi kórsetkishlerdi esapqa alıw orınlı bolıp tabıladı:
1) kóldiń uzinliq kórsetkishi, yaǵnıy kól uzınlıǵı (k) dıń onıń ortasha keńligi (Vórt) ga qatnası menen anıqlanatuǵın shama :
Gúz =  k / Vórt;
2) kóldiń ıqshamlıq kórsetkishi, yaǵnıy ortasha keńliktiń maksimal keńlikke qatnası menen anıqlanatuǵın shama :
Kix = Vórt / Vmax;
3) kól akvatoriyasining rawajlanǵanlıq kórsetkishi, yaǵnıy qıraq sızıǵı uzınlıǵına teń bolǵan sheńber menen shegaralanǵan sheńber maydanı (f) dıń kóldiń suw maydanı maydanı ( Fk) ga qatnası menen anıqlanatuǵın shama :
Kakv = fd / Fk = 0, 08 Lq / Fk;
4) kól qırǵaq sızıǵınıń rawajlanǵanlıq koefficenti, yaǵnıy qırǵaq sızıǵı uzınlıǵı (Lq) dıń maydanı kól maydanına teń bolǵan sheńberdi shegaralawshi sheńber uzınlıǵına qatnası menen anıqlanatuǵın shama bolıp tabıladı:
Kq = 0, 28 Lq / Fk.
Birinshi kórsetkish boyınsha kóller tómendegi gruppalarǵa ajratıladı :
a) suw maydanı sheńber formasındaǵı (Gúz = 1, 15 ch2, 0);
b) suw maydanı súyri-sopaq forma daǵı (Gúz = 2, 1 ch5, 0);
v) suw maydanı súyri-sopaq-uzinshaq forma daǵı (Gúz > 5, 0).
Suw maydanı sheńber hám súyri-sopaq formada bolǵan kólde uzinliq kórsetkishi 1,15-5,0 aralıqta ózgeredi hám olar kóbinese kara, morena, termokarst, shókpe hám tektonik kelip shıǵıwlı kól bolıp tabıladı. Súyir-sopaq-chózinchoq kólge tawlardaǵı qulama kól, tegislikler degi kishi qaldıq kól, plyos hám delta kóli kiredi. Olarda Gúzek > 5 shártini atqaradı.
Kóldiń ıqshamlıq kórsetkishi (Kix) ortasha 0, 60 ch0, 80 aralıǵinda ózgeredi, ayırım jaǵdaylardaǵana 0,90 ch 0,95 ke shekem artsa, geyde 0,30 ǵa shekem azayadı. Muzlıq, kara, morena, termokarst hám shókpe kól eń ıqsham bolıp, Kix > 0, 5 boladı. Qulama kólde bolsa Kix < 0, 5 boladı, yaǵnıy ıqshamlıq koefficenti eń kishi boladı.
Kól akvatoriyasi hám qırǵaq sızıǵınıń rawajlanǵanlıq kórsetkishleri (Kakv hám Kqirg') sham belgili nizamlıqlar tiykarında ózgeredi. Olardıń eń kishi bahaları uyqas túrde 1,1-3,0 hám 1,1-1,5 aralıqlarında ózgerip, muzlıq, kara, morena, termokarst hám shókpe kól ushın mas bolıp tabıladı.
Tektonik kólde hám de taw aralıǵindaǵı oypatlıqlarda jaylasqan qulama kólde Kakv hám Kq lardiń bahaları salıstırǵanda úlkenlew, tegislikler degi qaldıq, delta kólida bolsa jáne de artadı.
Joqarıda belgilengenler etilgenlerdiń juwmaǵı retinde kóller suw maydanınıń maydanı formasına baylanıslı halda tómendegi eki gruppaǵa ajıratıw múmkin:
a) ápiwayı (qırǵaq sızıǵı hám akvatoriyasi kórinisi salıstırǵanda tegis);
b) quramalı (konfiguratsiyasi, yaǵnıy qırǵaq sızıǵı hám akvatoriyasi quramalı dúzılıwde).
Kól ólshemleriniń tiklik (vertikal) boyınsha ózgeriwin xarakterleytuǵın morfometrik kórsetkish-tereńlik bolıp tabıladı. Kóldiń tereńlikleri bir neshe on santımetrden bir neshe júz metrge shekem ózgeredi. Bul ózgerisler kóldiń eń úlken, ortasha hám salıstırmalı tereńliklerinde óz korinisin tabadı.
P. V. Ivanov klassifikaciyası boyınsha jáhán kólleri salıstırmalı tereńlikleriniń ózgeriwine baylanıslı halda tómendegi besew gruppaǵa ajratıladı :
1) júdá sayız ( hn = 0, 1 ch 0, 5);
2) sayız ( hn = 0, 5 ch2, 0);
3) ortasha tereńliktegi ( hn = 2, 0 ch 4, 0);
4) tereń ( hn = 4, 0 ch 10, 0);
5) júdá tereń ( hn = 10, 0 ch 20, 0).
Kópshilik qulama hám tektonik kól "júdá tereń" kól toparına kiredi. Hátte olardıń ayırımlarında hn > 20 shárti da atqarıladı. Mısalı, úlkemizdegi Zorkólda hn =28, Arashanda-30, Konbeshquloqda 32 ga teń. " Júdá sayız" hám " sayız" kól toparı, tiykarınan, tegisliklerde jaylasqan.
Kóldiń rawajlanıw shárt-shárayatları hám ol jaǵdayda keshetuǵın dinamikalıq, termik processler kóp tárepten kól kesesiniń forması menen anıqlanadı. Kólshilikke tiyisli ádebiyatlarda 30-jıllarda kól kesesi formasın geometriyalıq deneler menen salıstırıwǵa háreketler bolǵan.
Atap aytqanda G. Yu. Vereshagin kól kesesi formasınıń kórsetkishi retinde ortasha tereńlik (hórt) dıń maksimal tereńlikke qatnasın usınıs etken, yaǵnıy:
C1 = hórt / hmax.
Ańlatpadan kórinip turıptı, olda, kól kesesi tsilin bolıp tabıladı formasında bolsa, C1= 1,
ellipsoid (yarım shar) de-0, 67, paraboloidda-0, 50 hám konus siyaqli bolsa, S = 0, 33 ke teń boladı.
S. D. Muraveyskiy bolsa kól kesesiniń forması kórsetkishi retinde tómendegi ańlatpanı usınıs etken:
S2 = hórt / ho,
bul jerde ho-kóldegi suw massasınıń salmaqlıq orayı jaylasqan tereńlik bolıp, tómendegi ańlatpa menen anıqlanadı :
h0 = Savs / V,
ańlatpa daǵı Savs-kólem iymek sızig'i menen shegaralanǵan maydan, V-kóldegi suw kólemi.
Joqarıdaǵı ańlatpalar járdeminde qálegen kól ushın S1 hám S2 larni esaplap, kól kesesiniń formasın anıqlaw hám de olardı gruppalarǵa ajıratıw múmkin.
Sonı atap ótiw kerekki, kóldiń joqarıda bayan etilgen forması hám ólshem kórsetkishleri boyınsha islep shıǵılǵan klassifikaciyaların belgili bir tábiyiy geografiyalıq aymaq yamasa mámleket kóleminde qóllaw múmkinshilikleri shegaralanǵan. Bul bolsa olardı keleshekte jáne de jetilistiriwdi talap etedi.
2. Orta Aziya kólleri da bir-birinen suw maydanı maydanıń ólshemleri, olardıń kórinisleri, kól keseleriniń formaları, tereńlikleri hám basqa kórsetkishleri menen parıq etedi. Bul jaǵdaydı esapqa alıp, Orta Aziya kólleriniń morfologiyası hám morfometriyasini da suw ústleri hám kól keseleri kórsetkishleri boyınsha úyreniw talay qolaylı esaplanadı.
Kóller suw ústleriniń ólshem kórsetkishleri. Kóller suw ústleriniń ólshem kórsetkishleri kóldiń suw maydanı maydanı, uzınlıǵı, keńligi, qırǵaq sızıǵınıń uzınlıǵı, qırǵaq sızıǵınıń keriligi sıyaqlı shamalar menen ańlatılıwı joqarıda belgilep ótildi. Álbette, úlkemizdegi barlıq kóllerdi sol kóz-qarastan úyreniw quramalı wazıypa. Sonı esapqa alıp, joqarıda sanap ótilgen kórsetkishlerdi salıstırǵanda iri hám xarakterli kól ushın analiz etemiz.
Sol maqsette A. M. Nikitin monografiyasında keltirilgen kól diziminen suw maydanı maydanı 1 km² ga jaqın hám odan úlken bolǵan kól ajıratıp alındı. Olardıń uzınlıǵı, keńligi, qırǵaq sızıǵı uzınlıǵı hám qırǵaq sızıǵı keriligi haqqındaǵı maǵlıwmatlar qosımshada keltirildi.
Suw maydanı maydanı boyınsha Ataw, Balxash hám Íssıkóllerden keyin Aydarkól, Sarıamish kóli turadı. Hár eki kól da úlkemizdiń tegislik bóleginde, insan xojalıq iskerligi, yaǵnıy antropogen faktor tásiri nátiyjesinde payda bolǵan.
Orta Aziya kólida qırǵaq sızıǵı keriligin xarakterleytuǵın koefficent (Ke) dıń bahaları 0,42-1,76 aralıqta ózgeredi. Bul koefficenttiń tábiyiy mánisi sonnan ibarat, onıń bahaları 1 ge jaqınlasqan sayin kóldiń suw maydanı maydanı sheńber formasın iyelep basladı. Sol koz-qarasqa tiykarlanatuǵin bolsaq, Sarishelek (Ke=0,95), Qorasuv (Ke = 0,96), Beylikól ( Ke = 0,92) sıyaqlı kóllerdiń suw maydanı basqalarǵa salıstırǵanda sheńber formasına uqsaslıǵı menen ajralıp turadı.
Kól kesesinińólshem kórsetkishleri. Jer sırtındaǵı barlıq kól keseleri payda bolıw sharayatına baylanıslı halda bir-birlerinen forma hám ólshemleri boyınsha keskin parıq etedi. Oraylıq Aziya kólleriniń suw kólemi, tereńligi hám kól kesesiniń forması boyınsha úyreniw maqsetinde dereklerde keltirilgen maǵlıwmatlardan paydalanıp, suw kólemi 1 mln. m³ ten úlken bolǵan kóller ajıratıp alındı. Olardıń suw kólemi azayıwına uyqas halda dúzilgen dizimi qosımshada keltirilgen.
Iri kól ( Ataw, Íssıkól) ni esapqa almaǵanda Sarıqamis kóli suw kóleminiń (V=28, 5 km³) úlkenligi menen ajralıp turadı. Odan keyingi orındı suw kólemi (V=26, 53 km³) bolǵan Qarakól iyeleydi. Ulıwma Orta Aziyada suw kólemi 1 km³ ten úlken bolǵan kóller sanı bati-joǵI 8 di quraydı. Kestede keltirilgen kóllerdiń 7 ewiniń suw sıyımlılıǵı 0,1-0,6 km³ aralıǵindaǵı bahalardı qabıl qilsa, qalǵan barlıq kólda suw sıyımlılıqı 0,1 km³ ten kem bolıp tabıladı. Olardıń kóbisi, anıqrag'i 23 inde suw sıyımlılıǵı 1,0-10,0 mln. m³ aralıǵinda ózgeredi.
Tegislik kólinde joqarıda belgilengenlerdiń kerisi gúzetiledi. Mısalı, suw sıyımlılıqı salıstırǵanda úlken bolǵan Sarıqamish kóliniń eń úlken tereńligi bari-jog'i 39,5 m ni quraydı.
Kól turmısında keseleriniń forması zarúrli bolip esaplanadi.Sonida aytiw kerek, S1= 0,33 bolsa, kól kesesi konus formasında, S1 = 1 ge teń bolǵanda bolsa ol cilindr formasında boladı. 6-qosımsha maǵlıwmatlarınan kórinip turıptı, olda, Shatirkól (S1= 0, 34), Qorasuv (S1= 0, 33), Aroshan
(S1= 0, 32) sıyaqlı kól keseleri konus siyaqli bolıp tabıladı. Ulıwma úyrenilgen kól kesesi formasınıń kórsetkishi bahaları 0, 10 -0,70 aralıǵinda ózgeredi.
3. Taw kóli ishinde (Íssıkóldi esapqa almaǵanda) suw maydanı boyınsha Qorakól (Fk = 380 km²), Sonkól (Fk = 274, 6 km²), Shatirkól (Fk = 160 km²) hám Sarez (Fk = 79, 6 km²) kólleri eń irisi esaplanadı. Kestede keltirilgen taw kóli kópshilik bóleginiń suw maydanı maydanı 1-10 km² aralıqta ózgeredi. Qalǵan kórsetkishler, yaǵnıy uzınlıq hám keńlik boyınsha da Sarıqamis hám Arnasay kóli aldınǵı orınlarda turadı. Taw kóli arasında uzınlıǵı boyınsha Sarez kóli (Lk = 55, 8 km) ajralıp turadı. Odan keyingi orınlardı Qorakól (Lk = 30 km), Sonkól (Lk=28,3 km), Shatirkól (Lk = 22, 1 km) hám Jasılkól (Lk q 18,6 km) lar iyeleydi. Relyef sharayatınan kelip shıǵıp, tegislikler degi kól keńliginiń úlkenligi menen taw kólinen ajralıp turadı. Ókiniw menen aytamız, qırǵaq sızıǵı uzınlıǵı boyınsha keste degi barlıq kól ushın maǵlıwmatlardı toplaw múmkinshiligi joq. Lekin, tolıq bolmaǵan maǵlıwmatlardıń analizi sonı kórsetedi, iri kól (Ataw, Balxash, Íssıkól) lerdi esapqa almaǵanda Pamirdagi Sarez kóli qırǵaq sızıǵı uzınlıǵınıń úlkenligi ( q = 499 km) menen ajralıp turadı.
Tawlıq aymaqlardaǵı kól tereńlikleriniń úlkenligi menen tegislik kólidan keskin ajralıp turadı. Mısalı, Sarez kóliniń eń úlken tereńligi 499,6m bolsa, Qorakólda 238m, Sarichelakda bolsa 234m hám taǵı basqa.
1. Kóldiń suw maydanı, onı shegaralap turǵan qırǵaq sızıǵı hám kesesiniń forması, kórinisi kól morfologiyasın ańlatadı. Jer betinde barlıq morfologiyalıq belgileri boyınsha áyne uqsas bolǵan kóldi ushratıw qıyın.
Kól forması (morfologiyası), ólshemleriniń sanlı bahalarda ańlatılıwı kól morfometriyasi dep júritiledi. Kólding suw maydanı hám de kesesinińforma hám ólshemlerin, odaǵı suw muǵdarın ańlatatuǵın tolıq hám salıstırmalı bahaları birge kóldiń morfometrik (forma hám ólshem) kórsetkishlerin quraydı.
Kól suw ústleriniń forma hám ólshemleri kóldiń suw maydanı, onıń maydanı, uzınlıǵı, keńligi, bas oǵi baǵdarı, qırǵaq sızıǵı hám izobat (izogips) lar uzınlıqları, olardıń qıysıq-tuwriligi sıyaqlı kórsetkishler arqalı ańlatpalanadı. Tómende olardıń hár biri ústinde toqtalıp ótemiz.
Kóldiń morfometrik kórsetkishlerin anıqlaw ushın olardıń izobatlar (birdey tereńlikke iye bolǵan noqatlardı tutastiradigan sızıq) yamasa izogipslar (bir qıylı tereńlikke iye bolǵan noqatlardı tutastiratugin sızıq teńiz júzesine salıstırǵanda alınǵan biyiklik kórinisinde beriliwi) de kórsetilgen planı bolıwı kerek. Bul plan kól maydanın syomka qılıw hám ol jaǵdayda orınlanǵan tereńlik ólshew jumısları maǵlıwmatları tiykarında sızıladı. Áne sonday jumıslardı ámelge asırıw usılların úyreniw gidrometriya, topografiya hám basqa kurslardıń wazıypası esaplanadı.
Kól haqqındaǵı morfometrik maǵlıwmatlar "Kólshilik" hám" Gidrologiya" ga tiyisli izertlewlerde zárúrli áhmiyet kásip etedi. Kóldiń morfometrik kórsetkishlerin eki, yaǵnıy suw maydanı hám kól kesesi gruppalarına bolıp, bólek-bólek kórip shıǵıw olardı úyreniwdi ańsatlastiradi. Bul jaǵday kóllerdi morfometrik belgilerine kóre klassifikaciyalawdı ámelge asırıwda da ayriqsha qolaylıq jaratadı.
Kól maydanı maydanı "0" izobat menen shegaralanadı. Bul kórsetkish atawlar maydanın qosıp yamasa olardı esapqa almay anıqlanıwı múmkin. Sonı názerde tutatuǵın bolsaq, tómendegi eki júza bir-birinen parıq etedi:
a) kóldiń suw maydanı maydanı (Fk), bunda "0" izobat ishindegi suw maydanıǵana esapqa alınadı ;
b) kóldiń ulıwma maydanı (Fu), kóldegi atawlar maydanı da qosıp esaplanadı.
Kóldiń uzınlıǵı (Lk), suw maydanınıń tiykarǵı ólshem kórsetkishlerinen biri esaplanadı jáne onıń tómendegi kórinisleri óz-ara parıq etedi:
a) kóldiń eń úlken uzınlıǵı (Lmax) suw maydanı boylap keri qırǵaqlar daǵı bir-birinen eń uzaq aralıqta jaylasqan eki noqattı tutastiratuǵin sızıqtıń uzınlıǵı. Kóldiń suw maydanı formasına baylanıslı halda ol tuwrı sızıq yamasa iymek sızıq kórinisinde boladı;
b) kóldiń nátiyjeli uzınlıǵı (Lc), kól maydanı daǵı qálegen noqat menen qırǵaqta odan eń uzaq aralıqta jaylasqan noqattı tutastiriwshi tuwrı sızıq. Bul sızıq samal hám tolqınlardıń tarqalıwina irkinish beretuǵın qurǵaqlıq yamasa atawdi kesip topırlıǵı kerek;
v) kóldiń eń úlken nátiyjeli uzınlıǵı (Lmc), qırǵaqlarda bir-birinen eń uzaq aralıqta jaylasqan eki noqattı tutastiriwshi tuwrı sızıqtıń uzınlıǵı. Bul sızıq baǵdarında samal hám tolqınlar háreketine ataw yamasa bórtip shıqqan yarım atawlar irkilis bermeydi. Ayırım jaǵdaylarda kólning eń úlken uzınlıǵı menen kóldiń eń úlken nátiyjeli uzınlıǵı ústpe-úst túsiwi múmkin;
g) kólde samaldıń nátiyjeli tarqalıw uzınlıǵı (Lsh), kól maydanı daǵı qálegen noqat menen qırǵaqlar daǵı samaldıń tiykarǵı baǵdarınan 45 gradustan kishi parq menen jaylasqan noqatlardı tutastiriwshi sızıqlar uzınlıǵı.