5-mavzu. Buddaviylik

MAVZU. O`RTA OSIYODA BUDDAVIYLIK DINI
Reja:
1.Buddaviylik asoschisining shaxsi.
2.Buddaviylik ta`limoti va tarqalishi.
3.O`rta Osiyoda buddaviylikning tarqalishi.

Buddizm

• dunyodagi eng yirik dinlar ichida qadimiylaridan biri hisoblanib, mil. av. VI-V asrlarda Hindistonda vujudga kelgan.
• bu dinga e`tiqod qiluvchilar, asosan, Janubiy, Janubi-SHarqiy va SHarqiy Osiyo mamlakatlari: SHri Lanka, Hindiston, Nepal, Butan, Xitoy, Singapur, Malayziya, Indoneziya, Mongoliya, Koreya, V’etnam, YAponiya, Kombodja, Birma, Tailand, Laosda va qisman Evropa va Amerika qit`alarida, Rossiya Federatsiyasining Tuva, Buryatiya, Kalmikiya respublikalarida istiqomat qiladilar.
• hozirgi kunda e`tiqod qiluvchilar soni jihatidan buddizm xristianlik, islom va hinduizmdan so`ng to`rtinchi o`rinni egallaydi.
• buddistlarning soni taxminan 700 mln. atrofida bo`lib, ulardan 1 mln. ga yaqini rohiblardir.

Buddizm asoschisining shaxsi ismi

SIDDXARTXA – shaxsiy ism,

GAUTAMA – urug’ nomi,

SHAKYAMUNI – «SHakya qabilasidan chiqqan donishmand»,

BUDDA – «nurlangan»,

TADXAGATA – «shunday qilib, shunday ketgan»,

DJINA – «g’olib»,

BXAGAVAN – «tantana qiluvchi».

Buddaning biografiyalari

«Maxavostu» – milodning II asrida yozilgan
«Lalitavistara» – milodning II-III asrlarida yuzaga kelgan
«Buddxacharita» –milodning I-II asrlarida yaratilgan
«Nidanakatxa» – milodning I asrida yozilgan
«Abnixishkramansutra».

Siddxartxa oilasi

otasi
onasi
turmush o’rtog’i
o’g’li
SHakya qabilasining podshohlari
dan biri Shuddxodana
Malika Mayya
YAshadxara
Raxula
Tug’ilgan joyi Ximolay tog’lari etagida Kapilavasti degan shaharda bo`lgan (hozirgi Nepal hududida).

Siddxartxa 30 yoshida

Siddxartxa bir kuni ittifoqo bir keksa chol, bir bemor hamda og’ir mashaqqat tortayotgan rohibni uchratadi, bir kishining esa vafotiga guvoh bo`ladi.

Birmuncha vaqt changalzor o`rmonlarda kezib, xorib charchagach, bir daraxtning tagida dam olish uchun o`tiradi, va o`zicha, to haqiqatni topmaguncha shu erdan turmaslikka qaror qiladi.

Bu o`tirishning 49 kuni uning qalbidan «Sen haqiqatni topding» degan sado keladi
SHu ondan u Budda – nurlangan deb ataldi. U tagida o`tirgan daraxt esa – nurlangan daraxt (botxa) deb atala boshladi.

Budda o`zining birinchi da`vatini Varanasi yaqinidagi Rishipatana bog’ida, o`zining besh rohib do`stlariga qildi va ular Buddaning birinchi shogirdlari bo`ldilar.

Budda hayot vaqtida

Budda 40 yil mobaynida Hindistonning turli joylarida bo`ladi, odamlarga o`z g’oyalarini etkazadi, singdiradi va 80 yoshida Kushtnagara degan joyda dunyodan o`tadi. Uning jasadi, hind udumiga ko`ra, kuydirilib, xoki 8 ta buddist jamoalariga bo`lib yuborildi va har bir jamoa uni dafn etgan joyida ibodatxona (stupa) barpo etdi.

«Qiynoqlardan qutilish yo`li mavjuddir».

Axloq normalari
Donishmandlik
Meditatsiya

Axloq normalari

• qotillikdan saqlanish;
• o`g’rilikdan saqlanish;
• gumrohlikdan saqlanish;
• yolg’on, qalbaki narsalardan saqlanish;
• mast qiluvchi narsalardan saqlanish.

Donishmandlik

Bu buddizmning asosiy maqsadi bo`lib, narsalar tabiatini to`g’ri tushunishdan iborat. YUqorida ko`rsatilgan uch amaliyot bosqichini o`tagan inson oxir-oqibat oliy saodatga, ya`ni nirvana holatiga erishadi.

Nirvana so`zining lug’aviy ma`nosi – «o`chish, so`nish».

Buddizm keng tarqaldi

Mil. av. 273-232 yillarda hukmronlik qilgan imperator Ashoka davrida buddizm keng hududlarga jadal tarqaldi.

Buddizm tarqaldi

Xitoy-I asrda

Koreya-IV asrda

Yaponiya-VI asrda

Tibet-VII asrda

Mongoliya-XIII-XVI asrlarda

Buryatiya va Tuva-XVII-XVIII asrlarda

Amerika va Evropa-XIX-XX asrlarda

Buddizmning O’rta Osiyoda tarqalishi

Bir guruh tadqiqotchilar mazkur din O`rta Osiyoga kirib kelishini Kushonlar shohi Kanishka hukmronligi davriga taalluqli deb biladilar (I asrning oxiri-II asrning boshlari). Ikkinchi guruh esa bu jarayonning boshlanishini biroz ertaroq deb hisoblaydilar. Tadqiqotchi B.A. Litvinskiyning fikricha, buddizm SHimoli-G’arbiy Hindiston va Janubiy Afg’oniston (Qandahor) orqali taxminan mil. av. III asrda Baqtriyaga (O`zbekistonning janubiy hududlari) tarqala boshlagan.

Hozirgi Termizdagi Qora-tepa, Fayoz-tepa, Sayram, Quva va boshqa joylarda topilayotgan budda haykalchalari yoki ularning parchalari, Ayritomdagi ayvon peshtoqi parchasidagi buddist musiqachilarning tasviri va boshqa osori atiqalar, saroy va ibodatxonalar O`rta Osiyodagi buddizm haqida xabar beruvchi manbalardir.

Buddizm dini manbasi

TRIPITAKA
(yoki Tipitaka –
«uch savat»
ma`nosini anglatadi).

Tripitaka uch qismdan iborat

Budda targ’ibotining haqiqiy bayoni hisoblangan sutra matnlari – Sutra-pitaka
Buddizmning falsafiy va psixologik muammolarini bayon qilgan abxidxarma matnlari – Abxidxarma-pitaka
Rohiblik axloqi, xonaqohlar nizomlariga bag’ishlangan vinaya matnlari – Vinaya-pitaka