5-mavzu: idrok va xayol reja

Kuzatish va kuzatuvchanlik.
Idrokning o’ziga xos juda muhim xususiyatlaridan yana biri kuzatuvchanlikdir. Umuman olganda idrok jarayonining hammasi kuzatish bilan har doim uzviy bog’liq. Chunki odam idrok qilayotganida nimanidir kuzatadi. Lekin ixtiyorsiz idrok jarayonidagi kuzatiladigan narsa va hodisalar odamning esida saqlanib qola bermaydi.
Kuzatishning muvaffaqiyati oldindan qo’yiladigan tayyorgarlikka, kishining bilim va tajribalariga, diqqatining kuchiga va fikrlash faolligiga bog’liq. Kishining rejali, tizimli va davomli ixtiyoriy idrok qilish qobiliyatini kuzatuvchanlik deyiladi. Kuzatuvchanlik shaxsning shunday xislatidirki, bunda u narsa va hodisalarning unga bilinmaydigan muhim xarakterli xususiyatlarini payqay oladi.
Akademik I.P.Pavlov kuzatuvchanlikning ilmiy bilimdagi ahamiyatiga yuksak baho bergan. U Sankt-Peterburg yaqinidagi Pavlova shaqridagi fiziologiya institutining oldi tomoniga "Kuzatuvchanlik, kuzatuvchanlik va yana kuzatuvchanlik" deb yozdirib qo’ygan.
Idrokda ob'ekt va fon
Odamga juda ko’p narsa va hodisalar ta'sir qilib turadi. Bular shunday ko’p xossalarga egaki, hatto odam bir vaqtning o’zida ularga javob reaksiyasi qaytara olmaydi. Odam ko’p sonli qo’zg’ovchilardan faqat ayrimlarini aniq holda ajratib oladi. Shu ajratib olingan narsa hodisalar esa fon sanaladi. Idrok qilinadigan narsani o’rab turgan boshqa narsa, jism yoki hodisalarga nisbatan ob'ekt hisoblanib, ob'ektning atrofdagilari esa fon deyiladi. Masalan, o’qituvchi bir darsda bir necha o’quvchilardan so’raydi. Har safar so’rayotganlarni ko’radi. Chaqirilgan o’quvchi uning javobi xatti-harakati idrok ob'ekti hisoblanadi.
Muayyan sharoitda shaxs tomonidan idrok qilinadigan narsa yoki jism idrokning ob'ekti deb ataladi. Boshqa o’quvchilar faoliyati idrok foni bo’lib qoladi. Idrok foniga kirgan o’quvchi javob berish uchun chaqirilib qolsa, idrok ob'ektiga aylanadi va aksincha. Demak, idrok ob'ekti va foni dinamik tabiatga ega bo’lib, doimo o’zgarib turadi. Ob'ekt va fonning dinamikligi bosh miya katta yarim sharlari po’stida vujudga keladigan optimal qo’zg’alish o’choqining almashinishi bilan taqozo etiladigan diqqatning bir ob'ektdan boshqa ob'ektga o’tishi bilan izohlanadi. Idrok fonidan ob'ektni ajratishning psixologik qonuniyatlarini ikkilangan tasvirlar, shrederlar zinapoyasi, predmet konturlarini ajralishi kabilarda aniq ko’rish mumkin.
Juda ko’p hollarda ob'ektni fondan tez va aniq ajratib olish uchun uni alohida rang, shakl va belgilar bilan ta'kidlab qo’yiladi. Masalan, transport belgilari, temir yo’l ishchilari maxsus to’q sariq rangli kiyim kiyadilar va boshqalar.