5-mavzu: jamiyat va inson falsafasi reja

Barqarorlik – jamiyat taraqqiyotining tadrijiy rivojlanishi, ijtimoiy tizimning 
muayyan darajadagi bir tekis faoliyat ko’rsatish imkoniyatidir. U turg’unlik 
tushunchasidan keskin farqlanadi. Ijtimoiy-siyosiy turg’unlik tushunchasi 
jamiyatdagi mavjud siyosiy, iqtisodiy, ma’naviy tizimning tanazzuli alomatidir. 
Beqarorlik ichki va tashqi jarayon va tahdidlar natijasida vujudga keladi. 
Beqarorlik bir ijtimoiy-siyosiy tuzumdan boshqa bir ijtimoiy-siyosiy tuzumga o’tish 
davrida keskinlashishi mumkin. Jamiyat barqarorligining izdan chiqishi kishilar 

---

psixologiyasidagi salbiy o’zgarishlarda, qonunlarning ishlamasligida, ijtimoiy 
burchning ado etilmasligida, ijtimoiy ideallarning yo’qolishida, g’oya va mafkuraga 
loqaydlikning kuchayishida, turli jinoiy guruhlarning paydo bo’lishida, ijtimoiy 
adolat mezonlarining buzilishida, davlat idoralarining aholini boshqarish qobiliyati 
kuchsizlanishida, turli ziddiyatlarning keskinlashuvida o’z ifodasini topadi. 
Jamiyat va oila. Jamiyat va oila mohiyatan bir-biri bilan uzviy bog’liq. 
Oilada jamiyatning tub mohiyati o’z aksini topadi. Shu ma’noda, oilani kichik 
jamiyat deyish mumkin. Har bir jamiyat a’zosi oila bag’rida voyaga etadi, ijtimoiy 
munosabatlarni o’zlashtiradi va insoniy fazilatlarni namoyon etadi. Barkamol 
insonni shakllantirish, uni hayotga, mehnatga tayyorlash oilaning muqaddas 
vazifasidir. Oilani mustahkamlash jamiyat barqarorligi va qudratining muhim 
shartidir. Shu boisdan ham davlat oilani o’z himoyasiga oladi. 
shi, mohiyati va jamiyatda tutgan o‘rni falsafiy muammolar tizimida muhim o‘rin 
tutadi. Turli falsafiy ta’limotlarda bu masalalar turlicha talqin etib kelingan. SHunday 
bo‘lishi tabiiy ham edi, chunki inson mohiyatan ijtimoiy-tarixiy va madaniy mavjudot 
mohiyatini ro‘yobga
Falsafa inson muammosini o‘rganishni dastlab «inson» tushunchasi nimani 
ifodalashini, u «individ», «odam» va «shaxs» tushunchalari bilan qanday 
munosabatda, bu tushunchalar insonning qanday tomonlari va jihatlarini 
ifodalashlarini qarab chiqishdan boshlaydi. Falsafada «inson» tushunchasi eng 
umumiy tushuncha bo‘lib, u o‘zida hamma insonlarga xos. 
«Odam»
1
tushunchasi esa ko‘proq insonning biologik turga mansublik 
jihatlarini ifodalab, uning tabiiy-biologik xususiyatlarini o‘z ichiga oladi. Bu 
tushuncha shu bilan birga, insonga xos nasl-nasabni ham ifodalaydi. «Odam» 
tushunchasining bu jihatlarining muhim belgilarini tashkil qiladi.
«Shaxs» tushunchasi esa ana shu individ, ya’ni odam bolasining jamiyatda 
ijtimoiy muhit ta’siri, ta’limi va tarbiyasi natijasida ulg‘ayib, kamol topib, ijtimoiy 
zotga, jamiyat a’zosiga aylangan yakka kishini ifodalaydi. 
o‘zida biologik, ijtimoiy va psixik xususiyatlarni mujassamlashtirgan ongli 
unonchi, til, muomala, ramziy belgilar, bilim, ong, mahsulot ishlab chiqarish, 
taqsimlash, iste’mol qilish, boshqarish, o‘z-o‘zini idora etish, badiiy ijod, axloq, 
g‘am-tashvish, qayg‘u, iztirob chekish, zavqlanish, kayfiyat kabilar kiradi. Inson shu 
ehtiyojlarini qondiradi va insoniyat davomiyligini ta’minlaydi. Insonga xos bo‘lgan 
biologik xususiyatlarni ijtimoiy xususiyatlardan ustun qo‘yish yoki psixologik 
xususiyatlarni bo‘rttirish uning mohiyatini buzib talqin etishga, bir yoqlamalikka 
olib keladi.Falsafa tarixida inson to‘g‘risidagi ta’limotlarda biologizm, 
sotsiologizm, psixologizm kabi yo‘nalishlar vujudga kelgan. Biologizm insonning 
1
Эслатма: Шарқ халқларида, хусусан, Марказий Осиё мутафаккирларида «инсон» тушунчаси ўрнида доим «одам» 
тушунчаси қўлланилган. Инсон боласи туғилгандан кейин камол топиб одамга айланади. Масалан, ота-оналар 
фарзандларига «Қачон одам бўласан?» дейишади. Ҳазрат А.Навоийда ҳам «одам» тушунчаси шу маънода ишлатилган.

---

psixologizm esa, ma’naviy, ruhiy, psixologik xususiyatlariga bir yoqlama 
qilishda shaxs, individ, individuallik tushunchalarining mohiyatini bilish va ularni bir 
— biridan farqlash muhimdir. SHaxs o‘zida sotsial sifatlarni mujassamlashtirgan 
insonni ifoda etadi. Kishilar shaxs bo‘lib tug‘ilmaydi, balki jamiyatdagina shaxs 
bo‘lib shakllanadi va rivojlanadi.