5-mavzu. Tuproq ishlarining hajmini hisoblash

va 
maydonlarning ko‘ndalang nishablari 
№ 
Hudud elementlari 
Ko‘ndalang nishabliklar 
(promil, ‰) 
1. 
Ko‘chalarning 
avtomobillar 
qatnov qismi 
0,02- 0,030 (20- 30) 
2. 
Yo‘laklar 
0,01- 0,02 (10- 20) 
3. 
Ko‘kalamzor maydonlar 
0,05- 0,08 (5- 80) 
4. 
Sport maydonchalari 
0,05 (5) 
5. 
Bog‘lardagi yo‘lakchalar 
0,02- 0,03 (20- 30) 
6. 
Bolalar maydonchalari 
0,01- 0,02 (10- 20) 
7. 
Avtomobillar turar joylari 
0,05- 0,015 (5- 15) 
8. 
Xo‘jalik maydonchalari 
0,01- 0,02 (10- 20) 

---

 
8-rasm. Loyihaviy gorizontallar (qizil chiziqlar) usuli bilan vertikal 
rejalashtirishni loyihalash 
 
Mavjud bo‘lgan nishabni 2.1-formulaga asosan aniqlaymiz: 
i 
bo’ylama
=
0025
,
0
500
25
,
1
500
6
,
414
85
,
415
=
=
−
Ko‘ndalang nishablik yo‘l qo‘yilishi mumkin bo‘lgan minimal 
nishablikdan kichik va shuning uchun biz loyihaviy (qizil) sath belgilarini 
quyidagicha qabul qilamiz: 416,0 va 414,45 (15 sm balandlikka qo‘shildi, 
pastlikdan olindi). Bunday qabul qilish orqali biz yo‘l qo‘yilishi mumkin 
bo’lgan bo‘ylama nishablikni topamiz: 
i
bo’ylama
=
0031
,
0
500
45
,
414
0
,
416
=
−

---

Ko‘cha o‘qining chetki ariq ustidan balandligini ko‘ndalang nishablik 
bo‘yicha quyidagi formula yordamida aniqlaymiz: 
h
1
= V/2∙i
ko’n
=21,5/2∙0,020 = 0,21 m (5.12)
bu yerda, V – ko‘chaning avtomobillar qatnov qismining eni;
i
ko’n
– qabul qilingan ko‘ndalang nishablik.
Ko‘cha cheti to‘siq toshining balandligi h
2
= 0,15 m, bu tosh ustidan 
qizil chiziq nishabligining tepaga o‘sishi quyidagiga teng:
h
3
=A∙ i
ko’n 
+
B∙ i
ko’n 
=3∙0,015+5.5∙0,010=0,1 m. (5.13) 
bu yerda, A – yo‘lakning eni; 
B – yashil o‘simlikli polosaning eni. 
Loyihaviy (qizil) gorizontallar orasidagi masofani aniqlaymiz:
L=
ℎ
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
0,20
0,0031
= 64.5 m. (5.14) 
Kesmani aniqlaymiz
L
1
=
ℎ
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
416,0−414.45
0,0031
= 500 m.
(5.15) 
Loyihaviy gorizontallarni analitik usulda qurishga doir misol asosida 
ko‘rib chiqamiz (8- rasm). 
Masalan, ko‘chaning avtomobillar qatnov qismi o‘qi bo‘yicha sath 
belgilari 416,0 va 414.45 qiymatlarda (oldingi misoldagi topilgan qiymatlar) 
berilgan bo‘lsin. Ular orasidagi masofa  = 500 m, ko‘chaning avtomobillar 
qatnov qismining ko‘ndalang nishabligi i
ko’n
=0,020, chetki to‘siq toshining 
balandligi h

=0,15 m, ko‘chaning ko‘dalang uzunligi V=21 m, yashil 
o‘simlikli polosa eni B=3 m, yo‘lakning eni A=5.5 m. Loyihaviy 
gorizontallar balandlik bo‘yicha 20 sm oraliqda o‘tkaziladi. 
 
U holda: 
a) ko‘chaning bo‘ylama nishabligi quyidagicha anqlanadi: 

---

i
bo’yl
=
0031
,
0
500
45
,
414
0
,
416
=
−
b) loyihaviy gorizontallar (qizil chiziqlar) orasidagi masofani 
aniqlaymiz: L =
ℎ
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
м
5
,
64
0031
,
0
20
,
0
=
(5.16) 
Bu masofa bo‘ylama nishabligi o‘zgarmas bo‘lgan uchastkalarda 
ko‘chaning o‘qi bo‘yicha ham ushbu ko‘cha chetidagi ariq bo‘yicha ham bir 
xil bo‘ladi, ya’ni loyihaviy gorizontallarning hamma chiziqlari bir-biriga 
parallel bo‘ladi.
Vertikal rejalarni qizil gorizontallar usuli bilan loyihalashda ularning 
sath belgilari gorizontallarning qabul qilingan qadamiga karrali bo‘lishi 
kerak.
Gorizontallarning qadami 0,20 m bo‘lganda loyihaviy gorizontallar, 
masalan, 415.80, 416.0, 416.20 va shunga o‘xshash sath belgilariga ega 
bo‘lish lozim.
Olingan kattalik (qiymat)ni L′=
ℎ
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
= 64,5 м kesma nuqtasidan ko‘cha 
bo‘ylama nishabining pasayish tomoniga qo‘yiladi. Natijada gorizontallar 
chizmasi aniqlanadi. Uni /L/ qadamda 416.0 va 414.45 nuqtalar bilan 
chegaralangan uchastka chegarasida (416-414.45)/0.2=7.75 marta takrorlash 
taqozo etiladi.
v) Ko‘cha loyihaviy o‘qining relefi pasayish tomoniga nisbatan egilish 
kattaligini aniqlaymiz: 

=
𝑓
1
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
𝐵/2⋅𝑖
𝑘𝑜′𝑛
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
21/2⋅0.020
0.0031
= 67,7 м (5.17) 
bu yerda ƒ
1
– ariq sath belgisi ustidan ko‘cha cheti qirrasining chiqib 
turish balandligi V/2i
ko’n
g) Chetki to‘siq toshi ustki chizig‘i bo‘yicha o‘tgan bir xil loyihaviy 
gorizontallarning siljishini aniqlaymiz: 

---

d=
ℎ
𝑏𝑜𝑟𝑡
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
0,15
0,0031
= 48,4 м
(5.18) 
d) Chetki to‘siq toshi ustki chizig‘i bo‘yicha o‘tgan bir xil loyihaviy 
gorizontallarning siljishini aniqlaymiz (bitta kesimda): 

=
𝑓
2
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
Б⋅𝑖
𝑘𝑜′𝑛
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
3⋅0,010
0,0031
= 9,7 м (5.19) 
e) qizil chiziqlar bo‘yicha bir xil loyihaviy gorizontallarning siljishini 
aniqlaymiz: 
S=
𝑓
3
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
А⋅𝑖
𝑘𝑜′𝑛𝑑.𝑡𝑟
𝑖
𝑏𝑜′𝑦𝑙
=
5,5⋅0,015
0,0031
= 26,6 м (5.20) 
Vertikal rejalashtirishni loyihalashtirishda sath belgisini bog‘lash 
(otmostka sathiga) muhim masalalardan biri deb hisoblanadi, bu masala 
ko‘chalar va o‘tish joylarining vertikal rejasi yechimlaridan kelib chiqqan 
holda yechiladi. 
Hisoblash o‘qlari ko‘cha chetidagi ariqlarning qizil sath belgilari yoki 
qizil chiziqdan boshlab olib boriladi (qizil chiziq yo‘lakning tashqi tomonidan 
o‘tadi va ko‘chani kichik tuman hududidan ajratib turadi).
Bino burchaklarining qizil sath belgisi bort toshining balandligiga 
bog‘liq bo‘ladi va ko‘cha chetidagi ariqning sath belgilaridan kelib chiqqan 
holda aniqlanadi va bu sath belgisiga yaqinlashgan sayin bort toshidan 
binogacha bo‘lgan oraliq (masofa)ning ko‘ndalang nishabi ko‘tarilib boradi. 
Shunday qilib, bino burchagining qizil sath belgisi -h
q
quyidagi ifoda 
yordamida aniqlanadi: 
h
q
=H+d
b∙t 
+

S ∙ i 
ko’n
(5.21) 
bu yerda N- ko‘cha cheti arig‘i (lotogi)ning balandlik belgisi, m; 
d
b∙t
– bort toshining balandligi, m;

S ∙ί 
ko’n
– qizil chiziq va bino orasidagi hududni qizil chiziqdan 
boshlab binogacha bo‘lgan oraliqning ko‘ndalang nishabini oshirish orqali 
ko‘tarish.

---

Binoning balandlik bo‘yicha sath belgisini bog‘lashni aniq misolda 
ko‘rib chiqamiz (9 va 10- rasmlar).