5-Tema. Oqıtıwshınıń pedagogikalıq baylanıs nizamlıqların puqta biliwi, kommunikativ qábilet hám kommunikativ mádeniyatqa iye bolıwı. Kásiplik pedagogikalıq baylanıs. Joba

3. Kásiplik pedagogikalıq kommunikativ baylanıstiń zárúrli komponenti, oqıtıwshınıń óz pikir hám oy-pikirlerin, emocional sezimlerin anıq ańlata alıw uqıpı.
Hár túrlı pedagogikalıq stajǵa iye bolǵan oqıtıwshılar menen ótkerilgen sorawnamalar nátiyjesinde tómendegiler anıqlandi: olardıń kóbisi, eger pedagogikalıq tásir quralların turaqlı qollasalar da, kommunikativ wazıypalardı pedagogikalıq processtiń zárúrli zárúrli elementi retinde ańlap jetpeydiler. Bunda derlik barlıq oqıtıwshılar óz pedagogikalıq wazıypaların turaqlı túrde ámelge asırıw ushın saylanǵan tálim hám tárbiya metodları sistemasın hám de pedagogikalıq tásir kórsetiw sıyaqlı komponentlami jaqsı ańlap jetedi.
Óziniń pedagogikalıq ámeliyatın turaqlı túrde analiz etetuǵın oqıtıwshı ushın kommunikativ wazıypalardı óz iskerliginiń tiykarǵı instrumental komponenti retinde ańǵarıwı qanshelli zárúrli ekenligin, bunda ámelge asırılıwı kerek bolǵan tárbiyalıq tásir modeli qanshelli aydınlasıwın, tásirdıń ózi jáne de ózine tartatuǵınlı, anıq, jaqtı bolıwına isenim payda etedi.
Oqıtıwshı «Ayırıqsha jaǵdaylarda ne qılıw kerek? » degen sorawǵa jeterlishe tabıslı juwap bere alsa da, «Qanday etip ámelge asırıw kerek? » degen mashqalanıń juwabında ekilenip, oylanib qaladı. Bul sorawǵa juwap beriw ushın- oqıwshılar menen baylanıs sistemasın, logika hám usılların anıq belgilep alıwı kerek.
A. S. Makarenko óz iskerliginde qollaǵan pedagogikalıq tásir kórsetiw metodikasında paydalanılǵan metodlar, kóbinese tálim-tárbiyada móljeldı anıq alıp, oqıwshılar menen baylanısde jaǵdaynı tuwrı shólkemlestiriw menen belgileniwin kóriw múmkin. Ayırım jaǵdaylarda ayriqsha «júzbe- júz hújim», geyde tárbiyalanıwshınıń oqıtıwshı menen tikkeley baylanısısız da gáp nede ekenligin túsiniw imkaniyatın beretuǵın baylanıs, jıynalıslarda rásmiy sáwbet sisteması yamasa klass jámááti menen túrli ilajlardı birgelikte ótkeriw, hár bir oqıwshınıń nelerge ılayıq ekenligin ańlaw múmkinshiligin beredi. Oqıtıwshı tálim-tárbiya processinde paydalanatuǵın pedagogikalıq tásir kórsetiw metodları arasında áyne- jámáátlik hám jalǵız tártiptegi sáwbet metodları zárúrli áhmiyetke iye. Biraq bul metodlardan paydalanıw nátiyjeliligi hám baylanıs processinde payda bolatuǵın jaǵdaylar túrlishe bolıwı múmkin. Áyne bul metodlar tálim-tárbiya processinde tásir ótkeriw metodlarınıń natiyjeliligin támiyinleydi.
Adamlardıń kúndelik turmıs formasındaǵı baylanısına itibar beremiz. Aydı sawlelendiriń, notanish kisiden geypara zattı soranıwıńız kerek. Tuwrısıda, tiykarǵı metod - ótinish qılıw. Biraq, tikkeley soralatuǵın zat haqqında sóylewden aldın, sizge tabıstı támiyinleytuǵın dáslepki jaǵdaydı shólkemlestiriwge umtılıwıńız kerek. Bul halda siz málim kommunikativ metodlardan paydalanıp kishi piyillik menen psixologiyalıq ortalıqtı shólkemlestiresiz, baylanıstaǵı obiektti psixologiyalıq tárepten jawlap alıwdı ámelge asırasız, keyin bolsa tikkeley tásirdi ámelge asırasız. Klasta, oqıwshılar jámááti menen baylanıs processinde paydalaniletuǵın hár bir tásir usılı tap sol sıyaqlı kommunikativ táliymatqa iye bolıwı kerek.
Pedagogikalıq wazıypalardı orınlawda paydalanılatuǵın kommunikativ metodlardı belgilew mudamı quramalı mashqala sanalgan. Ásirese, jas oqıtıwshılar pedagogikalıq xızmetleriniń dáslepki jıllarında bul qıyınshılıqlami keskin seze aladı.
Oqıtıwshınıń kommunikativ wazıypalardı orınlawı- pedagogikalıq iskerliginiń túrli formalarınan, klass komandasınıń qáliplesip úlgergen dárejesinen, baylanıstı basqarıw principlerinen, jaǵday urıs qatnasıwshısıları bolǵan oqıwshılardıń individual jas qásiyetlerinen, tásirdıń joybarlastırılıp atırǵan metodlarınan kelip shıǵadı. Pedagogikalıq wazıypanıń kommunikativ wazıypaǵa proporcionallıǵı, kommunikativ wazıypanı tálim-tárbiyalıq tásir metodikası menen koefficientlew hám olardıń birligin shólkemlestiriw baylanıs procesi hám ulıwma pedagogikalıq óz-ara sherikliktiń natiyjeliligin támiyinleydi.
Bul orında tómendegi baylanıslılıq kózge taslanadı: birinshiden, klass jámááti menen islew metodikası baylanıs sisteması menen qurallanadı, ekinshiden bolsa, baylanıs hám ámeldegi kommunikativ wazıypalardı sheshiw jolları saylanǵan pedagogikalıq tásir metodikası strategiyası menen belgilenedi. Kásiplik-pedagogikalıq baylanıs tiykarların bolajaq oqıtıwshı joqarı pedagogikalıq tálim mákemelerinde, qızǵın pedagogikalıq iskerligi dawamında hám de óz-ózin tárbiyalaw processinde iyelewi múmkin. Bunda oqıtıwshı tómendegi zárúrli kommunikativ wazıypalardı jetilisken bilip orınlawı kerek:

Bul baǵdarlar oqıtıwshınıń kásiplik baylanıs kónlikpelerin iyelew procesin tolıq támiyinley aladı, dep oylaw qáte boladı. Ulıwma dóretiwshilik pozitsiyaların ózinıń kásiplik-pedagogikalıq, baylanıs iskerligi tájiriybesi menen turaqlı túrde óz-ara koefficientlew, ózi ushın onıń sisteması; logikası, optimal individual formaların anıqlaw pedagogikalıq baylanısti iyelew boyınsha alıp barılatuǵın iskerligin anıq shárti sanaladı. Sonıń menen birge, pedagogikalıq kommunikatsiyanıń teoriyalıq qaǵıydaların oqıtıwshı óz tájiriybelerinde aprobatsiyalawı (sınaqtan ótkeriw) zárúr.
Tálim-tárbiya processinde oqıtıwshı kommunikativ wazıypalardı qanday ámelge asıradı hám ol qanday funktsiyalardı atqaradı? Pedagogikalıq iskerlikte kommunikativ wazıypalardıń áhmiyeti kóp qırlı ekenligin oqıtıwshı jaqsı sezedi. Tálim-tárbiya dawamında oqıwshılar menen óz-ara sheriklik, oqıwshılardı qanday da jámáátlik islerdi orınlawǵa uyushtirish, jámáát aǵzalarınıń óz-ara munasábetlerin qáliplestiriw, maqul túsetuǵın emocional mikroklimattı támiyinlew sıyaqlı kommunikativ wazıypalardıń pedagogikalıq mashqalalardı sheshiwde járdem beretuǵın máselelerdıń dizimin ele uzaq dawam ettiriw múmkin. Oqıtıwshınıń kommunikativ baylanısi kóplegen funkciyalarǵa iye bolǵan sistema bolıp tabıladı:
• informacion-kommunikativ;
• regulyatsion-kommunikativ;
• affektiv-kommunikativ.
Kommunikativ wazıypalardı orınlaw processinde bul funksiyalar pútin, kompleks tárizde ámelge asırılıwı kerek, keri jaǵdayda, oqıtıwshınıń oqıwshılar menen baylanıs aparıw natiyjeliligi tómen boladı hám belgilengen nátiyjelerdi bermeydi.
Kásiplik iskerligin endiliktegma baslap atırǵan jas oqıtıwshılar óz-ózin úzliksiz analiz etip barıwı, sabaq procesine pedagogikalıq tárepten nátiyjeli tayarlanıwı ushın hár tárepleme tereń bilimge iye bolıwı talap etiledi. Atap aytqanda:
• óz oqıw predmeti maydanınan tereń bilimge ıyelewi hám úyrenilip atırǵan materialdı puqta hám jetilisken biliwi;
• pedagogikalıq- psixologiyalıq hám metodikalıq tárepten oqıwshılar menen baylanısqa saldamlı tayarlanıwı;
• hár bir oqıwshınıń hám klass komandasınıń ishki psixologiyalıq qásiyetlerin úyrengen bolıwı;
• muloqotda ózin erkin tutıwı hám psixologiyalıq sezimlerin jılawlay alıwı;
• klass jámááti menen ushırasıwdıń kásiplik kónlikpe hám ilmiy tájriybelerin iyelewi;
• pedagogikalıq mádeniyat hám pedagogikalıq takttıń joqarı úlgilerin kórsete alıwı, pedagogikalıq oylaw hám dúńyaǵa kózqarastıń rawajlanǵanlıǵı;
• pánlerdi oqıtıwdıń maqseti, wazıypası hám mazmunına uyqas qural hám metodlardı tańlaw kriteryaları tiykarında shınıǵıwdıń texnologiyalıq kartasın dúze alıwı;
• júz beriwi múmkin bolǵan tosınarlı pedagogikalıq jaǵdaylam aldınan biliwi hám oǵan salıstırǵanda keskin sharalar kóriwi.
Oqıwshılar menen baylanısda pedagogikalıq tayarlıqtıń muvaffaqiyatli bolıwı kóp tárepten oqıtıwshınıń kommunikativ kóniklikpeni hám ilmiy tájriybelerdi iyelewine hám onı qollay alıw uqıpına baylanıslı.
Kásiplik pedagogikalıq kommunikativ baylanıstiń zárúrli komponenti oqıtıwshınıń óz pikir hám oy-pikirlerin, emocional sezimlerin anıq ańlata alıw uqıpı bolıp tabıladı. Túrli tosınarlı pedagogikalıq jaǵdaylardı oqıtıwshı ǵázeplengende, quwanǵanda, ókpelegeninde, túskin bir jaǵdayǵa túskeninde ishki sezim-sezimlerin bir jaǵdaydan basqa jaǵdayǵa, bir formadan basqa formaǵa aktyorlarǵa tán talant penen rol oynap jaǵdaydan shıǵıwdı da biliwi kerek.
Usı mánisten alıp qaraǵanda belgili orıs pedagogı A. S. Makarenko óz dóretpeleridi oqıtıwshınıń kásiplik pazıyleti tuwrısında pikirlerin tómendegishe bayan etedi: "Pedagog sabaqta málim bir ayrıqsha roldi oynamaslıǵı múmkin emes. Klass sahnasında rol oynawdı bilmegen oqıtıwshı kasiplik iskerlik alıp baralmaydı. Ol tálim tárbiyada aktyor. Biziń minez-qulıqımız, xarakterimiz biz ushın pedagogikalıq qural bolıwı hesh múmkin emes. Balalardı końil hám ko'nil azapları menen, ayralıqlı sezim tuyǵılarımız járdem menen tárbiyalawǵa ulıwma jol qoyıp bolmaydı, óytkeni biz insanmız. Hár qanday basqa kásip iyelerinde ko'ngil zahmatisi: jumıs pıtırıw múmkin bolsa, pedagog da końil azabısız iskerlik alıp barıwı kerek boladı. Oqıwshıǵa geyde baylanısda kóńil azabın kórsetiwge tuwrı keledi. Onıń ushın pedagog sahnadaǵı aktyor sıyaqlı unamlı rol oynawdı da biliwi kerek.
Bul oyında pedagogdıń ájayıp jeke uqıbı menen baylanıstıratuǵın qanday da, qamar bar, bul sizdiń gózzal xulqingizni kórsetip beretuǵın roliniz. Bul sahnadaǵı oyın bir jaǵday yamasa texnika emes, bálki kewilińizdegi jasırın tuyǵılarıńızdı, mehrińizdi kórinetuǵın etiwshi process bolıp tabıladı”.
Málim mániste oqıtıwshı pedagogikalıq iskerliginde onıń psixikalıq tásirleniwi, qayǵılanıwı, basqa kásip iyeleriniń tábiyiy sezimlerinen parıq etiwshi ayriqsha tárepleri menen ajıralıp turadı. Atap ótiw kerek oqıtıwshı óziniń kommunikativ wazıypalardı orınlaw processinde basqa kásip iyeleri sıyaqlı sırtqı ortalıqtıń túrli tásiri astında hám insaniy tuyǵılar iyriminde jasaydı, kásiplik iskerliginiń ayriqshalıǵı da áne sonda kórinetuǵın boladı hám oqıtıwshınıń tásirleniwi, sezimleri, tınıshsızlanıwı pedagogikalıq maqsetke muwapıq bolıwı kerek.
Oqıtıwshınıń kommunikativ wazıypalardı orınlaw processinde pedagogikalıq tásir kórsetiw, pedagogikalıq iskerlik sebepli júz beretuǵın qayǵılanıw, sezim-tınıshsızlanıw, quramalı turmıslıq hám pedagogikalıq maqsetke qaratılǵan oqıtıwshı uwayımlarınıń jıyındısı bolıp tabıladı, naǵız ózi processda oqıtıwshınıń kásiplik iskerligi menen baylanıslı bolǵan turmıslıq, erksiz uwayımlar jıyındısı saqlanadı. Nátiyjede, pedagogikalıq jaǵdaylarda oqıtıwshınıń qayǵılanıwı pedagogikalıq qálegenlik maydanınan óz iskerligi aldında juwapkerlik sezimin da payda etedi. Usınıń sebepinen, erksiz uwayımlar oqıtıwshınıń qálegen uwayımları hám pedagogikalıq tálim-tárbiyalıq maqsetlerge qaratılǵan sezim-sezimleri tiykarında ámelge asıriladı.
Pedagogikalıq baylanısti shólkemlestiriw baǵdarları.
Atap ótiw kerek, oqıtıwshınıń pedagogikalıq iskerliginde oqıwshılar menen júrgizetuǵın baylanısi zárúrli tálim-tárbiyalıq áhmiyetke iye. Bul pedagogikalıq baylanıstiń pútkil sistemasında onıń ruwxıy mazmundoiiigini asırıwdı talap etedi, zero áyne pedagogikalıq baylanıs tálim-tárbiyanıń ruwxıy tiykarların qáliplestiriwge qaratılǵan. Social -psixologiyalıq, tárbiyalıq hám ruwxıy wazıypalaming quramalılıǵı oqıtıwshılardıń kommunikativ iskerligine joqarı talaplami qóyadı. Oqıtıwshılar kásiplik iskerliginde joqarı pedagogikalıq hám psixologiyalıq nátiyjelerge jetiwi ushın, kóp jıllıq teoriyalıq hám ámeliy tájiriybeler tiykarında izertlewshi ilimpazlar tárepinen usınıs etilgen baylanıstiń tómendegi baǵdarlarınan paydalanıw usınıs etiledi:

1. 
   Baylanıstiń birinshi modellestiriw baǵdarı: Oqıtıwshı iomonidan oqıwshılar menen baylanıske tikkeley tayarlıq processinde oqıwshılar menen bolajaq hár qanday baylanıs túrin modellestiriw.
   
2. 
   Baylanıstiń ekinshi baǵdarı: Oqıwshılar menen dáslepki baylanısti shólkemlestiriw processindeyoq óz-ara tásir metodlarınan tikkeley paydalanıp, baslamashılıqtı qolǵa alıw.
   
3. 
   Baylanıstiń úshinshi baǵdarı: Barǵan sayın rawajlanıp baratırǵan pedagogikalıq iskerlikte baylanıstiń túrli texnologiyalıq formalarınan ónimli paydalanıw jáne onı basqarıw.
   
4. 
   Baylanıstiń tórtinshi baǵdarı: keyingi pedagogikalıq aktivlik ushın alıp barılatuǵın baylanıs sistemasın modellestiriw hám baylanıstiń ámelge asırılǵan sistemasın turaqlı analiz etip barıw.
   
5. 
   Baylanıstiń birinshi, modellestiriw baǵdarında. Oqıtıwshı oqıwshılar menen sabaq processinde ushırasıwǵa tayarlanıp, pensiyası aldaǵı iskerlik mazmunın, bálki baylanıstiń múmkin bolǵan usılları hám tásirchan sesler uyǵınlıǵıların oylap alıwı kerek. Pedagogikalıq baylanıstiń bul basqıshı qanshelli zárúrli áhmiyetke iye ekenligin oyda sawlelendirip, kommunikativ wazıypalardıń atqarılıw jaǵdayın aldınan puqta oylawı kerek. Ol hár qanday sabaqtıń kommunikativ sistemasın jetilisken, ayriqsha túrde joybarlawǵa múmkinshilik jaratadı.
   

Temanı ózlestiriw ushın sorawlar:

1. Oqıtıwshınıń kásiplik iskerliginde baylanıstiń áhmiyeti haqqında aytıń?
2. Kásiplik pedagogikalıq baylanıs túsinigine anıqlama beriń?
3. A. N. Leontev pedagogikalıq baylanıstiń tárbiyalıq- didaktikalıq áhmiyetin qanday bahalaydı?
4. Pedagogikalıq baylanıs oqıtıwshı dóretiwshiligi sistemasına qanday tásir etedi?
5. Pedagogikalıq tásir etiwdiń logikalıq obrazın suwretlep beriń?

Adabiyotlar:

1. 
   Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. - Т.: “Iqtisod-moliya”, 2010-312 b.
   
2. 
   L.Rasulova. Pedagogik mahorat fanidan ma’ruzalar matni FarDU 2002 y.
   
3. 
   N.N.Azizxodjaeva “Pedagogik texnologiya va pedagogik mahorat” Toshkent 2003 y.
   
4. 
   Xoliqov A.A. Pedagogik mahorat. Darslik. - Т.: “Iqtisod-moliya”, 2011425 b.
   
5. 
   R.A.Mavlonova,D.Abdurahimova. Pedagogik mahorat. Oʻquv qoʻllanma T:.Fan va texnologiya 2012-yil.
   

6. www. ziyonet.uz/pedagogik mahorat. Zip
7. www. ziyonet.ru/pedagogika. Zip